Përkthyesi i mirënjohur i gjuhës gjermane Afrim Koçi u nda nga jeta në moshën 79- vjeçare duke lënë pas një kontribut të jashtëzakonshëm në fushën e përkthimit. Përkthyes dhe redaktor, Afrim Koçi, për rreth 45 vjet ka sjellë mjeshtërisht në gjuhën shqipe emrat më në zë të kulturës dhe letërsisë botërore.
Bir i një babai librofil, Afrim Koçi e ka nisur karrierën e përkthimit në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” në vitet ‘60-të. Në fondet e BKSh ruhen mbi 90 tituj, përkthime e redaktime nga gjermanishtja, rusishtja, italishtja, anglishtja nga disiplina të ndryshme si letërsi, shkenca humane dhe sociale, histori, albanologji, filozofi duke nisur nga sprovat e tij të para “Novela amerikane te shekullit XIX” (1973); “Kthimi” (1976) i Jan Myrdal; “Kufiri i hijes” (1976) i Joseph Conrad; “Drama” (1978) i Henrik Ibsen. Për të vijuar më tej me “Farefisi” (1980) i Zhigmond Moric; “Nën rrotë” (1980) i Herman Hesse; “Drama” (1981) i Maksim Gorkij; “Reportazhet e Topgungaçit” (1984) i Robert Escarpit; “Kronikë e kohës së Karlit IX” (1989) i Prosper Merimee; “Ora e gjermanishtes” (1989) i Siegfried Lenz; “Jashtë derës” (1989) i Woflgang Borchert.
Pas viteve ’90 në gjuhën shqipe do të vijnë mjeshtërisht shkrimtarë nobelistë dhe të rëndësishëm të filozofisë dhe letërsisë botërore si “Iluminacione” (1998) të Walter Benjamin; “Abrahami nuk ka faj” (1998) të Ephraim Kishon; “Anestezi Lokale” (2000) të Gunter Grass; “Legjenda e pianistit : një monolog” (2003) i shkrimtarit italian Alessandro Baricco; “Qëndresë dhe bashkëpunim në Shqipëri : 1939-1944” (2006) i Hubert Neuwirth; antologjinë “Tregimtarë të gjuhës gjermane pas viteve ’45” (2007); “Epshi” ( 2007) i nobelistes Elfriede Jelinek; “Macja dhe miu” (2008) i Guntter Grass; “Mali magjik” (2009) i Thomas Mann; “Kasandra” (2012) i Christa Wolf; “Koha e ngrirë” (2014) i autores Anna Kim; “Portret grupi me një zonjë” (2015) i Heinrich Böll; “Haxhi Murati” (2016) i Lev N. Tolstoj; “Në gjurmët e një përralle” (2016) i Jan-Philipp Sendker etj. Krahas tyre qëndrojnë edhe vepra dhe studimet më të rëndësishme në fushën albanologjisë dhe historisë si “Studime shqiptare” të Johann Georg von Hahn; “Shqiptarët nga Mesjeta deri në ditët tona” (2008) i Peter Bartl; “Mehmet pushtuesi : botësulmuesi në kapërcyell kohe” (2005) i Franz Babinger, etj. Për herë të parë në Koçi solli në gjuhën shqipe veprat monumentale të Eqerem Vlorës, “Kujtime” (2001), “Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri : skicë historike” (2010) si dhe “Nga Berati në Tomorr dhe kthim: ditar” (2003), përkthyer nga origjinali në gjuhën gjermane.
Një vëmendjen e veçantë përkthyesi Koçi i ka kushtuar edhe përkthimit të letërsisë për fëmijë si “Veti dhe Babsi” (2000) i Christine Nöstlinger, “Beni do Sarën, Sara do Timin” (2004) i shkrimtareve Carola Holland dhe Edith Schreiber-Wicke, “Beni dhe Ana” (2016) i Peter Hartling; “Aventurat e bletës Maja” (2010) i Valdemar Bonsels, etj. Afrim Koçi i është shpallur Fitues i Çmimit Kombëtar të Letërsisë “Fan Noli”, akorduar nga Ministria e Kulturës Rinisë dhe Sporteve në vitin 2010 për përkthimin e “Malit magjik” të Thomas Mann, i Shtëpisë Botuese “55”. Ndërsa Bashkia e Tiranës i akordoi titullin “Personaliteti i Tiranës për vitin 2007”, si “një përfaqësues i denjë i plejadës së përkthyesve, të cilët me punën e tyre, që prej vitit 1945, i kanë dhënë letërsisë shqiptare vepra të çmuara të shkrimtarëve të njohur në mbarë botën”.
Ikja e tij është një humbje për botën e letrave në vend. I njohur së fundmi si përkthyesi I nobelistitTomas Man në gjuhën shqipe, emrin e Koçit si shqipërues e mbajnë një sërë autorë të rëndësishëm të letërsisë botërore duke filluar nga klasikët deri tek ata bashkëkohorët. I heshtur dhe tepër I pasionuar pas përkthimit, me një profil modest Koci la pas një trashëgimi të çmuar veprash, që e kanë pasuruar gjuhën shqipe. Në nderim të figurës së tij, po botojmë më poshtë parathënien që ai i bëri botimit të kryeveprës së Man “Malit magjik” nga botimet “55”.
