Cynthia Ozick (1928), romanciere, tregimtare dhe eseiste amerikane. Më 1971 i ishte ndarë Edward Lewis Wallant Award dhe National Jewish Book Award për përmbledhjen me tregime ‘The Pagan Rabbi and Other Stories’. Më 1977 The National Jewish Book Award for Fiction për përmbledhjen ‘Bloodshed and Three Novellas’. Më 1977 mori Diamonstein-Spielvogel Award for the Art of the Essay për përmbledhjen me ese ‘Fame and Folly’. Më 2000 fitoi National Book Critics Circle Award për përmbledhjen eseistike ‘Quarrel & Quandary. Më 2008, PEN/Nabokov Award dhe PEN/Malamud Award
SHALLI
Nga Cynthia Ozick
Stella, ftohtë, ftohtë, ftohtësi ferri. Po si ecnin rrugës tok, Roza me Magdën e tulatur për gjinjve të bërë varrë, Magda e mbështjellë në një shall. Nganjëherë Stella e bartte Magdën. Por ajo ishte xheloze me Magdën. Një vajzë e hajthme katërmëbdhjetë vjeçe, tejet e vockël, me gjinjtë e vetë të paktë, Stella donte të ishte e mbështjellë në shall, të strukej në të, përgjumshëm, të përkundej nga ecja, si bebe, një foshnjë e rrumbullakët në krah. Magda e mori thimthin e Rozës dhe Roza nuk ndalej fare së ecuri, një ecje përkundëse. Nuk kishte qumësht më; nganjëherë Magda thithte ajrin; mandej piskaste. Stella ishte e uritur. Gjunjët e saj ishin tumorë në shkopinj, bërrylat e saj kockëza zogu.
Roza s’e ndiente urinë; ajo ndihej e lehtë, jo si dikush që ëshë duke ecur, por si dikush në zali, në dëlir, e ngecur në një gjendje tërbimi, dikush që tashmë është një engjëll fluturues, në gjendje gatishmërie dhe duke parë gjithçka, por në ajër, jo aty, jo duke e prekur rrugën. Si të ishte duke u luhatur maje gishtave. E shikoi fytyrën e Magdës përmes një vrimë në shall: një ketër në fole, e mbrojtur, askush nuk mund ta mbërrijë atë brenda shtëpisë së vockël të shallit me pala. Fytyra, bukur e rrumbullakët, një pasqyrë xhepi e një fytyre: por nuk ishte çehrja e zezë e Rozës, e errët si kolera, ishte një lloj krejtësisht tjetër i fytyrës, sy të kaltër si ajri, pupla të vockla flokësh përafërsisht të verdha si yjet e qepura në pallton e Rozës. Mund të të shkonte mendja se ajo ishte një prej bebeve të tyre.
Roza, duke fluturuar, ëndërroi ta jepte Magdën në ndonjë fshat. Mund ta lërë radhën për një minutë dhe të hedhë Magdën në duart e ndonjë gruaje në anë të rrugës. Por nëse del nga rreshti, ata mund të qëllojnë. E edhe nëse largohet nga rreshti për vetëm gjysëm sekonde dhe e shtyn shall-dëngun kah ndonjë e panjohur, a do ta marrë ajo grua atë? Mund të zihet në befasi, ose të preket; mund ta lëshojë shallin dhe kështu Madga do të binte poshtë, do ta përplaste kokën dhe do të vdeste. Kokën e vockël të rrumbullakët. Sa fëmijë i mirë, nuk piskaste më dhe tash po thithte thjesht për shijen e thimthit të tharë. Shtrëngimin e thjeshtë të mishrave të dhëmbëve. Një maje vocërrake e dhëmbit duke u ngjitur në mishin e poshtëm, sa shkëlqyese, një gurvarri imcak me një bardhësi të mahnitshme duke ndritur aty. Pa u ankuar Magda hoqi dorë nga gjinjtë e Rozës, së pari nga i majti, pastaj nga i djathti; që të dy ishin të plasaritur, as edhe një gërçamë qumështi. Një kanal i çarë i tharë, një vullkan i vdekur, sy verbër, zgavër e ftohtë, kështu që Magda mori qoshkun e shallit dhe e moli në vend të tij. Thithi e thithi duke e vërshuar fytin me lagështi. Aroma e mirë e shallit, qumësht të linjtash.
