Pas një vendimi të përshtatshëm presidencial, viti 2021 u shpall në Azerbajxhan si “Viti i Nizami Ganjavit” për të shënuar 880-vjetorin e poetit dhe filozofit të shquar azerbajxhanas, autor i vargjeve klasike të famshme botërore, Nizami Ganjavi.
Nizami lindi në Ganja, qyteti i Atabegs të Azerbajxhanit, Perandoria e Madhe Selxhuke. Ai u rrit, jetoi dhe vdiq në këtë qytet. Emri i vetë poetit ishte Ilyas, por ai mori pseudonimin “Nizami”, që do të thotë “ai që vendos, i rendit fjalët në rregull”.
Edukimi që Nizami mori ishte i shkëlqyeshëm për ato kohë. Sipas rregullave të kohës, Ilyas u shkollua së pari brenda familjes. Si fëmijë (në moshën pesë vjeç) ai mësoi Kuranin e Shenjtë, i cili më vonë citohej vazhdimisht në veprat e tij. Ai gjithashtu studioi letërsinë kuranore, ligjin islam, historitë e Profetit Muhamed dhe të gjithë gamën e disiplinave që përbënin konceptin e “adaba” (edukimit). Si rregull, pasardhësit e familjeve të pasura dërgoheshin në shkollën e famshme teologjike “Nizamiyyah” në Bagdad, ose në Damask, Mekë dhe Kajro për të vazhduar arsimimin e tyre. Nizami, megjithatë, nuk do të shkonte; ai zgjodhi të studionte në qytetin e tij të lindjes, pasi që në vitet 1150 Ganja u bë qyteti i zgjedhur për shumë shkencëtarë, poetë, shkrimtarë, arkitektë nga të gjitha vendet. Duke gjykuar nga librat që përmend Nizami, ai kishte një akses në listat e dorëshkrimeve të punimeve në fusha të ndryshme të shkencës, përkthime, interpretime të shkrimtarëve të antikitetit, koleksione poetike të autorëve arabë, persë dhe shkrime persisht që mbaheshin në bibliotekat e Ganjas. Nizami studioi plotësisht aritmetikën, algjebrën, gjeometrinë, astronominë, kiminë, mineralogjinë, mjekësinë, logjikën, metafizikën, gjeografinë, historinë, poetikën dhe vargëzimin. Suksesi më i madh që ai arriti në fushën e shkencës, siç mund të shihet nga punimet e tij, ishte në mjekësi dhe astronomi.
Specialistët janë ende të mahnitur nga njohuritë e gjithanshme të astronomisë nga Nizami. Në poezitë e tij, “Layla dhe Majnun”, “Shtatë bukuritë” etj., poeti rendit dhe karakterizon në mënyrë profesionale trupat qiellorë, shumë prej të cilëve u bënë të njohur për shkencën europiane vetëm pas shpikjes së teleskopit.
Nizami gjithashtu zotëronte një njohuri të thellë dhe të gjerë në fushën e mjekësisë. Ai ishte njohës i mirë i punëve të mjekëve të lashtë si Galen (Galenus), Hipokrati (Buqrat), si dhe arritjet e mjekësisë dhe farmakologjisë islame (Zakariyya al-Razi, Hunayn ibn Ishaq, Avicenna) dhe të tjerë. Recetat dhe këshillat e dhëna nga Nizami për të ruajtur shëndetin dhe trajtimin e sëmundjeve janë aq të zgjuara dhe të ndjeshme, saqë mahnitin edhe mjekët e sotëm.
Poeti studioi specifikisht historinë, duke përfshirë atë të botës antike dhe Kalifatit Arab, historinë paraislame të kombeve iraniane, historinë dhe etnografinë e shumë fiseve të shpërndara në një zonë të gjerë nga Kina deri në Detin Mesdhe. Ai gjithashtu lexoi me hollësi “Republika”, “Ligjet” dhe “Timaeus” të Platonit; veprat filozofike dhe logjike të Aristotelit, traktatet e Arkimedit, Euklidit, Hermes Trismegistit, Talesit të Miletusit, Apolloniusit të Tianës, dhe të tjerë.
Në veprat e tij, poeti shfaq gjithashtu një njohuri të mrekullueshme të Biblës së Shenjtë dhe letërsisë së krishterë. Ai mund të asistohej nga studiues të shumtë të krishterë rusë, grekë, gjeorgjianë dhe kombeve të tjerë të krishterë që jetonin në Ganja, e njohur që nga ditët e lashta si një qendër e madhe ndërkombëtare, multikulturore. Është gjithashtu e mundur që poeti të ketë folur disa gjuhë të krishtera.
Edhe më shumë se shkenca, ishte poezia që Ilyas i pëlqente që në moshën e tij të adoleshencës. Përveç gjuhës amtare të Azerbajxhanit, Nizami zotëronte shumë gjuhë arabe dhe perse. Ndërsa e para shërbente si gjuhë e përditshme e komunikimit, meqenëse pjesa më e madhe e popullsisë së Ganjas dhe e gjithë popullsia e Arranit fliste gjuhën e Azerbajxhanit, gjuha arabe ishte gjuha e shkencës dhe fesë, ndërsa persishtja ishte gjuha e poezisë. Pra, pothuajse të gjitha kryeveprat e tij janë shkruar në persisht.