Dy fjalë në vend të pasthënies
Afrim Koçi
Kur u nisa të them nja dy fjalë për Tomas Manin dhe kryeveprën e tij “Mali magjik”, krejt nën pushtetin e mbresave të përftuara, më erdhi vetiu në mend një tregim i rusit Paustovski. Në breg të Vollgës autori bëhet dëshmitar i kësaj skene: një fëmijë që qan dhe pranë tij një peshkatar fytyrërreshkur që lexon një libër. Pyetjes së tij se përse qan, fëmija i përgjigjet se burri i ka marrë librin dhe nuk po ia kthen. Ndërsa kur pyetet se çfarë po lexon, peshkatari përgjigjet: “XhekLondonin, një shkrimtar që ngjitet si dylli!”
Pra një shkrimtar që ngjiten si dylli! E ky cilësim i shkon më së miri për shtat edhe Tomas Manit.
Tomas Mani, shkrimtari më i shquar gjerman i shekullit që kaloi dhe përgjithësisht ndër më të shquarit e letërsisë gjermane , ndër më të shquarit edhe në letërsinë evropiane dhe botërore të të gjitha kohëve, nuk është i panjohur për lexuesin shqiptar. Të përkthyera në shqip, tashmë janë botuar “Budenbrokët, “Vdekje në Venecie”, “TonioKrëger”, “Mario dhe magjistari” “Ligji” “Zotëria i vogël Frideman” dhe tregime të shumta.
Por krijimet e tij më të rëndësishme (hiq Budenbrokët dhe Vdekjen në Venecie ) nuk njihen ende. Përkthimi dhe botimi i “Malit magjik”, veprës së tij më të njohur, ka qenë një dëshirë e kahershme e imja. Dikur nuk botohej për arsye që dihen, sot këtë shestim e pengonin vështirësitë financiare të lidhura me te. Por ja që zoti i ndihmon punët e mira, botuesi Balliu u tregua i gatshëm ta financojë projektin dhe ky çast erdhi.
Dhe kështu iu futa një pune sizifi dhe ia nisa një maratone të mundimshme. Që kërkonte kohë dhe shpirt. Që e vinte përkthyesin para përballimit të frikshëm me nivelin intelektual, artistik dhe ndjenjësor të këtij shkrimtari, me stilin e tij simbolik dhe ironik, me thellësinë e tij psikologjike dhe kritike. Po edhe me vëllimin material prej 1.000 faqesh.
Ajo që arrita të bëj është tani para syve të lexuesit. Le të më gjykojë ai, për atë që bëra dhe për atë që nuk bëra. Unë u mundova t´i mbetem maksimalisht besnik mendimit dhe stilit të shkrimtarit, por njëherësh u përpoqa të mos i bëj dhunë gjuhës shqipe, aq të bukur dhe aq të aftë për të derdhur në kallëpin e saj cilëndo vepër letrare a shkencore të cilësdo kulturë të botës, asaj gjuhe që sot mjerisht, përpara syve tanë, dita-ditës dhe me ritme frikësuese, “po prishet e po bastardohet”.
Paul Tomas Mani u lind më 6 qershor të vitit 1875 në Lybek të Gjermanisë dhe mbylli sytë më 12 gusht të vitit 1955 në Cyrih të Zvicrës. Në moshën 80 vjeçare.
Ishte djali i dytë i Tomas JohanHajnrih Manit (senator i qytetit dhe tregtar drithërash), dhe i Silva Bruhns (braziliane nga stërgjyshër gjermanë e që kishte ardhur në Gjermani në moshën shtatë vjeçare). E ëma ishte e besimit katolik, por atë vetë i ati e kishte pagëzuar në kishën luteriane. I ati vdiq në vitin 1891 dhe firma e tij u likuidua. Familja shpërngulet në Mynih. Fillimisht mësoi në gjimnazin e Lybekut, pastaj ndoqi studimet në Universitetin LudvigMaksimilian të Munihut dhe në Universitetin Teknik të po këtij qyteti, në të cilat, duke u përgatitur për një karrierë gazetari, studioi histori, ekonomi, histori arti dhe letërsi. Jetoi në Mynih nga viti 1891 deri në vitin 1933, përjashto një vit që e kaloi në Palestrina të Italisë, së bashku më të vëllain me të madh, Hajnrihun, edhe ai romancier. Në vitet 1894-1895 punoi për Kompaninë gjermanojugore të sigurimeve nga zjarri. Karrierën letrare e filloi duke bashkëpunuar në revistën “Simplicissimus”. Novelën e tij të parë, Zotëria i vogël Frideman ( Derkleine Herr Friedemann) e botoi në vitin 1898.
Në vitin 1905 martohet me KatiaPrings´hajmin, bijë e një familjeje të njohur laike intelektualësh hebrenj dhe pati me të gjashtë fëmijë, Erikën, Klausin, AngelusGotfridTomasin “Golo”, Monikën, Elizabetën dhe Mihaelin.
Në vitin 1933, pas ardhjes në pushtet të Hitlerit, Mani emigroi në Kyznaht të Zvicrës, në vitin 1946 merr nënshtetësinë dhe një pasaportë çekosllovake, në vitin 1939 emigron në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku jep mësim në Universitetin e Princetonit. Në vitin 1942 familja e Manëve vendoset në PacifikPalisades, në perëndim të LosAnxhelesit, Kaliforni, ku qëndroi deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore. Por që nga 23 qershori i vitit 1944 ai ishte natyralizuar dhe bërë qytetar i Shteteve të Bashkuara. Në vitin 1952 kthehet në Europë për të jetuar në Kilhberg, afër Cyrihut, Zvicër.
