Në fund të dhjetorit 1973, një stuhi kritikash do të zbrazeshin mbi krijimtarinë e Petro Markos, për disa “gabime të rënda” që kishin ndodhur në botimin e disa artikujve në revistën “Nëntori”. Për Komitetin Qendror, Xhemal Dini harton një relacion për mbledhjet e organizatës bazë të Partisë, ku ishin trajtuar pikërisht këto “çështje”: romani i Petro Markos “Një emër në katër rrugë”, një dramë e tij botuar në revistën “Nëntori” me titull “Niku i Martin Gjinit” dhe disa artikuj të botuar po në “Nëntori” ku dukej – sipas hartuesit të relacionit – se nuk është reflektuar pas mbajtjes së Plenumit të IV-të dhe nuk goditet “veprimtaria armiqësore e rrufjanëve politikë F. Paçrami dhe T. Lubonja…”
Në relacionin e tij, Xhemal Dini informon se përgjegjësit për këto gabime në revistën “Nëntori” janë: Fatmir Gjata, kryeredaktori i revistës, Andon Kuqali, sekretar i kolegjiumit të revistës dhe redaktori Gjergj Zheji. Pak më poshtë ai komunikon vendimin për ti larguar nga detyra Gjatën, Kuqalin e Zhejin.
Më tej ai shkruan për mbledhjen e datës 18 dhjetorit 1973 ku u diskutua mbi romanin “Një emër në katër rrugë” të Markos dhe përgjegjësinë që mban për botimin e tij anëtari i organizatës bazë shoku Llazar Siliqi, si redaktor i librit. Mes 13 pikave ku evidentohen “pikat e dobëta dhe të gabuara” në këtë vepër letrare, bie në sy pika e pestë ku shkruhet: “Figura e Profesorit (shoku Enver Hoxha) në roman del mjaft e dobët, e zbehtë, ashtu siç nuk duhej të jepej figura e udhëheqësit tonë. Një trajtim i tillë është krejtësisht i patolerueshëm”, shkruan Xhemal Dini në këtë relacion. Dokumenti i plotë botohet për herë të parë për lexuesit e Shqiptarja.com dhe ruhet në fondin 14 në AQSH.
***
Shokut Jakup Mato, Komiteti Qendror i PPSh-së Relacion
Në disa mbledhje të fundit të organizatës bazë të Partisë si dhe në mbledhjen e organizatës profesionale, u mor në analizë gjendja në revistën “Nëntori” dhe masat për rregullimin e gjendjes. Gjithashtu, në mbledhjen e fundit të organizatës bazë të partisë u diskutua rreth romanit të Petro Markos “Një emër në katër rrugë” dhe mbi përgjegjësinë që mban për botimin e këtij romani, anëtari i organizatës sonë shoku Llazar Siliqi, i cili ka qenë redaktor i librit.
Për sa i përket gjendjes në revistën “Nëntori”, ku në disa numra janë botuar artikuj që kanë të meta e dobësi të karakterit ideor si dhe drama e gabuar ideologjikisht “Niku i Martin Gjinit” e Petro Markos, organizata bazë e partisë, pas një diskutimi të gjerë vuri në dukje se:
1. Artikulli i Arsen Mustaqit, botuar në numrin 10 të revistës, mbi pasqyrimin e luftës kundër revizionizmit në poezinë popullore, megjithëse është botuar pas punimeve të Plenumit IV të KQ të PPSH, nuk lidhet me idetë e plenumit dhe nuk godet veprimtarinë armiqësore të rrufjanëve politikë F. Paçrami dhe T. Lubonja, të cilët e përbuznin këtë traditë. Nga të meta të tilla vuajnë edhe artikulli i V. Qurkut mbi dekadentizmin dhe artikulli i N. Z. Tomës mbi disa probleme të traditës në tregimin tonë, botuar po në këtë numër.
2. Drama e Petros Markos është krejtësisht e gabuar nga ana ideore. Ajo ka këto të meta kryesore:
a) Ngatërrohet dhe vulgarizohet principi i historizmit në letërsi. Në vend që të interpretohen ngjarjet dhe fenomenet e epokës së Skënderbeut sipas botëkuptimit tonë, aktualiteti ynë vishet me një petk historik dhe realitet ynë transplantohet mekanikisht në shekullin XV.
b) Në qendër të veprës vendoset një hero i sëmurë, i lëkundur, që është gati të dezertojë e të tradhtojë, pra kemi tendencë të deheroizmit.
c) Veprën e përshkon një frymë patologjizmi, sensualizmi. Personazhet pozitivë janë skematikë e pa botë të brendshme.
d) Vepra ka dobësi të theksuara artistike, një gjuhë e stil arkaik e klasikegjant.
Për të gjitha këto u ngarkuan me përgjegjësi shokët drejtues të revistës “Nëntori” dhe redaktorët përkatës.
Organizata bazë e partisë vuri në dukje se shoku Fatmir Gjata në punën e tij si kryeredaktor i revistës ka pasur të meta. Këto qëndrojnë në mungesën e organizimit të mirë të punës në revistë, në mungesën e vigjilencës revolucionare dhe mprehtësisë së punonjësit të shtypit të partisë, në nënvleftësimin e detyrës, ka lejuar të botohen në revistë materiale të gabuara.
Shoku Andon Kuqali, si sekretar i kolegjiumit të revistës, nuk e ka kryer mirë detyrën e tij, nuk e ka organizuar mirë punën, nuk u ka kërkuar llogari redaktorëve dhe i ka munguar vigjilenca revolucionare e mprehtësia politike, ka bërë teorizime të gabuara në artikujt e tij.
Përgjegjësi për këto gabime të revistës ka gjithashtu redaktori Gjergj Zheji, si redaktor i sektorit të kritikës, të cilit gjithashtu i ka munguar vigjilenca revolucionare dhe mprehtësia politike e punonjësit të shtypit. Në artikujt e tij ai ka bërë teorizime të gabuara.
Për të gjitha këto organizata bazë e partisë vendosi se është e nevojshme të merren masa për rifreskimin e kuadrit të redaksisë:
1) Të largohet nga detyra e tij si kryeredaktor shoku Fatmir Gjata.
2) Të largohet nga detyra e tij si sekretar kolegjiumi shoku Andon Kuqali.
3) Të largohet nga detyra e tij si redaktor shoku Gjergj Zheji.
4) Të diskutohet në mënyrë të veçantë me qëllim që edhe të ndihmohet konkretisht redaktori i revistës Faik Ballanca, i cili krahas të metave si redaktor, si interesimi i pakët për problemet e revistës, ka dërguar për botim një roman të cilin Shtëpia Botuese ia ka kthyer si libër me të meta ideore.
Shokët F. Gjata dhe A. Kuqali i pranuan vërejtjet e organizatës bazë dhe u solidarizuan me vendimet e saj.
Të gjitha këto probleme, një komision i përbërë nga shokët Th. Frashëri, K. Buza, F. Kongoli dhe V. Koreshi, pasi studioi gjendjen në revistën “Nëntori” i shtroi në mbledhjen e organizatës profesionale. I tërë kolektivi diskutoi gjerësisht dhe aprovoi vendimet e mësipërme.