Ishte një shall magjik, mund ta ushqente një foshnjë për tri ditë dhe tri net. Magda nuk vdiq, mbeti gjallë, po ashtu bukur e qetë. Një erë e veçantë, kanelle dhe bajameje, dilte jashtë nga goja e saj. I mbante sytë hapur pandërprerë, duke harruar si t’i kapsite a si të dremise dhe Roza dhe nganjëherë edhe Stella rrëmonin me sy kaltrësinë e saj. Në rrugë e ngrenë lart njërën anë të shallit njëherë te njëra këmbë pastaj të tjetra studiuan fytyrën e Magdës. “Ariane”, tha Stella me një zë të hollë si tell; dhe Roza mendoi se si Stella e shikonte Magdën si një kanibal i ri. Dhe në çastin që Stella tha “ariane”, Rozës i tingëlloi sikur Stella kishte thënë në të vërtetë: “Hajt ta kollofitim”.
Por Magda jetoi të ecte. Jetoi aq gjatë, megjithëse nuk ecte shumë mirë, pjesërisht ngase ishe vetëm njëmbëdhjetë muajshe dhe pjesërisht ngase boshtet e këmbëve të saj nuk mund ta mbanin barkun e saj të fryrë. Ishte i fryrë me ajër, dëng dhe rrumbullak. Roza ia jepte pothuajse tërë ushqimin e vet Magdës, Stella nuk i jepte gjë; Stella ishte e uritur, edhe ajo vetë një fëmijë duke u rritur, por nuk po rritej aq shumë. Stella nuk menstruonte. Roza nuk menstruonte. Roza ishe e uritur, por edhe jo; ajo mësoi nga Magda se si të pinte shijen e një gishti në gojën e vet. ishin në një vend të pamëshirshëm, e gjithë mëshira ishte asgjësuar te Roza, ajo i shikoi eshtrat e Stellës pa mëshirë. Ishte e sigurt se Stella po priste për Magdën të vdiste ashtu që të mund t’ia ngulte dhëmbët në kofshët e saj të vockla.
Roza e dinte se Magda do të vdiste shumë shpejt; duhej të ksihte vdekur prej kohësh, por ajo ishte varrosur thellë brenda shallit magjik, ku e ngatërronin për bregun dridhës të gjinjve të Rozës; Roza u puthit për shallit thua se ajo vetë ishte e mbështjellë me të. Askush nuk do t’ia merrte. Roza ishte e heshtur. Ajo nuk qante kurrë. Roza e fshehu në barakë, nën shall, por e dinte se një ditë dikush mund ta padiste; ose një ditë dikush, mbase dhe vetë Stella, do ta vidhte Magdën që ta hante. Kur Magda nisi të ecte, Roza e kuptoi se Madga do të vdiste së shpejti, diçka do të ndodhte. Nuk mund të flinte nga meraku; flinte me peshën e kofshës së saj në trupin e Magdës; tutej mos po e mbyste Magdën nën kofshën e saj. Pesha e Rozës po bëhej seç herë e më e paktë; Roza dhe Stella ngadalë po ktheheshin në ajër.
Magda ishte e qetë, por sytë e saj lëvrinin gjithë llahtar, si tigra të kaltër. Shikonte. Nganjëherë qeshte – dukej si e qeshur, po si mund të ishte diçka e tillë. Magda kurrë s’e kishte parë askënd duke qeshur. Prapëseprapë, Magda qeshi në shallin e saj kur era i çoi lart qoshet e tij, era e ligë me copëza të zeza në të, që i bëri sytë e Rozës dhe Stellës të lotonin. Sytë e Magdës ishin përherë të pastër dhe pa lot. Shikonte si tigër. E mbrojti shallin e saj. Askush nuk mund ta prekte; veç Roza mund ta prekte. Stellës nuk i lejohej. Shalli ishte bebja e Magdës, macja e saj, motra e saj e vockël. U pështoll në të dhe e thithi njërin skaj të tij kur deshi të qetohej me tamam.