Ai nuk u kthye me kurrë për të jetuar në Gjermani, edhe pse shkonte rregullisht atje. Udhëtimi më i rëndësishëm atje ka qenë në vitin 1949, me rastin e kremtimeve të 200 vjetorit të lindjes së Gëtes, në Frankfurt mbi Majn dhe Vajmar, si përfaqësuesi më i shquar i kulturës gjermane jashtë kufijve të rinj politikë..
Vdes nga arteroskleroza në vitin 1955 në një spital të Cyrihut dhe trupi i tij digjet në krematoriumin e Kilhbergut.
Gjatë Luftës së Parë Botërore Mani përkrahu konservatorizmin e kajzerit Vilhelm II dhe sulmoi liberalizmin. Por që në 13 tetor të vitit 1922, në leximet që bëri në sallën Bet´hoven të Berlinit, ai ngrihet në mbrojtje të republikës. Andej e tutje pikëpamjet e tij politike zhvendosen dalëngadalë drejt ideve liberale dhe parimeve demokratike.
Në vitin 1930 boton një shkrim të titulluar “Thirrje arsyes” ku dënon rreptë nacional-socializmin dhe nxit qëndresën kundër tij. Vijojnë pastaj ese dhe lexime publike të shumta ku ai sulmon nazizmin dhe shpreh simpatinë ndaj ideve socialiste. Ardhja e nazistëve në pushtet në vitin 1933, e gjeti Manin së bashku më të shoqen me pushime në Zvicër. Duke pasur parasysh kundërshtimin e tij të rreptë ndaj politikës naziste, i biri, Klausi, e këshillon të mos kthehet në atdhe. Mirëpo librat e tij, në dallim me ato të të vëllait, Hajnrihut dhe të të birit, Klaus, nuk ishin ndërmjet librave që me urdhër të Hitlerit, u dogjën me bujë në një shesh të Berlinit në maj të vitit 1933, mbase për arsye se ai ishte nderuar me Çmimin Nobel për letërsinë të vitit 1929. Sidoqoftë në vitin 1936 qeveria gjermane ia heq atij zyrtarisht nënshtetësinë gjermane.
Në rrjedhë të luftës Mani zhvilloi në Amerikë një seri bisedash radiofonike kundër nazizmit, të titulluara “ Gjermanë, dëgjoni!”, që, të dërguara në Britaninë e Madhe, transmetoheshin nga BBC, me shpresë të arrinin dëgjuesit gjermanë.
Çmimi Nobel për letërsinë iu dha atij në vitit 1929, kryesisht si vlerësim të krijimtarisë së tij të deriatëhershme: Budenbrokët, Mali magjik, Vdekje ne Venecia etj. paçka se nën ndikimin e një anëtari me peshë të Komitetit, profesorit Böök, “mbretbërësi” i Akademisë Suedeze, i cili personalisht nuk e honepste “Malin magjik” dhe e quante atë një libër nihilist, dekadent dhe të dëmshëm, në deklaratën zyrtare përmendet vetëm Budenbrokët, një libër i botuar tridhjetë vjet para kësaj date. Pa mohuar vlerat e atij romani, kudo në botë emri dhe fama e Tomas Manit lidhen kryesisht e para së gjithash me “Malin magjik”.
Puna mbi Malin magjik u nis në vitin 1912, fillimisht i menduar, si një kundërti parodike e “Vdekjes në Venecie”. Por angazhimet e shumta të shkrimtarit, udhëtimet e tij andej këndej nëpër Europë, puna në vepra të tjera dhe tek e fundit dhe më e rëndësishmja, Lufta e Parë Botërore, që sollën ndryshime në mendësi dhe përvoja të reja për shkrimtarin, u bënë shkak që vepra, e konceptuar siç e thamë si parodizim i novelës Vdekje në Venecie, vetëm si një broshurë me diku 100-150 faqe, të rritet e të fryhet deri në 1200 faqe (botimi i parë origjinal, dhe ku sipas fjalëve Manit: do të gjejë strehë një botë e tërë idesh,) dhe të përfundojë vetëm në vitin 1924, edhe atëherë nën trysninë e fortë të botuesit. Që prej asaj kohe, pas suksesit të bujshëm në Gjermani, përkthehet në gjuhë dhe vende të ndryshme të botës, me sa dimë në 27 të tillë, dhe me botimin në shqip themi bëhet 28.
Ja si e përshkruan vetë autori idenë që e udhëheq në shkrimin e këtij romani: “… një roman ku do të gjejë strehë një botë e tërë idesh…” më tej : “… një histori me themeli pedagogjiko-politike, ku një djaloshi i duhet të përballet me fuqinë më joshëse që ekziston, me vdekjen dhe që në një mënyrë sa komike aq edhe të frikshme përshkon kalvarin e kundërtive shpirtërore midis humanizmit dhe romantikës, përparimit dhe reaksionit, shëndetit dhe sëmundjes, por më tepër për tu orientuar dhe për interes shkencor, se sa për t´i parë ato si vendimtare..”