Në mbledhjen e organizatës bazë të partisë dhe në organizatën profesionale shokët drejtues të Lidhjes, D. Agolli, Xh. Dini, A. Kondo, bënë autokritikë për një drejtim e kontroll më të afërt dhe shtruan detyra për të ardhmen si për sekretariatin, ashtu edhe për kryesinë e Lidhjes që duhet të merren më tepër me këto probleme dhe të forcojnë në mënyrë të veçantë kontrollin paraprak.
Më datë 18.12.1973 u mblodh organizata bazë e partisë për të diskutuar mbi romanin “Një emër në katër rrugë” të P. Markos dhe përgjegjësinë që mban për botimin e tij anëtari i organizatës bazë shoku Llazar Siliqi, si redaktor i librit.
Organizata bazë vuri në dukje se romani vuan nga të meta të theksuara ideore:
1) Në roman mungon një analizë marksiste e fenomeneve dhe problemeve shoqërore, politike, ekonomike të kohës për të cilën bën fjalë autori.
2) Regjimi shtypës i Zogut paraqitet vetëm në anën e tij morale të degjeneruar, por nuk del e nuk jepet në radhë të parë se Zogu dhe aparati i tij, regjimi i tij, ishin miq të egër të popullit, shtypës të tij, përfaqësonin interesat e feudo-borgjezisë, përfaqësonin një pushtet politik thellësisht reaksionar e të urryer.
3) Jepet me fjalë të përgjithshme varfëria e masave, por nuk jepet revolta e tyre kundër sistemit. Nuk jepet në mënyrë të drejtë lufta klasore.
4) Nuk del gjendja e mjeruar e fshatarësisë dhe e klasës punëtore në regjimin zogolljan.
5) Figura e Profesorit (shoku Enver Hoxha) në roman del mjaft e dobët, e zbehtë, ashtu siç nuk duhej të jepej figura e udhëheqësit tonë. Një trajtim i tillë është krejtësisht i patolerueshëm.
6) Aktiviteti i grupit komunist dhe komunistët dalin të zbehtë e skematikë. Veç kësaj del ideja sikur komunizmi tek ne është importuar nga jashtë.
7) Romanin e përshkon një frymë aventurizmi, sensualizmi. Ka tendenca natyralizmi, frojdizmi dhe ekzistencializmi. Ana biologjike sundon mbi anën sociale.
8) Femra shqiptare nuk del si forcë sociale, por si një faktor që shpërdorohet, bile edhe si e keqe e shoqërisë.
9) Libri ka tendenca përçarjesh krahinore.
10) Në roman idealizohet jeta e fshatit Dhrimarë.
11) Disa figura reale si Demiri nga Peqini e ndonjë tjetër i ka trajtuar nga pozita subjektiviste.
12) Emigracioni nuk trajtohet si një plagë e rëndë ekonomiko-shoqërore e asaj kohe, por jepet me ngjyra ekzotike, turistike.
13) Romani është pa vlerë edhe nga ana artistike, ka kompozicion të dobët, i mungon dramaciteti, karakteret janë të patipizuar, është i mbushur me retorizëm, deklaratizëm, emfazë etj.
Organizata bazë e partisë kritikoi shokun Llazar Siliqi si redaktor i këtij libri për konceptim jo të drejtë e jo të shëndoshë ideologjik mbi parimet e pasqyrimit të realizmit socialist në një vepër, për sentimentalizëm dhe familjaritet ndaj autorit, për mungesë vigjilence revolucionare.
Shoku Llazar pranoi gabimin jo plotësisht, nuk reagoi plotësisht ndaj vërejtjeve që iu bënë dhe organizata bazë i la kohë të reflektojë e të thellohet më tej në autokritikën e tij.
Përballë të gjithë këtyre gjërave organizata bazë e partisë vendosi të merren këto masa:
1) Të luftojmë konceptin se ndikimet e huaja janë kapërcyer, se s’kemi më për të bërë në këtë drejtim.
2) Të ngremë nivelin tonë ideo-politik.
3) Të forcojmë më tej kontrollin në procesin krijues.
4) Të forcojmë kontrollin punëtor në krijimtarinë letrare dhe artistike.
5) Të shkruhen në shtypin tonë disa artikuj mbi problemet që dalin nga drama, nga romani dhe të trajtohen ato.
6) Të bëhet një mbledhje e gjerë me shkrimtarë e artistë ku të shtrohen këto probleme.
7) Të forcohet praktika e filluar mbi diskutimin paraprak të veprave në procesin krijues. (sic.)
Sekretari i organizatës bazë Xhemal Dini / KultPlus.com
105 vjetori i Lindjes së shkrimtarit Petro Marko pati bërë bashkë në një foto fëmijët e shkrimtarëve të njohur shqiptarë.
Një foto ku shfaqet edhe poeti Xhevahir Spahiu, bashkë me të birin, tregon dhe mirënjohjen e brezave ndaj njëri-tjetrit.
Nga e djathta në të majtë janë: Xhevair Spahiu, Arianita Petro Marko, Orges Xhevair Spahiu, Marie Lasgush Poradeci, Mirvjen Vedat Kokona, Atalanta Dhimiter Pasko (Mitrush Kuteli) dhe Petro Skender Luarasi./ KultPlus.com
Autori dhe publicisti i mirënjohur shqiptar Petro Marko do të bëhet simbol i kujtesës personale në romanin “Retë dhe gurët” – intervistë me vetveten, përmes të cilës ai do të kumunikojë me lexuesin që veçse e njihte përmes krijimtarisë së pasur letrare, në formën të një rrëfimi që buron nga shpirti i krijuesit e mbi të gjitha i njeriut që ka kaluar në një kalvar të mundimshëm jetësor.
Mbi intervistën
Intervista me vetveten, kalon suazat e intervistës, për t’u bërë komunikim me kujtesën dhe jetën, komunikim që do të paraqitet në formë të një vetë-rrëfimi mbi atë që autori e quan odiseada ime. Intervista do të zhvillohet në dy plane në kohë të ndryshme por mbi të njejtën lëndë – jetën e jetuar, do të jetë Petro Marko plak ai që do të intervistojë veten në dy mosha të ndryshme, Petron e ri dhe atë të vjetër/plak, por që përkundër moshës, nuk vërehet asnjë ndryshim në personalitetin e tij sidomos për nga optimizmi dhe entuziazmi që ka për jetën, ndonëse në intervistën e dytë ai do të jetë duke lënguar nga sëmundja. Përgjatë intervistës do njihemi jo vetëm me përjetimet e autorit, me veprimtarinë e tij si poet e gazetar por edhe me qëndrimet dhe me botëkuptimin e tij në raport me jetën dhe njeriun shqiptar. Toponimet si Tirana, Himara, Greqia, Parisi, Spanja, Grënobëli, Ustika, Italia do të shërbejnë si pika referimi për rrëfimin e ngjarjeve që i kanë ndodhur poetit në kohë të ndryshme, ato hapësira që do të mund të specifikohen si kombëtare dhe internacionale, përkatësisht brenda dhe jashtë Shqipërisë do të lidhen me gëzimin, vuajtjen, mundimin e përpjekjen e vazhdueshme të autorit për të një jetë të lirë e mbi të gjitha të drejtë. Në përgjigjet e autorit do të shohim luftën e tij përballë padrejtësive të kohës, regjimit dhe njerëzve përfitues. Në luftën e tij për liri shpesh autori do ta pyesë veten: Ku kam gabuar?, gjë që lidhet me faktin se veprimet e tij gjithmonë kanë si ideal vetëm të mirën e përbashkët dhe asnjëherë atë personale që do të cenonte tjetrin ose atdheun sepse shpesh pasojat do të jenë negative për jetën e autorit.