Atëherë Stella ia hoqi shallin dhe e bëri Magdën të vdiste.
Pas kësaj Stella tha: “Pata të ftohtë”.
Edhe pa kësaj ajo prapë kishte të ftohtë, gjithë kohës. I ftohti hyri në zemrën e saj: Roza e pa se zemra e Stellës ishte e ftohtë. Magda ra përpara me këmbët e saj të vockla si kalem duke shkarravitur andej e këndej, në kërkim të shallit; kalemët çapitën nëpër barakën e hapur, aty ku kishte dritë. Roza e pa dhe e ndoqi. Por tashmë Magda ishte në sheshin para barrakës, në dritën e hareshme. Ishte arena e apelit. Për çdo mëngjes Roza duhej ta fshihte Magdën në shall te muri i barakës dhe të dilte jashtë të rrinte në arenë me Stellën dhe njëqind të tjerë, nganjëherë me orë të tëra dhe Magda, vetëm, ishte e qetë nën shall, duke e thithur skajin e tij. Çdo ditë Magda ishte e heshtur dhe kështu nuk vdiq. Roza pa se sot Magda do të vdiste dhe në të njëjtën kohë një gëzim i paanë ra në të dy pëllëmbët e Rozës, grishtërinjtë e saj po digjeshin, ajo ishte e mahnitur, në ethe: Magda, në dritën e diellit, duke u kolovitur në këmbët e saj kalem, po hungërinte. Prej se thimthat e Rozës kishin qenë të tharë, prej se Magda kishte lëshuar britmën e fundit në rrugë, nga goja e Madgës nuk ishte dëgjuar një rrokje e vetme; Magda ishte memece. Roza besonte se diçka kishte shkuar keq me kordat e saj vokale, me kanalin e saj të feymëmarrjes, me zgavrën e laringut të saj; Magda ishte e gjymtë, pa zë; me gjasë ishte e shurdhër; mund të kishte diçka të keqe me inteligjencën e saj; Magda ishte e pagojë. Edhe e qeshura që erdhi kur era e mbështjellë nga pluhuri e shndërroi shallin e Magdës në një kloun ishte vetëm ajër i shfryrë që dilte nga dhëmbët e saj. Edhe kur morrat, koka dhe trupi i morrave, e marrosën atë aq sa të bëhej e egër si ata minjtë e mëdhenj që ia mësynin barakave në agim në kërkim të kërmave, ajo u krua, u gërvisht, i ra, i qëlloi vetes dhe u rrotullua pa rënkuar. Po tash goja e Magdës ishte duke nxjerrë një varg veshtullor të gjatë zërash.
“Maaaa…”.
Qe zhurma e parë që Magda e kishte nxjerrë ndonjëherë nga fyti i saj prej se Rozës i ishin tharë thimthat.
“Maaaa… aaa!”.
Përsëri! Magda ishte duke u vërtitur në dritën e rrezikshme të diellit në arenë, duke u shkarravitur në ato kërcenj të lakuar, të vockla, për keqardhje. Roza e pa. Ajo e pa se Magda ishte e hidhëruar nga humbja e shallit të saj, e pa se Magda do të vdiste. Një rrymë urdhrash rrahën në thimthat e Rozës: Nxirr, jep, sill! Po ajo nuk dinte pas cilës të shkonte së pari, pas Magdës apo pas shallit. Nëse kërcente jashtë në arenë të kapte Marën, hungurima nuk do të ndalej, ngase Magda prapë do të donte ta kishte shallin; por nëse ngarend në barrakë të gjejë shallin dhe nëse e gjen atë, nëse kthehet te Magda duke e mbajtur në dorë dhe duke e valëvitur, atëherë ajo do ta kthejë Magdën brenda, Magda do të fusë shallin në gojë dhe do të bëhet memece prapë.