Ç´kërkon të thotë ky libër? Ja si shprehet vetë Tomas Mani për veprën në një kohë tjetër: “ Kjo punë ka qëllime të shumëfishta: Idetë dhe meditimet e larmishme përmbi problemin e njeriut, problemin human në përgjithësi i lidhur ky edhe me politikën, të gjithë këto mendime që zgjuan brenda meje përjetimet e luftës, erdhën e u kristalizuan edhe në planin e vjetër, Rrëfimi u tregua shumë bujar për pranimin e tyre, si një sfungjer që thith gjithçka dhe gjatë kësaj punë shumëvjeçare nga novela groteske që pata pasur në mend, lindi një tablo kohore prej dy vëllimesh, me të gjitha referencat e saj filozofike dhe madje edhe mistike”.
Duhet thënë se Mali magjik ka një rrymë të nëndheshme qartësisht autobiografike. Zhvillimi i konceptit të romanit pasqyron në një pjesë të madhe edhe zhvillimin e pikëpamjeve të vetë Tomas Manit për botën dhe njerëzimin gjatë dhjetë vjetëve që iu deshën për shkrimin e tij.
Në vitin 1927 ai shprehet për Malin magjik :” ky është libri më i mirë, apo së paku më i kompletuari, ai që shpreh thelbin tim në mënyrën më të përkryer”
Libri shikohet si roman edukimi, roman zhvillimi, roman arsimimi. Model “VilhelmMajsteri” i Gëtes.
Studentëve të tij amerikanë Toman Mani u këshillonte se po ta pyesnin si duhet lexuar libri, ai do tu thotë se ai duhet lexuar dy herë.
Ai është, gjithmonë sipas Manit, si një simfoni, një vepër e kontrapunktit, “një ind tematik ku idetë luajnë rolin e motiveve muzikore. Kësaj lexuesi duhet t´i kushtojë vëmendje të madhe në leximin e këtij libri që mund të quhet “roman idesh”
Nga të gjithë librat e tij është Mali magjik që ka më së shumti “karakterin e një partiture” dhe dialektika e tij është ajo muzikore.
Që Mali është një rrëfim i konceptuar në mënyrë dialektike duket ashiqare. Kundërvënie, antagonizma, çifte kundërtore, në pamjen e karakterit apo të mendimit, përbëjnë në çdo hap tendosjen e këtij konstruksioni: Kastorpi dhe Cimseni, civili dhe ushtaraku, Setembrini dhe Nafta, liberalizmi dhe totalitarizmi, rënia dhe ngritja, sëmundja dhe shëndeti, shpirti dhe natyra, romantika e vdekjes dhe pohimi i jetës, për të përmendur kontrapunktet më të dukshëm. Por nën ta gjenden edhe të tjerë, për hetimin e të cilave, në të vërtetë lipset një lexim i dytë.
Si në një laborator pikëpamjesh aty parashtrohen dhe analizohen të gjithë aftësitë e mendjes dhe të përfytyrimit.
Ka vende, pasazhe në roman ku njeriu dyshon në është vërtet HansKastorpi heroi, personazhi kryesor, apo të tilla janë idetë e trupëzuara si njerëz, gjë që do të përligjte edhe emërtimin e tij si “roman idesh”
Në shumë drejtime Mali magjik është një parodi e romanit vetëformues. Sikundër protagonistët e tyre edhe HansKastorpi largohet nga shtëpia dhe ndeshet në sanatorium me artin, politikën dhe dashurinë. Sidomos gjatë bisedave me mentorët e tij Setembrinin dhe Naftën, ai njihet me një sërë ideologjish. Por ndryshe nga romani klasik i formimit, “edukimi” në malin magjik nuk çon në shndërrimin e HansKastorpit në një anëtar të aftë dhe të vetëdijshëm të shoqërisë borgjeze, përkundrazi procesi i tij personal i edukimit përfundon në boshësi, në furtunën e çeliktë dhe që shkatërron çdo individualitet të Luftës së Parë Botërore.
Lidhja e romanit me titullin e tij është shumëplanëshe. Vegimi i “Malit magjik” si vend joshjeje, është i njohur në letërsinë gjermane, Ndjellësi i minjve të Hamelit, tregimi “Tabloja e mermertë” e Ajhendorfit, ku që në krye bëhet paralajmërimi për “malin magjik” ku “rinia” joshet dhe prej nga “nuk është kthyer më askush”
Arena e veprimit në romanin e Manit është sanatoriumi Berghof, i cili jo vetëm gjeografikisht gjendet në male, por që, sikundër Mali magjik në veprat e vjetra, përfaqëson një botë të mbyllur hermetikisht. Izolimi i tij krijon kushte për një përqendrim karakteresh përfaqësues, veprimtaria e të cilëve pasqyron konfliktet shoqërore, politike dhe shpirtërore të Europës përpara Luftës së Parë Botërore. Përveç kësaj malësia paraqet edhe një kundërti me vendlindjen e Kastorpit, “rrafshinën” e esëllt, të ethshme dhe (për Joahimin) edhe vrastare. Vetëm këtu në këto male të larta, ai arrin të ngrihet shpirtërisht përmbi botën borgjeze të origjinës dhe së fundi, në “stuhinë e dëborës”, të mposhtë dhe të kapërcejë edhe mallin për vdekje.