Ndonëse intervistohet nga vetja, Marko në këtë vepër postmortum, ka arritur të krijojë njëfarë objektiviteti në procesin e parashtrimit të pyetjeve. Petro Marko plak i vetëdijshëm për tanësinë e realitetit, për jetën e jetuar bën pyetje nga një distancë objektive mbi ngjarje, personalitete të caktuara, raporte me individ të caktuar, ndjesi dhe përjetime gjatë fëmijërisë, udhëtimeve, luftës, arrestimeve e burgosjes. Ndonjëherë pyetjes iu shtohet edhe sugjerimi i autorit mbi rrëfimin e një ngjarje ose edhe mbi klasifikimin e ngjarjeve. Pyetjet shpesh do të shërbejnë si drejtuese të rrëfimit, përmes tyre ndërprehet ndonjë ngjarje e caktuar për të filluar një tjetër. Interesimi për ndonjë informacion të caktuar, ngjarje, apo personalitet, e shkëputë përgjigjen, rrëfimin e ngjarjes që rrëfehet, për të filluar më pas një ngjarje tjetër apo një përshtypje. Në pyetjet e parashtruara shpesh do përdoren fraza si a ke mundësi, më fal por, a mund të na flasësh, ato realizohen shumë natyrshëm, sikur të jenë të ngulitura në nënvetëdijën e individit që ka nevojë të rrëfehet. Procesi i përgjigjes nënkupton procesin e rrëfimit i cili krijohet përmes analepsave dhe prolepsave të shumta të cilat kanë mundësuar që historia e Petro Markos të rrëfehet në tanësi përkrah asaj të Shqipërisë dhe të botës që nga regjimi zogist e deri tek ai komunist. Ai shpesh iu kthehet ngjarjeve i përplotëson me informacione, krijon paranteza, shënime sqaruese jep fakte të reja, e disa çështje vetëm i përmendë në mënyrë që lexuesi të krijojë njëfarë imazhi për ngjarjet që do rrëfehen më vonë. Ai do të rrëfejë ngjarjet në tërësinë e tyre, pa fshehur asnjë detaj, ndonëse me një vetëkontrollë si pasojë e regjimit (Arianita Marko, në parathënie), këtë ia ka mundësuar modeli i intervistës me vetveten, ku autori shpalosë shpirtin e tij dhe përjetimet pa konsensus gjë që do të ishte e pamundur në intervistën tipike, qoftë si pasojë e kohës apo edhe e rezervave në të shprehur.
E gjithë kjo teknikë e krijimit të narracionit e afron këtë tekst jetëshkrues me romanin që Petro e kishte ëndërruar që në momentin kur gjyshja Mille do t’i rrëfente për të vdekurit brenda atdheut, gurët dhe për ata jashtë atdheut, retë.
Petro Marko: mes reve dhe gurëve
Karshi parabolës së nënës Mille për retë dhe gurët (rrëfimit simbolik), ku Petro Marko me jetën dhe këmbënguljen e tij me dashurinë dhe shërbimin ndaj atdheut do të identifikohej me gurët, nga kjo vepër e shohim një Petro Marko që jeton, vepron dhe pëson midis qiellit dhe tokës, shumë më afër kësaj të dytës. Ai vetëm gjatë shkollimit të Ujët e ftoftë, do të jetë afër parajsës qiellore, në të gjitha rastet e tjera do të zvarritet për të mbijetuar. Fëmijëria e Petros mbetet e pazhvilluar si pasojë e vdekjes së prindërve, e të atit të internuar nga pushteti dhe e të ëmës si pasojë e sëmundjes. Nga ai moment Petro zgjedhë të shndërrohet në një misionar për një jetë më të mirë, kontakti i parë me literaturën e ndaluar në shkollë në njerën anë dhe gjendja tmerruese si pasojë e regjimit në anën tjetër do ta afrojë atë me ideologjinë e vllazërimit, me atë komuniste, që do të sjellë më pas jetën plot mundime, arratisje, dështime e në fund edhe zhgënjimin. Si pasojë e regjimit zogist vjen ndarja së pari politike më pas fetare e deri te ndarja atdhetare. Petro, nuk do të gjejë vend për veten as gjatë kohës së regjimit zogist e as më pas gjatë atij komunist, gjithmonë do të jenë të tjerët që vendosin fatin e tij, mospranimi në punë përkundër aftësisë profesionale, mosdhënia e pagës përkundër punës, arrestimet e vazhdueshme si pasojë e shprehjes së revoltës kundër pushtetit do të jenë vetëm disa nga vështirësitë në jetën plotë mundime të Petro Markos. Në Shqipëri gjatë gjithë jetës së autorit ishte i pranishëm rendi shtypës – i shtypur, ky ishte gjithmonë në pozitën e të shtypurit nga autoritetet së bashku më të gjithë miqtë e tij që kishin ide të përafërta mbi të ardhmen. Përballë pushtetit dhe strategjive të regjimit grupi i idealistave ashtu siç quheshin nga pushteti duhet të ishin gjithmonë në pozicion mbrojtje, prandaj autori rrëfen edhe vështirësitë e organizimit të veprimeve përparimtare. Përkundër përcaktimit dhe kontrollit total që kushtëzohej nga regjimi në atdheun e tij, ai kurrë nuk do frikësohet t’i shfaqë mendimet dhe qëndrimet e veta në raport me pushtetin prandaj në shumë raste pëson, në fillim me heqjen e lejes së botimit (kushtëzimit nga fjala e lirë), e më pas me internim sidomos kur publikon artikuj në gazeta kundër regjimit si në raste kur përballet dhe i kundërshton autoritetet e caktuara, në raste të rralla në jetën e mundimshme të tij guximi i ka vlejtur për shpëtim të përkohshëm si në rastin kur përballë Hilë Mosit (ministrit të arsimit në atë kohë), shfaqë indinjatën për mospranimin në punë me ç’rast emërohet nga ai si mësues në Himarë dhe në rastin tjetër në të gjitha përballjet me Musa Jukën ku del gjithmonë i fituar Marko si në rastin kur e thoshte të vërtetën (rasti i ndërhyrjes në artikull nga ana e korrektuesit zogist) ashtu edhe në rastin kur gënjen (rasti i marrjes së pasaportës për të shkuar në Spanjë.) Fati tragjik i Petros vazhdon edhe pas luftës në Spanjë, këtu si pasojë e tradhtisë së Francës fronti i tij i luftës shkatërrohet dhe për Markon fillon jeta në arrati, më pas vuajtjet në Francën që nuk pranonte komunistët e as nuk njihte luftëtarët e lirisë, kthimi në Shqipërinë fashiste, arrestimi i sërishëm, burgosja, kërcënimet, rrugëtimi si i prangosur, vuajtja shpirtërore si pasojë e internimit në Ustikë (vendi ku ishte internuar i ati shumë kohë më parë), shëtitja nëpër Itali, kidnapimi nga gjermanët, rreziku për jetën, izolimi shpirtëror në Shqipërinë komuniste, vrasja e shokëve nga ana e pushtetit të Enver Hoxhës, cenzurimi i veprave letrare, arrestimi absurd dhe shpallja si “armik i popullit” që pason me ndalimin si autor e në fund fatkeqësia familjare arrestimi i të birit që shkatërron shpirtërisht autorin, të gjitha këto e shndërrojnë jetën e Petro Markos në një zingjir fatkeqësie. Ky fat tragjik do të pasqyrohet edhe në krijimtarinë artistike, autori në vepër inkuadron disa vargje ku shprehet vetëdija mbi gjendjen e tmerrshme që kishte shkaktuar regjimi ideologjik, gjendje kjo që ndikon në fatin personal të autorit:
“Ditën që linda unë,
planeti ish në furtunë!