Shkrimet e tij për tema, të cilat prekin mbi të gjitha jetën e njeriut, në vargje me cilësi poetike magjike, mendim të pasuruar artistik, filozofik dhe shkencor të botës orientale, e kanë ngritur poezinë në lartësi të panjohura më parë. Vepra e tij kryesore – “Kuinari”, e njohur si “Khamsa”, ose “Pesë poezi” (“Thesari i mistereve”, “Khosrow dhe Shirin”, “Leyli dhe Majnun”, “Shtatë Bukuritë” dhe “Libri i Aleksandrit”) – shënon një “zenith” (kulm) në kërkimin e njerëzimit mbi një ndriçim shpirtëror, duke fituar vendin e tij ndër veprat më të mëdha të letërsisë botërore. Punimet e Nizamit zbukurojnë bibliotekat më të pasura dhe të famshme të botës, përveçse japin një shtysë për zhvillimin e arteve ilustruese orientale, më së shumti në sferën e miniaturës orientale.
Nizami ishte një gjeni që e projektoi humanizmin e tij përtej kufijve kombëtarë, siç dëshmohet qartë nga zgjedhja e personazheve kryesorë në poezitë e tij. Heroi i tij mund të jetë çdo i huaj – persian, arab, grek dhe të tjerët. Qëllimi i Nizamit nuk kapet nga kombësia e heroit ose karakterit. Qëllimi është gjetja e zgjidhjes supreme letrare të idesë. Sidoqoftë, as zgjedhja e personazheve kryesorë dhe as përfaqësimi i dhjetëra kombësive në poezitë e tij nuk është e paqëllimshme. Nizami e bën këtë qëllimisht. Kështu, ai edhe një herë demonstron se shkruan mbi dhe për qeniet njerëzore, dhe se lexuesit e veprës së tij nuk duhet të jenë një komb, por shumë kombe. Dhe për pasojë ndodhi pikërisht në atë mënyrë. Nizami është një nga klasikët më të përkthyer në botë.
Idealet që Nizami propagandoi më shumë se tetë shekuj më parë mbeten të dëshirueshme sot. Njerëzimi aktualisht po lufton për dominimin e tipareve që Nizami dëshironte të shihte te qeniet njerëzore dhe shoqëria. Së bashku me gjenitë e tjerë botërorë që shërbyen si një lloj shkolle globale, Nizami ka një vlerësim të qartë në progresin e përgjithshëm të arritur nga njerëzimi, që nga koha e Nizami deri më tani.
Nizami në poemat e tij krijoi një vepër me shtrirje enciklopedike, në stilin sinkretizëm. Ai sintetizoi traditat zoroastriane, besimin mysliman, kronikat sasanide dhe filozofinë e lashtë greke. Pasqyra e tij historike shumëplanëshe është shkrirë me temën e dashurisë dhe me një përshkrim të konceptit filozofik të ekzistencës dhe mendimet mbi kuptimin e jetës.
Qytetërimi njerëzor është pasuruar nga bashkëveprimi i kulturave të ndryshme gjatë historisë botërore. Në këtë drejtim, Azerbajxhani ende përfiton nga trashëgimia e Nizamit, nga mendimet e tij në lidhje me multikulturalizmin, dialogun, tolerancën dhe respektin ndaj feve, kulturave dhe kombeve të ndryshme. Promovimi i marrëdhënieve ndërkombëtare bazuar në filozofinë dhe mendimet e Nizamit do të ishte një kontribut i madh për njerëzimin, paqen dhe zhvillimin.
Mësimet humaniste të Nizamit dhe ëndrrat e tij për barazinë, vëllazërimin, lirinë, të mirën, dashurinë dhe rindërtimin e drejtë të shoqërisë, kanë qenë prej kohësh një frymëzim për njerëzit përparimtarë në luftën e tyre për idealet e larta. Kanë kaluar rreth nëntë shekuj që kur lindi Nizami, por talenti i tij rrezatues nuk do të pushojë kurrë së mahnituri. Nizami, krijimet e tij dhe personazhet e tij do të jetojnë dhe do të kontribuojnë në arritjet më të mira të njerëzimit. Veprat e poetit nuk kanë kufij, siç u përmend më herët dorëshkrimet e tij ruhen në muze me famë botërore dhe po studiohen nga studiuesit e Lindjes dhe Perëndimit.
Sot, shumë vende dhe monumente janë emëruar dhe i janë kushtuar poetit të madh azerbajxhanas, Nizami Ganjavi – përveç Azerbajxhanit në disa qytete të mëdha të vendeve të tjera, si Moska, Shën Petersburgu, Derbenti, Çeboksari, Pekini, Akapulko, Kishinau, Luksemburgu dhe Roma. Institucionet, rrugët, sheshet dhe stacione të metrosë janë emërtuar për nder të tij./balkanweb/ KultPlus.com