Në një Bloksberg, ku në pjesën e parë të Faustit shtrigat dhe magjistricat mblidhen në një festë të shthurur dhe mekatare, shndërrohet edhe Berghofi në skenën groteske të karnavaleve, të përshkruara në kreun “Nata e valpurgeve”, gjatë së cilës HansKastorpi i shfaq dashurinë madamëShoshas. Këtu, do të thotë në mes të veprës, përmendet për herë të parë edhe titulli i veprës, pikërisht në citatin e Gëtes, të shqiptuar nga Setembrini:
“Dhe sa çudi! Sot mali po bën magji,
Një dritë u del përpara, kërkon tu prijë,
Mos i besoni! E rreme është, shtrigë dhe shtisë!
(Nata e valpurgeve, Fausti I)
Më tej sanatoriumi të kujton Venusbergun, një toponim të përhapur shumë në letërsinë gjermane, më së tepërmi nga opera Tanhojzer e Vagnerit, një farë “parajse ferri”, vend i epshit dhe i shthurjes. Atje koha kalon ndryshe: vizitori beson se ka kaluar vetëm disa orë në Venusberg, por kur ndodhet jashtë tij del se kishin kaluar shtatë vjet. Sikundër edhe tri javët e planifikuara nga HansKastorpi për të qëndruar në Berghof, së fundi u bënë shtatë vjet.
Por aluzionet për përralla dhe mitologji janë edhe më tej të pranishme: Setembrini e krahason kryemjekun Berens me Radamantin, gjyqtarin e ferrit dhe sanatoriumin Berghof më Mbretërinë e hijeve, ku HansKastorpi është mysafir sikundër Odiseu. Për më tepër në botën e nëndheshme HansKastorpi merr përsipër rolin e Orfeut. Berghofi me “pozicionin horizontal” të trupave dhe me temperaturat e ftohta, ku ashtu si Radamanti, mbretëron kryemjeku Berens me “faqe mavi”, i shëmbëllen Hadesit. Në kreun “Plotësia e mirëtingëllimit” është pikërisht një regjistrim kankani nga “Orfeu në botën e nëndheshme” të Ofenbahut, që riprodhohet së pari nga gramafoni i ri, ndërsa duke vënë pllakën e një arie nga “Margareta” e Gunoit gjatë seancës spirituale më doktor Krokovskin, HansKastorpi arrin të thërrasë shpirtin e Joahimit dhe ta shkëpusë atë nga bota e të vdekurve, ashtu si Orfeu që me këngën e tij arrin të nxjerrë lejen për ta marrë me vete Euridiken nga bota të vdekurve. Me ëndrrën mes dëborës në kreun “Dëbora” Tomas Mani aludon për mitin e Nekias, të udhëtimit nëpër Hades. Pas kthimit të tij nga HadesiHansKastorpi është në gjendje të marrë vendime të rëndësishme. Më tej këshilltari i krahason kushërinjtë me Kastorin dhe Poluksin, Setembrini e krahason veten me Prometeun. Po edhe tepër xhahilja, zonja Shtër, sjell herë pas herë në bisedë Sizifin dhe Tantalin.
Vaktet e bollshme të të ngrënit mund të krahasohen me motivin “sofër shtrohu” të përrallës së vëllezërve Grim. Kastorpi jo vetëm e ka emrin ashtu si personazhi i përrallës “Hansi i lumtur”, por ka edhe karakterin e tij prej naivi babaxhan. Në përfundim ai e humbet pagën për të shtatë vitet e punës dhe ka të ngjarë ta përmbyllë procesin shumëplanësh të pjekurisë me një vdekje të pakuptimtë në fushën e betejës. Së fundi kemi edhe motivin e të fjeturit shumëvjeçar kur në faqet e fundit të veprës përmendet vetëm një herë titulli i romanit: një gjëmim historik rrufeje, për tu shprehur me respekt të përkorë, që tronditi themelet e kësaj bote, ndërsa për ne ky gjëmim hodhi në erë Malin magjik dhe e flaku vrazhdësisht jashtë dyerve të Berghofit të fjeturin tonë shumëvjeçar.
Gjer edhe vetë shitja e termometrit nga kryeinfermierja tingëllon si hyrje në rit, si shenjë që HansKastorpi pranohet përfundimisht në shoqërinë e të përbetuarve të banorëve të Berghofit. Po kështu edhe emri i kryeinfermieres, AdriatikafonMylendonk, duket si i marrë nga një botë tjetër: “ Zotëri i dashur, këtu mban erë Mesjetë!” i thotë Setembrini.
Numri simbolik përrallor “shtatë” shfaqet si lajtmotiv në situata dhe marrëdhënie të shumta të romanit shtatë pjesësh. Shtatë vjet kalon HansKastorpi në Berghof, pas shtatë muajsh mbahet festa groteske e Karnavaleve, një nga kulmet e romanit. Shtatë shkronja ka mbiemri ( në gjermanisht) i të kushëririt, shtatë është numri i tryezave në sallën e ngrënies së sanatoriumit, nga shtatë persona rrinë në secilën prej tyre. Po kaq është edhe shuma e numrit të dhomës së Kastorpit (34) dhe asaj të Peperkorni (43), numrin shtatë shpreh në italisht edhe emri Setembrini, JoahimCimseni vdes në orën shtatë dhe shtatë persona ishin të pranishëm kur mijnherPeperkorni, në një ceremoni patetike, merr vendimin të vetëhelmohet.