Ditën që rrojta unë,
planeti ish në furtunë!
Ditën që vdiqa unë,
planetin e lashë në furtunë!”
Paralel me gjendjen e autorit del të jetë edhe gjendja e Shqipërisë dhe shqiptarëve, sidomos e atyre që kundërshtonin pushtetin, pushteti merr vendime për masën duke iu mohuar atyre lirinë e tregtisë dhe të fjalës së lirë. Pushtetin e Zogut autori e konsideron si pushtet të autoritetit, autoriteti kishte të gjithë fuqinë për të sunduar mbi masën dhe për të jetuar jetën luksoze. Ai shqiptarët i paraqet totalisht të nënshtruar ndaj pushtetit të tij: e deshëm Zogun, pa ditur se ç’ishte ai. Ai për ne ishte Shqipëria. Nënshtrimin e plotë të masës e paraqet edhe në rastin tjetër: Ne more vëlla, rroftë mbreti jemi mësuar të themi gjithë jetën (në momentin kur tentohet të kundërshtohet regjimi zogist). Ai flet edhe për hipokrizinë e pushtetit, mashtrimet, ambalazhin e pushtetit para shteteve të botës, sidomos për manipulimin e ngjarjeve dhe të fakteve duke paraqitur para shtypit një gjendje perfekte të burgjeve në Shqipëri e që në të vërtetë realitetit është tërësisht e kundërta sepse të burgosurit politik përveq se iu mungon procesi i rregullt i ushqyerjes torturohen me mënyrat më të tmerrshme të dhunës. Në kohën e mbretit Zog pushtetarët nuk interesohen për jetesën e popullit sidomos nëse nuk kishe miq në pushtet, ata madje dalin si zhvatës të popullit, janë italianët ata që ndihmojë shqiptarët e robëruar nga pushteti-ironia e shqiptarëve, të njëjtën gjendje madje më të rëndë e shohim në kohën kur bie Muso lini, me ç’rast pushteti pasfashist shqiptar do të vjedhë rezervat e vendit të vet madje edhe ndihmat e Amerikës duke i përvetësuar për t’i shitur me çmime të larta ndër popull apo edhe për t’i transportuar në Bashkimin Sovjetik.
Autori do të shprehë vetëdijen mbi gjendjen e tmerrshme të atdheut:
“Një gjëmë e madhe kishte pllakosur Shqipërinë -frika, padrejtësia, shtypja, mosbesimi, lufta e klasave izolimi, që ishte vdekja, regresi”.
Përshkruan vazhdimisht rënien e tërësishme të Shqipërisë si në aspektin politik, social e ekonomik që e dërgon shtetin drejt shpërbërjes nacionale.
Raporti i misionarit me femrat
Petro Marko jetën e sheh me syrin e misionarit të idesë për një të ardhme të ndritur, ide që fillimisht e gjen në ideologjinë komuniste. Misioni për të del mbi të gjitha madje edhe mbi relacionet e mundshme të dashurisë. Ai refuzon ofertat për një jetë të qetë si njeri e si shkrimtar. Misioni i tij ideologjik kapërcen kufinjt e ideologjisë për tu lidhur me shërbimin ndaj atdheut. Këtë e shohim në pjesën Dy propozime në distancë kohe, ku autori refuzon ofertën e gazetarit anglez për të punuar në Angli e më pas refuzon jetën e qetë e pa halle me gruan në Greqi:
“Unë kam hequr të zitë e ullirit për këtë vend…Por une kam ardhur në vendin tim dhe këtu do vdes. (përgjigjja e Markos)”
Të gjitha femrat me të cilat takohet Petro Marko sidomos jashtë Shqipërisë shprehin një interes jashtëzakonisht të madh për të madje disa edhe i propozojnë martesë, por ky asnjëherë nuk përfshihet shpirtërisht me to për shkak të idealeve të veta.
Madje ai pranon edhe bastin që krijohet mes meshkujve, student në Grënobël për joshjen e femrës më të bukur në universitet, vetëm që parat e fituara nga basti t’ia dërgonte shokëve në Spanjë. Ndonëse për qëndrimin larg femrave e kishin porositur edhe shokët, sepse sipas tyre fashistët përdornin ato për t’i devijuar revolucionarët nga ideali dhe për zbulimin e sekreteve të partisë, shohim se Petro është aq i fokusuar në misionin si apostull i revolucionizmit sa nuk kishte synime për relacione të tilla e as nuk linte hapësirë që të krijoheshin, madje nervozohej nga biseda mbi dashurinë që zhvillohej mes femrave ne kohën kur në Spanjë luftohej me vdekjen. Këmbëngulja në misionin e tij do ta largojë autorin tërësisht nga femrat, përkatësisht nga dashuria shpirtërore apo nga kënaqësia trupore. Këtë qëndim e bën të qartë vet autori, i cili në një moment të caktuar do shprehet: “Nuk me dukej vajzë e keqe. Por gjendja ime, qëllimi im, rruga ime nuk më lejonin”.
Krijimtaria letrare paralel me jetën personale
Nga leximi i këtij teksti shohim që ekziston një ndërlidhje shumë e ngushtë mes ngjarjeve që i kanë ndodhur autorit dhe veprave fiksionale që ai krijon. Kjo paralele vërehet sidomos në personazhet fiksionale të cilat i krijon autori në krijimtarinë prozaike. Personazhet fiksionale përcjellin fatin e Petros dhe karakterizohen me po të njejtin qëndrim, me po të njejtat vuajtje e me po të njejtat përjetime. Autori rrëfen se masën më të madhe të episodeve në romanin Hasta la vista i ka perjetuar në luftën në Spanjë, sesi lindi titulli i veprës nga përshëndetja plot respekt e popullit spanjoll, i cili respektonte me përultësi ushtarët internacional. I njejti optimizëm që i karakterizon personazhet në këtë vepër e karakterizon poetin përgjatë gjithë luftës dhe jetës së tij. Edhe në romanin tjetër Një natë me dy agime që pasi të botohet del me titullin Nata e Ustikës autori do të ndikohet nga përjetimet në burgjet e Italisë, personazhi Andrea protagonist i veprës përveç që mban emrin e xhaxhait të vrarë të Petros, bëhet alterego e autorit, të gjitha ndjesitë dhe përjetimet përveç linjës së dashurisë me Sonjën i kanë ndodhur në realitet atij, udhëtimi për në burg është po ai, transferimet e shpeshta, përjetimet në burgun e Tiranës, takimi me arbëreshin në Itali, qëndrimet e popullit Italian karshi të internuarve komunist, takimi me doktorin i cili i shpëton jetën, e deri tek personazhet që kanë pothuajse emrat e njejtë me të internuarit në realitet, shokët e Petros, i ngjashëm është edhe episodi kur ai viziton qelinë ku ka qëndruar i ati, e identik ai i vrasjes së qenit profetizues. Ustika si në realitet përfaqëson vuajtjen e madhe të poetit i cili e ka fiksuar si pasojë e tramuës së humbjes të të atit prandaj edhe personazhi reagon njejtë sikurse poeti.