Roza u fut në terr. Ishte e lehtë të zbulonte shallin. Stella ishte strukur nën të, përgjumur në eshtrat e saj të imta. Roza e liroi shallin dhe fluturoi – ajo mund të fluturojë, ajo ishte veç ajër – në arenë. Dielli përvëlues murmuriti për një jetë tjetër, për fluturat në verë. Drita ishte e qetë, e butë. Nga ana tjetër e gardhit të çeliktë, tutje më larg, kishte livadhe të gjelbra të pikëluara me lulerradhiqe dhe manushaqe me ngjyra të mbyllëta; mbrapa tyre, edhe më larg, zambakë të këndshëm me lara, që vinin në pah kokat e portokallta. Në barakë flisnin për “lulet”, për “shiun”: jashtëqitjen, gërshetat e trasha, për ujvarën e ngadaltë të pistë ngjyrgështenjë që përvidhej nga krevatet e sipërme, erën e keqe të prëzier me një tym të hidhët të fortë bredhës që vajoste lëkurën e Rozës. U ndal për një çast në pragun e arenës. Nganjëherë elektriciteti brenda gardhit dukej sikur zukaste; edhe Stella tha se ishte thjesht imagjinata e saj, por Roza dëgjoi tinguj të vërtetë nga teli përçues: zëra të trishtë grimcorë. Sa më larg gardhit që ishte, aq më pastër i vinin zërat. Zërat ankues zhangëllinin aq bindshëm, aq me pasion, sa ishte e pamundshme të dyshoje se ishin iluzorë. Zërat i thanë të mbante lart shallin, shumë lart; zërat i thanë ta shkundtte, të kamxhikoste me të, ta shpaloste si flamur. Roza e ngriri lart, e shkundi, e fshikulloi, e shpalosi. Tutje, bukur tutje, Madga anohej përreth barkut të saj të fryrë me ajër, duke i nderë krahët. Ajo ishte shumë lart, në ajër, në krahët e dikujt. Po krahu që bartte Magdën nuk vinte në drejtim të Rozës dhe shallit, po drejtohej tutje, pikla e Magdës po lëvizte gjithnjë e më thellë distancës së mjegulltë. Mbi krahë vezulloi një helmetë. Drita e çiku lehtë helmetën dhe bëri të duket si kupë. Përposh helmetës dhe një trup i zi si domino dhe një palë shoshone të flakura në drejtim të gardhit elektrik. Zërat elektrikë nisën të dëgjohen egërsisht. “Maamaa, maaaammaaa”, gumëzhinë njëherësh. Sa larg ishte Magda tash nga Roza, përreth gjithë sheshit, mbrapa një dyzine barakash, krejt në anën tjetër! Nuk ishte më e madhe se një fluturë nate.
Përnjëherësh Magda po notonte në ajër. E gjithë Magda udhëtonte përmes lartësisë. Dukej si një fluturë maje një hardhie të argjendtë. Dhe në momentin që koka e rrumbullakët puplake, këmbët e saj si kalem, barku si balonë dhe krahët zigzag u zhabaritën për gardhit, zërat e çeliktë u marrosën në gumëzhimën e tyre, duke e shtyrë Rozën të vraponte e vraponte drejt pikës ku kishte rënë Magda nga fluturimi i saj, në gardhin e elektrifikuar; po natyrisht Roza nuk iu bind. Ajo qëndroi aty, ngase nëse vraponte ata mund të qëllonin, nëse përpiqej të kapte kërcejtë e trupit të Magdës ata mund të qëllonin, nëse i lejonte ulërimat e ujqve që vinin tash përmes sythit të skeletit të saj të dilnin jashtë, ata mund të qëllonin; kështu që ajo e kapi shallin e Magdës dhe mbushi gojën me të, e rrashi dhe e rrashi brenda, derisa i gëlltiti ulërimat e ujqve dhe shijoi thellësinë e kanellës dhe bajamës së pështymës së Magdës; dhe Roza e thithi shallin e Magdës derisa e thau.
/Marrë nga Cynthia Ozyck, “The Shawl”, Vintage, 1990 /Përkthimi; Gazeta Express/ KultPlus.com