Motive të tjerë të gjithëpranishme dhe themelorë në roman janë edhe sëmundja dhe vdekja. Pothuajse të gjithë personazhet kryesore vuajnë në shkallë të ndryshme nga tuberkulozi që sundon rendin e ditës, bisedat, mendimet. (Shoqata “Gjysmëmushkëria”). Pacientë vdesin vazhdimisht, si fjala vjen BarbaraHujus, skena e zymtë e Viatikumit të së cilës do te mbetet përjetësisht në mendjen e lexuesit, apo e kushëririt Joahim që ndahet nga jeta “heroikisht” si heronjtë e Lashtësisë. Në bisedat midis Setembrinit dhe Naftës tema e vdekjes diskutohet kryesisht në rrafshin metafizik. Krahas rasteve të vdekjeve për shkak të sëmundjes, ndodhin edhe shumë vetëvrasje (Peperkorni, Nafta), përpara se romani të mbarojë përfundimisht në një luftë vrastare, në një “gosti të përbotshme të vdekjes”
Lidhur me vdekjen dhe sëmundjen në romanin e tij Tomas Mani komenton: “Ai (është fjala për Kastorpin) arrin të kuptojë se shëndeti më i lartë duhet të kalojë patjetër nëpër përvojat e thella të sëmundjes dhe vdekjes….) Jeta, i thotë një ditë HansKastorpi zonjës Shosha, ka dy rrugë për tu jetuar: njëra është rruga e zakonshme, e drejtpërdrejtë dhe e mbarë, tjetra është e keqe, ajo kalon përmes vdekjes dhe kjo është rruga gjeniale. Ky konceptim i sëmundjes dhe i vdekjes , si një kalim i domosdoshëm drejt dijes, shëndetit dhe jetës, e bën Malin magjik një roman “shugurimi”. Në kreun “Dëbora”, me kapërcimin e joshjes për t íu dorëzuar vdekjes, Kastorpi bën një hap të madh, vendimtar, në zhvillimin e tij shpirtëror.
Me tematikën jetë-vdekje lidhet edhe nocioni i kohës, një motiv tjetër qendror i Malit magjik. Edhe pse i ndërtuar në mënyrë kronologjike, veprimi nuk rrjedh me shpejtësi të njëtrajtshme, por me një përshpejtim të pabarabartë. Pesë kapitujt e parë, pothuajse gjysma e tekstit, përshkruajnë në mënyrë të zgjatur dhe me shumë hollësi, vitin e parë të shtatë viteve të qëndrimit të HansKastorpit në malin magjik, që i sjellin çdo ditë protagonistit gjëra të reja dhe interesante.
Ndërsa dy kapitujt e fundit, përfshijnë dhe ngjeshin një periudhë prej gjashtë vitesh, të karakterizuara nga rutina dhe monotonia. Trajtohet kështu, duke e cituar, një temë e marrë nga Shopenhauri, i admiruar prej shkrimtarit, “e tanishmja e pakohshme”, latinisht nuncstans.
Asimetria në strukturën e romanit, në rrafshin rrëfimtar i përgjigjet një konceptimi të shtrembëruar të kohës nga vetë personazhi kryesor.
Së fundi dukuria e kohës diskutohet vazhdimisht në roman edhe në rrafshin teorik. Çështja fjala vjen, se “gjer në ç´masë natyra interesante dhe risore e përmbajtjes e shtyn përpara kohën, do të thotë e shkurton, ndërsa monotonia dhe zbrazëtia e rëndojnë dhe e frenojnë lëvizjen e saj. (përkohësisht). Diskutohet edhe problemi i “rrëfimshmërisë” së kohës, lidhja midis zgjatshmërisë së një rrëfimi dhe gjatësisë së periudhës kohore së cilës ai i referohet.
Protagonisti HansKastorp shfaq orientimin biseksual të vetë autorit. Kështu ai dashuron me zjarr rusen Klavdia Shosha, ndërsa nuk fsheh as prirjet e tij homoerotike ndaj shokut të rinisë PshibisllavHipes, es edhe mahnitjen që shkakton tek ai personaliteti shumë sugjestionues dhe universal, Peperkorni. Të dyja këto pamje të seksualitetit të tij lidhen nëpërmjet simbolit të lapsit. Ai u kërkon hua një laps, një “crayon”, qoftë Pshibisllavit, qoftë Klavdias. Nëse i kësaj të fundit ishte “ i hollë dhe i brishtë”, ai i shokut të shkollës, me përmasat dhe formën e tij, i duket si një relikte e çmuar dhe i zgjon pubertetit të zgjuar të HansKastorpit bashkëshoqërimet e një falusi.
Në rrjedhë të romanit kjo tematikë përthyhet disa herë në mënyrë ironike: gjatë përbetimeve për dashuri të HansKastorpit natën e karnavaleve, aspak të çliruara nga një farë komizmi, në pamjet e rëntgenit që kryemjeku i tregon për “qëllime studimore” HansKastorpit: “një krah femre”, më së fundi në marrëdhëniet e çuditshme të trekëndëshit që Kastorpi dhe Klavdia krijojnë me të adhuruarin e tyre të përbashkët, Peperkornin.
Nuk duhet lënë pa përmendur edhe marrëdhënia homoerotike midis Kastorpit dhe Setembrinit. Po kështu edhe interesi homoerotik i zonjushës Engelhart kundrejt zonjës Shosha.