Autori në vepër na jep listën e detajizuar të krijimeve që kishte botuar në gazetat e revistat shqiptare, ai flet mbi dorëshkrimet që i kishin humbur gjatë jetës dhe për veprat e cunguara nga pushteti. Ai shprehë vështirësinë e krijimit të veprave nën ndikimin e diktaturës, del se izolimi e ka izoluar edhe shprehjen artistike të poetit, cenzura ka sakrifikuar pjesët më artistike të veprës duke i quajtur natyraliste (në romanin Hasta la vista, pjesët e luftës). Në rastet kur vepra botohej fillonte ‘gjyqi i autorit’ mbi krijimin e personazheve, të ngjarjeve dhe mbi gjendjen që përshkruhet në tekst. Madje arrijnë deri në atë pikë që kërkojnë nga Petro Marko shkrimin e një romani autokritik mbi qëndrimet e tij.
Arti i tij brenda veprës do të vlerësohet nga shkrimtari i mirënjohur shqiptar Migjeni, i cili e kritikon duke i bërë të qartë dallimin midis artit dhe publicistikës. Në një takim tjetër ai do ti thotë: “Ti ke shkruar vargje të mira dhe të dobëta, ke shkruar shumë, po nisja jote për në Spanjë është poema më e bukur që po shkruen”.
Një ngjarje intersante është edhe pjesëmarrja në Konferencën e Shkrimtarëve Antifashistë ku autori do të recitojë prologun e një poeme të tij, por që kritikohet nga shkrimtarët e tjerë për mungesën e frymës së shqiptarisë.
E vërteta mbi komunizmin
Petro Marko është përkrahës i të majtës dhe ideologjisë komuniste, ideologjia për autorin del si mundësi për të arritur idealet personale në një anë dhe del si pengesë në jetën personale në anën tjetër. Idealet e tij do ta kushtëzojnë atë nga krijimi i një jete intime deri në momentin kur do të mbizotërojë një qetësi e përkohshme para diktaturës. Ai vlerëson komunistët e vërtetë ata që kishte njohur gjatë udhëtimeve nëpër botë, ata që luftonin për demokraci, barazi, mirëqenien popullore dhe përgatitjen intelektuale.
Dyshimet e para mbi komunizmin si ideologji në tekst pasqyrohen tek personalitetet shqiptare të cilat ishin shkolluar në Bashkimin Sovjetik (Tajar Zavalani, Reshat Këlliçi, Ali Kelmendi e të tjerë), refuzimi dhe shmangia e rrëfimit mbi mënyrën e jetesës në vatrën e komunizmit, e më pas përmes figurës së Mithat Frashërit i cili refuzon të jetë pjesë e ideologjisë si pasojë e përjashtimit të Kosovës nga themeluesit e Partisë në Shqipëri që ai këmbëngulë se janë sllavë. Pjesëtarët e partisë komuniste, sidomos ata që vepronin në mënyrë aktive për të ardhmen e partisë nuk ishin në dijeni për kryesinë e partisë dhe as për marrëveshjen e fshehtë mes Enver Hoxhës (emërimi i të cilit erdhi nga qielli, pasi që nuk njihej për ndonjë veprim në të mirën e partisë) dhe Titos. Perdja e fshehtësisë ngrihet në momentin kur Partia me të gjithë organet përkatëse fillon të veprojë në Shqipëri, kemi një përsëritje të realitetit fashist, teknikat e kontrollit, mënyrat e qeverisjes dhe fshehtësia karakterizuese është po ajo. Fillojnë dënimet me vdekje, akuzat dhe dëshmitë absurde, madje shumëfish më të rënda sesa në kohën e pushtetit zogist dhe atë fashist sidomos ndaj intelektualëve të dijës. Nën diktaturën komuniste Petro Marko vuan dënimin e dyfishtë: burgosjen e torturën e vet, i lidhur me zingjirë duke duruar lajmet mbi vrasjet dhe internimet e shokëve pa arsye dhe burgosjen e djalit Jamarbër, që akuzohet nga Partia për agjitacion e propagandë. Petro Marko pëson nga ideali pas të cilit vrapoi gjithë jetën dhe pikërisht në vendin për të cilin dhurojë gjithçka.
Refleksione
Shohim se Petro Marko është i lidhur ngushtë me fëmijërinë, me kafshët që nënkuptonin mbijetesën familjare si dhe me njerëzit që ka takuar gjatë gjithë jetës së tij. Shumë personalitete, që nga fëmijëria e më pas edhe në ngjarjet e jetuara, sidomos ato të Luftës së Spanjës kanë krijuar bazën e personalitetit të tij, që përcjellet në vargjet e këtij teksti me një gjuhë që rrjedh nga shpirti. Raportin autor-vepër ai do ta shkrijë në një raport të përbashkët ku vepra njësohet me autorin, e identifikon atë dhe përjetimet e tij. Nuk dihet qartë kufiri midis fiksionit dhe realitetit, ai e lidhë origjinën me dinastinë e Gjin Bua Shpatës, duke vendosur familjen e tij përkrah Buave si krijues të fshatit, përshkruan ditën e parë të shkollës në një shpellë që do të vlejë si fillim i fillimit të gjithçkaje në jetën e tij, inkuadron vargje të poezive popullore dhe rrëfen ngjarje mitike që lidhen me origjinën e hershme të popullit tonë. Në mënyrë të vazhdueshme paraqet raportin e ngushtë me gjyshen Mille e cila përfaqëson figurën e nënës në jetën e autorit dhe burimin e frymëzimit në jetë e në art, krijon situatat tipike dhe jep raportet e veçanta me shokët e ideologjisë më të cilët ndan varfërinë, dështimin, zhgënjimin dhe vuajtjen, të cilat ndikojnë në botëperceptimin dhe mënyrën e jetesës së autorit. Rrëfen ngjarje mbi persona të caktuar, inkuadron biseda dhe letërkëmbime me individë të pushtetit, miq dhe anëtarë të partisë të cilat vlejnë si detaje (qofshin reale apo të hamendësuara) që japin një pasqyrë të jetës së tij, të cilën autori ka zgjedhur t’ia rrëfejë historisë përkatësisht lexuesit.