Sikundër shpesh në veprat e Manit –tek Budenbrokët, ta zëmë, por sidomos tek Doktor Fausti,- edhe tek Mali magjik, muzika luan një rol vendimtar. Muzika cilësohet këtu si “simpati ndaj vdekjes” mendësi e kapërcyer tek e fundit nga HansKastorpi, formulim ky i kompozitorit HansPfitcner dhe i përdorur shpesh nga Tomas Mani). Në kreun “Plotësia e mirëtingëllimit” Mani përmend pesë pjesë muzikore: Aidën e XhuzepeVerdit, Prèlude à l´après-midid´un faune, të KlodeDebysisw, Karmenin e ZhorzhBizesë, Faustin e SharlGunosë dhe AmBrunnenvor dem Tore të FrancShubertit. Sidomos kënga e fundit konceptohet nga Tomas Mani si personifikimi i joshjes së vdekjes, kapërcimi, mposhtja e së cilës, përbën, tek e fundit, temën kryesore të Malit magjik. Jo më kot në skenën përmbyllëse të librit, në fushën e kasaphanës të Luftës së Parë Botërore, HansKastorpi fillon të mërmërojë Këngën e Blirit. Kjo përbën njëherësh edhe një parodizim të fortë të kultit romantik të vdekjes, sikundër e gjejmë fjala vjen në operën Tristani dhe Izolda të Vagnerit, të cilën Mani e vlerësonte shumë. Gjithsesi shumëkush është i mendimit se për romanin e Manit mund të flitet si për një “muzikë nëpërmjet fjalësh”
Romani ka një karakter të hapur alegorik. Mani i shfrytëzon karakteret kryesore të romanit për të mishëruar ide dhe ideologji të kohës, për t´i paraqitur ata si titullarë, përfaqësues dhe kasnecë idesh, parimesh dhe botës intelektuale.
HansKastorpi, sipas pohimit të vetë autorit një “kërkues Grali” në traditën e Parsifalit, një “naiv i pastër”, mbetet një personazh i zbehtë dhe jo shumë i thelluar. Ai kërkon të përfaqësojë borgjezinë gjermane e cila, ndonëse e luhatur midis ndikimeve kundërtore, ka qenë e aftë të ngrihej deri në arritjet më të larta humaniste, por njëherësh ka rënë edhe në batakun e një qëndrimi armiqësor, të topitur dhe filistin ndaj kulturës, por edhe të ideologjive radikale. Siç ndodh shpesh tek Tomas Mani zgjedhja e emrit ka qëllim të caktuar. “Hans” është një emër përgjithësues dhe karakteristik i gjithë gjermanëve, shumë personazhe përrallash mbajnë këtë emër, për të shtuar më së fundi se ai ka edhe një lidhje biblike: Hans si shkurtim i emrit të Shën Gjonit, dishepullit të dashur të Jezusit. Kastorpi vjen nga një figurë e njohur historike e vendlindjes së Manit, qytetit Lybek, HinrihKastorp. Mbaresa “torp”, danisht, është familjare në brigjet veriore të Gjermanisë.
Më një farë mënyre personazhi i HansKastorpit mund të shihet edhe si personifikim i Republikës së Vajmarit, që sikundër temperatura e Kastorpit, gjithmonë 37.6 ° , tregon një gjendje as të sëmurë dhe as të shëndoshë, pra asnjëherë normale.
Setembrini përfaqëson iluminizmin dhe optimizmin jetësor intelektual, demokracinë, tolerancën dhe të drejtat njerëzore. Veprimtaria është një vlerë etike për të. Duke marrë përsipër rolin e mentorit dhe të edukatorit të HansKastorpit ai i bën të ditur atij absurditetin e magjepsjes përpara sëmundjes dhe vdekjes, si edhe e paralajmëron të mos bjerë pre e joshjes karakterit të plogësht dhe moskokëçarës të ruses madamë Shosha.
Në një skenë Tomas Mani nxjerr në pah në mënyrë më të dukshëm rolin iluminist (“ndriçues”) të Setembrinit kur ai duke u futur në dhomën e pa ndriçuar të HansKastorpit, përpara se të fillojë bisedën ndez dritën. Idhulli i Setembrinit, Karduçi, i thur himn një dritësjellësi tjetër të frikshëm, Luciferit, duke e quajtur “la forzavindicedellaragione”. Veten Setembrini e krahason me Prometeun, që u solli njerëzve zjarrin si mjet përparimi.
Në përfundim vetë autori është skeptik ndaj qëndrimeve skajore të të dy antagonistëve, por e bën të qartë se figura iluministe-liberale e intelektualit Setembrinit është më e afër për të se sa ajo doktrinare e terroristit Nafta. Për pamjen e jashtme të Setembrinit autori ka pasur parasysh kompozitorin italian RuxheroLeonkavallo.
Nafta mishëron fuqitë shkatërruese, radikalizmin dhe ekstremizmin. Botëkuptimi i tij për një sistem totalitar përmban elementë komunistë, anarkistë dhe fashistoidë. Religjioziteti i tij më tepër se kristian është panteist. Nga ana tjetër, sado e çuditshme të duket, Nafta është edhe një revolucionar, por në kahen e kundërt me Setembrinin, ai mund të cilësohet si një revolucionar i konservatorizmit, si ithtar i “revolucionit konservativ”. Nafta na përshkruhet si një mishërim i gjallë kundërtish: një jezuit ish hebre, një kundërshtar i kapitalizmit, i modernizmit, i lirisë, i individit dhe i paqes, një anarkist dhe teokrat. Është interesante të theksohet mendimi i kritikës se si prototip për këtë figura Tomas Manit i kanë shërbyer një sërë personalitetesh radikalë të epokës, si fjala vjen LevTrotcki dhe GeorgLlukashi. Nuk duhet lënë pa përmendur edhe fakti se si përfaqësues të mendësisë parafashiste, kundërnjerëzore dhe prokomuniste Tomas Mani nxjerr pikërisht një hebre.