Ai do të zgjedhë ngjarje që e kanë krijuar atë si poet e si njeri, ndjesi të veçanta në momentet kur ndjen dashurinë dhe respektin e të tjerëve veçon këtu spanjollët dhe kosovarët, si dhe përmend të gjitha dëshirat që donte t’i realizonte në pamundësi.
Mes vargjesh njihemi me autorin që lufton për lirinë në kuptimin universal, për dashurinë dhe harmoninë e plotë. Këto elemente do të bëhen simbole të artit të tij human, që kapërcen çdo hapësirë përcaktuese për tu bërë shprehje e shpirtit që mbi të gjitha e do jetën.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Publicistikë letrare”, që ligjërohet nga Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.
Dashuria për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë. Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932. Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë. /KultPlus.com
Nga t’ia mbajmë? Kudo dyert janë të mbyllura! Vetëm një është shtegu… T’i derdhemi që të gjithë kërmës së arkës së shtetit! Që të gjithë t’i vërsulemi kolltukut? Të bëhet çdo njeri që di shkrim e këndim nëpunës? Me pak fjalë, deri kur do të vazhdojmë rrugën që na shpie drejt rrënimit të plotë jetik? Nuk sheh një të ri, një të moçëm, katundar a qytetar, që të mos i jetë ngulur në shpirt e në zemër ideali i kolltukut, dëshira e zjarrtë për nëpunësi!
Domethënë vetëm atë shteg shohim për të rrojtur mirë e për të kënaqur të gjitha dëshirat tona. Këtë e bëjmë se aq na e pret mendja, të tillë lindëm, atë rrugë na treguan edhe gjurmat e rrojtjes në kurrizin e popullit, e po e vazhdojmë si trashëgim. S’ka prind, s’ka njeri që nuk përpiqet të gjejë ndonjë kolltuk.
Kështu rron mirë për vete e kështu do të na ndihmojë edhe neve! S’ka shqiptar që nuk e mendon këtë. Dhe ka të drejtë se, e përsërisim, që vetëm ai shteg ka mbetur i hapët. Shtigjet e tjera, përveç mërgimit, që u mbyll edhe ai, nuk janë hapur fare dhe siç duket kurrë s’kanë për tu hapur, se jemi mësuar të rrojmë si shushunjat në kurrizin epopullit, jemi mësuar ta shkojmë jetën të përulur tek njëri e tek tjetri, të shesim ç’ka kemi e nuk kemi, të bëhemi skll, evërit e të fuqishmëve, të bëhemi servila, deri sa të marrim një nëpunësi.
E pastaj? Pastaj t’i shtrohemi çdo përuljeje e çdo mënxyre, dredhie, në daç spiunazhit, në daç shpifjeve e të tjera poshtërsive, vetëm e vetëm për ta mbajtur atë të shkretë nëpunësi, atë kolltuk të qetë që na verbon e na bën të humbasim çdo ndjenjë e mbi të gjitha të humbasim karakterin tonë. Dhe kështu ne shpëtuam. Ne shpëtuam! Do të rrojmë mirë, do të mundohemi të ngrehim pallate dhe salltanete si patronët tanë e më së fundi do të arrijmë të bëhemi ar, miqtë e popullit. Se kështu është…
(Marrë nga libri, “Intervistë me vetveten: Retë dhe gurët)
Gjenerali u ngrit dhe bëri një shenjë gjithë nervozizëm. Dikush më mbërtheu nga qafa. Fola: “Es que vous parles français?”
Ai më pa dhe m’u përgjigj: “Ju polakët jeni të ndyrë!” I thashë frëngjisht se nuk isha polak, por shqiptar! Atëherë vetëtimthi më doli para syve figura e priftit që m’u ngjit e më pyeti se ku ishin shokët e tjerë.
Prandaj, u gëzova shumë dhe mora guximin dhe i thashë gjeneralit: “Luftë është, tani vdes unë, nesër ju. Sa për gjermanë unë njoh, madje dhe me emra.” Ai u ngrit më këmbë, i gëzuar më buzëqeshi dhe më tha: “Cilët janë?” Unë iu përgjigja: “Njoh Gëtën dhe Shilerin!”
Atij i ndryshoi menjëherë shprehja e fytyrës. Më tha: “Po ti ç’je?” “Jam një poet shqiptar. Po që të bindeni se unë jam shqiptar dhe informatori juaj ju ka mashtruar, ju lutemi i telefononi ministrit tonë Ernest Koliqi, që më njeh, që e di se kush jam e pastaj më vrisni.”
Gjenerali depërtonte në mendimet e mia duke më vështruar drejt e në sy. Unë rrija i qetë dhe i lumtur se nuk i paskëshin zënë të tjerët. Ishte prifti që më kishte spiunuar si polak… Togeri që përkthente quhej Tenente Kok. Gjenerali i foli gjermanisht togerit Kok dhe ky mori në dorë receptorin e telefonit.
Unë e dija përmendësh numrin e telefonit të Koliqit, se më parë kisha shkuar disa herë në zyrat e tij dhe sekretari, njëfarë Shestani, më kishte dhënë shumë pasaporta për malazeztë e për grekët, shokët tanë, ish-të dënuar (Koliqi më kishte pritur përzemërsisht dhe më kishte uruar që të shpëtoja e të shkruaja vjersha, pasi ai e dinte, qëkur e kisha profesor në Ujë të Ftohtë, se bëja vargje). Ia dhashë numrin togerit, i cili e mori menjëherë. Unë u shqetësova, se Koliqi, duke dëgjuar zërin e Gestapos, ndoshta do t’u thoshte se cili isha unë: luftëtar në Spanjë e të tjera.
Togeri Kok, që ishte tmerri i Romës (këtë e mora vesh më vonë), pas pak nisi bisedën:
– Na falni për shqetësimin, kemi këtu një… që pretendon se ju njeh. – …(Fliste Koliqi.) – Quhet Petro Marko… – … (Fliste Koliqi.) M’u drejtua mua: – Ku e keni njohur dhe çfarë ka botuar Koliqi?- Unë i flisja dhe ai përsëriste në telefon: Në Vlorë, e kishit nxënës, keni botuar “Hija e Maleve”, “Gjurmët e stinëve”…
Ju ka kushtuar dhe një vjershë në “Leka”… – …
(Fliste Koliqi.) – Ju faleminderit shumë dhe na falni për shqetësimin në këtë orë! – tha togeri Kok… Pastaj foli me gjeneralin, gjermanisht.
Ai bëri tri shenja. Më vështroi në sy dhe tha shkurt: – Falëndero Gëten dhe Shilerin. Më morën dhe që andej më shpunë në burgun “Rexhina Çeli”, në një birucë me tetë të tjerë. Aty ishte dhe një jugosllav e një grek. Pas ca ditësh erdhi në burg për takim sekretari i Koliqit.
Më tha të rrija i qetë se do të kujdesej Koliqi. E vërteta është që Koliqi më shpëtoi jetën, se atje ku më shpunë mua: Pensione Xhakarini, rruga “Sicilia”, 10, ishte qendër e Gestapos dhe që aty asnjë nuk kishte dalë i gjallë. Edhe nëse kishte dalë i gjallë ndonjë, kishte dalë invalid përjetë. Këto i mësova në birucë, nga shokët me të cilët flisja, që u thashë se ç’më kishte ndodhur.