Klavdia Shosha personifikon në roman joshjen erotike, epshin dhe dashurinë, edhe pse të degraduar në formën e saj morboze dhe të “plogështisë aziatike”. Është kryesisht dashuria për të që mban HansKastorpin shtatë vjet atje lart, afshi i ndjenjave që paralizon dëshirën e burrit për veprim. Bie në sy simbolika e maces që del shpesh e lidhur me ketë përmendet edhe poezia e njohur e Bodlerit “Lulet e së keqes”. Rusja me sy “kirgizë” “tatarë” “mongolë”ka një mbiemër që të kujton fjalët frëngjisht chaudchat – mace e nxehtë,- po edhe emri i saj ka asociacione me fjalën anglisht claws- kthetra. (emri i saj mund te ketë mbase, lidhje edhe me mitralozin shosha, armë e prodhimit francez e përdorur nga ushtarët francezë dhe amerikanë në Luftën e Parë Botërore) dhe më së fundi shqiptimi në frëngjisht i kësaj fjale është identik me shqiptimin në portugisht të fjalës xoxota, slengu popullor për “vaginë”.
Figura e mijnherPeperkornit që shfaqet relativisht vonë, si dashnor i zonjës Shosha, përbën njërin nga personazhet më të gdhendur të romanit, te përafërt me shumë personazhe të tjerë të Manit që me vitalitetin e tyre naiv zgjojnë mahnitje, zili dhe neveri njëherësh. Ndonëse vitaliteti i tij i pagdhendur përmban edhe tipare groteske dhe karikatureske. Si prototip të kësaj figure autorit i ka shërbyer shkrimtari tjetër i shquar bashkëkohës gjerman, GerhardHauptman.
Së fundi ndër figurat kryesore vjen edhe JoahimCimseni, i paraqitur si përfaqësues i ushtarit besnik ndaj detyrës. Ai përfaqëson njeriun që i kundërvihet sfidave të jetës dhe ka për moto veprimtarinë aktive. Figura e “Joahimit mbarë” të sjell ndërmend motivin e Shën Sebastianit, të trajtuar mjaft në veprat e Tomas Manit.
Figura e kryemjekut, këshilltarit mjekësor Berens, e portretizuar me tipare karikatureske dhe pak tërheqëse ka pasur për prototip mjekun e vërtetë të këtij institucioni, që mjekoi gruan e autorit, doktor Jesenin.
Po kështu edhe doktor Krokovski ka për shëmbëlltyre psikanalistinGeorgGrodek, themeluesin e psikosomatikës, me idetë e tij të parashtruara në librin “Nasamecu” (naturasanat – medicuscurat; natyra shëron, mjeku kuron), por edhe ZigmuntFrojdi apo të tjerë.
Shkak për të shkruar këtë roman shërbeu vizita prej tri javësh që Tomas Mani i bëri në vitin 1912 në së shoqes, Katias, në Davos.
Kur së fundi, pas dymbëdhjetë vjetësh, romani pa dritën e botimit, ai pati një pritje me të vërtetë të paparë dhe në pjesën më të madhe pozitive. Vlerësimet më larta erdhën nga ArturShnitceli dhe GeorgLlukashi, AndreZhidi dhe Ernst Robert Kurtisi. Qëndrim kritik mbajtën KarlShternhajmi, AlfredDöblini dhe sidomos BertoldBrehti.
Nacional-socialistët e damkosën Malin magjik si “himn të dekadencës” dhe shpifje ndaj “heroizmit soldatesk” të propaganduar prej tyre. E megjithatë vepra nuk figuronte në listën e zezë të Ministrisë së Gëbelsit dhe ka mendime të ndryshme nëse ishin apo jo edhe veprat e Manit në turrën e librave që u dogjën publikisht në 10 maj të vitit 1933.
Pas vdekjes së tij vepra e Tomas Manit, si “shkrimtar borgjez” dhe sidomos kryevepra e tij, “Mali magjik”, u gjend nën zjarrin e kritikës së rretheve të majta letrare, prirje që, nën ndikimin e lëvizjeve të vitit 1968, arriti kulmin në vitin 1975. Por pas kësaj kohe vihet re një rilindje e Manit. Madje kritiku më i shquar gjerman i letërsisë, Marcel Rajh-Ranicki, në një intervistë, pohon se ai nuk njeh romane gjermanë më të mirë se “Farefisnitë zgjedhore” të Gëtes dhe “Malin magjik” të Manit.
Sipas motiveve të romanit, që për një kohë të gjatë është mbajtur si “ i pafilmueshëm”, në vitin 1981 producenti FrancZajc nga Mynheni dhe regjisori Hans V. Gajsendërfer guxuan t´i futeshin kësaj pune.
Në vitin 2002, në Çur të Zvicrës vihet në skenë opera “Mali magjik, me kompozitor Robert Grosmanin dhe libretist RolfGerlahun. (gazeta-Shqip.com) / KultPlus.com