Aty mësova se Pensione Xhakarini ditën përdorej si klub i klasit të parë, ku shkonin familje aristokrate dhe pinin ose kërcenin, kurse pas orës 22 kthehej në zyra të Gestapos si në Via Taso. Aty mësova se togeri Kok ishte tmerri i antifashistëve dhe patriotëve, agjent besnik i Hitlerit, kriminel i regjur. Pra, Koliqi më shpëtoi jetën dhe u interesua për mua duke më dërguar sekretarin e tij.
Pas pak ditësh erdhi për t’u takuar me mua peshkopi i Leros (unit). Më takoi dhe me një zë prej kallogjeri më thoshte: “Të na falësh, o bir, se ai nuk ishte prift, po djalli vetë, ai ishte djalli vetë”.
Më tha se e kishte dërguar vetë peshkopi i Via Po-së të më pyeste se ç’dëshiroja, ç’ndihma donim dhe ta dinim se ai i mallkuar nuk ishte prift, po djall i veshur tani vonë prift nga gjermanët. Siç mora vesh më vonë, atë dhe togerin Kok i vranë partizanët italianë.” / KultPlus.com
…marrezi, turp turp dhe mëkate per jeten e tërbuar se kur me ndal, o gjenerate, qe vuan rruges ndonje nate, me merr per te dënuar dhe, me nje ze qe vret, ngahera me pyet: -ku linde, o i ri? -o jete, linda ne shkreti! -ku rron dhe ku vete, ne c’dhera e ne c’dete?! -cudi! c’kerkon prej meje ti dhe si, o jete, pyet, kurse ne varfëri me hodhe kur me gjete te lindur nga skelete pa drite, pa liri? -njeri! nga vete, as me thua? -s’e di! jo, nuk e di! po lerme, o jete, c’ke me mua? -dua ta di, po dua! -atehere, jete e krisur, per mua mos pyet se qysh ne n’agim kam nisur te shkel si skllav i shkrete mbi gjurma shprese drite… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -o mekatar, as faliu ligjes sime, bindu i cmendur enderrtar, s’jeton me shqetesime!… -mu thell’ ne brendesire ku ndjenja rron e lire, ku dhembja dhemb e prekur nga ligja jote e fuqiplote, ne gjirin tim si hekur si hekur e celik, qello,qello, o me kamxhik; pa frik’ e pa meshire e pa pendim, se mu ne thellesire te shpirtit, ne nje kend, lindi nje shqetësim qe celi varrin tend…/KultPlus.com
Mbase ikim ikim ikim Nga dhomat e mbushura ofshamë Dhe dalim shesheve Po sheshet janë të lara në gjak Ndodh largohemi nga rrugët Që klithin në fytyra fëmijësh
Dhe i mbyllim sytë Kur Mezia i ngul ushtën Demit tonë të Zi Në Mozomazinë e përhumbur Dheu na rrëshqet nën këmbë./KultPlus.com
Petro Marko ishte arsimtar, publicist, gazetar, interbrigadist e shkrimtar shqiptar. Ai ka lindur në Dhërmi më 25 nëntor 1913 dhe ka vdekur në Tiranë më 27 dhjetor 1991, ku edhe është varrosur sipas amanetit pa ceremoni.
Marko ka lindur në fshatin Dhërmi të Bregut nga prindërit Marko e Zoica, u rrit nga gjyshja Mama Mille. I ati ishte pasuruar nëpërmjet tregtisë së qitros. Por e la të vogël sepse u sëmur gjatë internimit në ishujt e Tirrenit nga italianët.
Me të kryer filloren në fshatin e lindje më 1924, shkoi nxënës në Shkollën Tregtare në Vlorë të cilën e mbaroi më 1932. Në atë shkollë pati, ndër të tjerë, si drejtor arsimtarin e studiuesin Kolë Kamsi dhe si mësues Ernest Koliqin; shkollë në të cilën jepnin mësim dhe shumë mësues italianë, njëri prej të cilëve i prezantoi me “Manifestin” e Marksit.
Pasi kreu shkollën i takon të sillet gjatë nëpër Tiranën e asaj kohe në kërkim të ndonjë pune, derisa takon një ditë Hilë Mosin, asokohe Ministër Arsimi, i cili e caktoi mësues në Dhërmi. Më pas transferohet për në Dhuvjan të Dropullit. Qëndron në kontakt të vazhdueshëm me s htypin e majtë, nëpërmjet gazetave greke, të cilat ia jipte Asim Vokshi. Nga një ngatërresë që pati, u gjet preteksti se Petrua i jepte nxënësve literaturë komuniste (akuzë e pavërtetë).
U detyrua të largohej për herë të parë në Greqi. Qëndron në Korfuz, ku bie në kontakt me emigrantët politik të atjeshëm me në krye dr. Omer Nishanin. Pastaj niset për n’Athinë, ku kishte të vëllan Dhimitrin (Mimon), që ishte larguar që fëmijë nga Bregu. Atje hyn në fakultetin e letërsisë, ku i takoi të kishte fërkime me rektorin, i cili ia njehte për turp që Petroja si himarjot të ishte mësues i shqipes. Gjë për të cilën Petroja ia ktheu “turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit!…”, replikë që i shkaktoi përjashtimin, transmeton kp. Nëpërmjet punëdhënësit të të vëllas krijohet mundësia të hyjë në një shkollë joshtetërore, në fakultetin ekonomiko-politik. Shqyrton mundësinë të shkojë në Bashkimin Sovjetik, ku në atë kohë i shte dhe Sejfulla Maleshova, Ali Kelmendi e Tajar Zavalani, por bie poshtë si mundësi.
Kthehet pas vendosjes të qeverisë liberale të Mehdi beut – verë 1935. Planifikohet Kryengritja e Fieri, e cila dështon që në zanafillë e Riza Cerova vritet nga trupat e Hamit Matjanit, dhe ata që ngelën ikën nga Vlora për në Korfuz. Kthehet në nëntor pasi Branko Merxhani e Ismet Toto e thërrasin me rastin e hapjes së një gazete (“Koha e Re”) si organ i qeverisë. Gazeta mbyllet pas një artikulli bombastik mbi punëtorët e Kuçovës; që Ethem Toto, asokohe ministër i brendshëm e pau si reaksionar e komunist. Shëtiti nga një gazetë në tjetrën (“Illyria”, etj.), dhe më 1936 boton revistën “ABC” bashkë me Branko Merxhanin, Dhimitër Godellin, Zavalanin, Migjenin, e cila u mbyll pas numrit të 2-të; e internojnë në Porto Palermo (2 javë) e pastaj në Llogara, lirohet me interesimin te Merxhanit e I. Totos. Bashkëpunon në “Përpjekja shqiptare” e B. Merxhanit, të cilën Brankoja kishte me nijet t’ia vinte për antipod “Hyllit të Dritës”. Por largohet pasi Merxhani shkroi artikullin Pse nuk jam marksist i detyruar nga censura e kohës. Pasi në një gazetë tjetër del haptas me idetë e tij pro proletariatit, i hyn si halë në sy Musa Jukës, i cili për ta pajtuar i propozon postin e zv/prefektit në Himarë. Petro i jep fjalën se do e pranojë pasi të shkojë në Athinë e të japë ca provime, duke tejparë pas këtij propozimi.
Takohet me Migjenin para se të niset (1937), dhe me të mbërrirë në Athinë merr anijen për në Marsejë; anija i ra përreth Mesdheut (Izmir, Xhafa, Aleksandri, Tripoli). Mbërrin në Marsejë, dhe gjen në Paris Llazar Fundon e Ali Kelmendin. Merr direktivat nga një “shok” serb që mbante si nofkë “Robert”. Dhe caktohet kryetari i grupit prej 113 vetësh që u nis për në Albacete ku ishte qendra e Brigada ve Internacionale. Bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë, shkon për në Kuintanar de la Republica. Merr pjesë në Mbledhjen e Shkrimtarëve Antifashistë në Valencia, ku ishin dhe Ernest Hemingëay, Pablo Neruda, etj. Lëviz nga Estremadura, Aragona, Gondez e mandej prapë në Francë, ku herë në Paris e herë në Grenoble i financuar nga Ndihma e Kuqe Internacionale i veshur me petkun dhe karizmën e interbrigadistit u ngarkua me agjitacionin në rininë universitare të Grenoble.
Hyn në Itali nga fundi i ’39. Pas 1 mijë e ca ditësh kthehet në atdhe sepse Kominterni kishte porositë t’i çonte legalisht ose jo, të gjithë komunistët në vendet e tyre. Kthehet në Dhërmi dhe mendon pajtimin hasmërive me fshatrat e Dukatit. Në Vlorë nis e harton trakte, shqip e italisht, kundra fashizmit. E burgosin në Vlorë, në Tiranë (maj 1940)… mbas marsit 1942 e nisin për Itali, Palermo e Ustikë. Pas çlirimit te jugut t’Italisë nga fo rcat aleate anglo-amerikane çan burgun së bashku me të burgosur të tjerë dhe kalon në zonat e çliruara Italiane. Më 1944 arrestohet nga gjermanët nga të cilët shpëton në sajë të mësuesit të gjimnazit, E. Koliqit. dhe po atë vit kthehet në Shqipëri.
Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin ’44 kthehet ne Shqipëri duke organizuar edhe ardhjen e gati 300 Shqiptarëve tjerë në kohen kur shqiptarët kishin mbetur pa kurrfarë organizimi. Gjendet në Shkodër në shtëpinë e Nush Topallit, kur Shkodra bastiset nga trupat serbe. Tek “Retë dhe gurët” citon N.Spirun që i thoshte se Shqipëria kishte material të mjaftueshëm jo vetëm për të dhe për kushedi sa vjet,- bollëk ky që bënë të mundur tregtarët shqiptarë nën okupacionin italian e pastaj gjerman, ngaqë pushtuesit kishin nevojë për material. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës “Bashkimi” në Tiranë nga 1945-1947, nga një kontroll i befasishëm i gjejnë shkrime jashtë vijës së partisë, (shkruan se Hysni Kapo e shpëton nga pushkatimi) lirohet më 15 maj 1950. 1957 mësues në teknikumin “8 Nëntori”. 1973 i hiqet e drejta për botim. Më 1975 i fusin në burg të birin, Jamarbërin. Romani “Çuka e shtegtarit” – 1980 si direktivë për autokritikë nga Partia; por s’ia pranuan e nuk u botua. Kjo për të vetmin shkak se nuk mund të pajtohej që në ditët e para të pushtetit me fillimin e diktaturës, e sidomos kur provoi t’i rezistojë diktatit që i vinte Shqipërisë asokohe nga jashtë, kryesisht nga Beogradi. 27 dhjetor 1991 vdes dhe varroset sipas amanetit pa ceremoni. Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2003 dekoroi Petro Markon me Urdhrin “Nderi i Kombit”.
Vepra
Filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra qysh në kohët e shkollës në Vlorë. Ministri i Arsimit Mosi do i thoshte Të shkruesh vjersha. Vjersha asht shprehja ma njerëzore e mendimit dhe e zemrës. Shkruan “Një natë e dy agime”, poemat “Nase labi”, “Horizonti në kuletë”, “Parada e të uriturve”, romanet “Kodashi”, “Rrugëve të luftës”; “Nisja pa mbarim”, “Bija e kapitenit”… gjatë kohës kur ishte në Itali. Në kulturën dhe letërsinë kombëtare Petro Marko është personalitet i përmasave të mëdha me shpirt e mendje të paluhatur para çdo stuhie. Ata që kanë njohur nga afër Petro Markon, kanë ndjerë se brenda tij rrezatonte një besim madhor ndaj njeriut dhe mirësisë. Vetëm një lartësi shpirti e tillë mund ta përballonte ndeshjen sy më sy me vdekjen, që ai përjetoi aq shumë herë gjatë jetës së tij. Dhe sa herë ngrihej në këmbë ai do ta niste nga e para luftën ndaj së keqes po me atë forcë besimi, po me atë rrezatim mirësie. Të tillë e ndjen lexuesi Petron në romanet “Hasta la vista” (1959) dhe “Qyteti i fundit” (1960), ku rrug a e tij jetësore e asimiluar artistikisht, është aq e pranishme. Në vitet ’70 ai do të shkruajë romanin “Një emër në katër rrugë”, ndërsa periudhën e vështirë të jetës së tij në ishullin e Ustikës do ta përjetësojë në romanin e tij të rëndësishëm “Nata e Ustikës”. Paraqitja e shkrimtarit Petro Marko me dy romanet e tij të parë “Hasta la vista” dhe “Qyteti i fundit” në vitet ’60 është një kthesë e vërtetë në historikun e shkurtër të romanit shqiptar. Dhe nuk është fjala për rrumbullakësimin e një përvoje krijuese por përkundrazi, për ndërprerje dhe dalje nga një përvojë e shartuar jonatyrshëm në rrjedhat e letrare shqiptare, ishte një synim që rrëfimi romanor, pjesërisht në vitet ’40, ’50, do të çlirohej dhe të hapej si vizion, univers krijues dhe si spektër tematik.
Krahas kësaj prirjeje të brendshme që kanë të dy romanet e përmendur përballë veprave të të njëjtit zhanër të deriatëhershëm, këto vepr a qëndronin superiore edhe si artikulim artistik. Dhe pikërisht për natyrën e risive, për natyrën që pretendon ndryshime të vërteta të vlerave letrare. të gjitha veprat e Petro Markos u pëlqyen dhe u kërkuan nga lexuesi.
Faqet më të fuqishme të prozës së Petro Markos reflektojnë triumfin e dashurisë dhe të humanizmit njerëzor. Pas tërë atij ferri nëpër të cilin kalon njeriu në rrëfimin e Petro Markos, ai arrin të mbetet i pamposhtur nga mizoritë e botës. Këtë bërthamë të brendshme e rrezatojnë personazhet nga romanet e tij, këtë shkëlqim biblik reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar në tërë veprat e tij. Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi – Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Me romanet e tij Petro Marko hyri në personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare që sollën risi të vërteta në traditën letrare shqiptare. Tek vepra e tij rrezaton bindja dhe besimi i lindur për dashurinë dhe humanizmin njerëzor, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara. Në vitin 2000, e shoqja Safo me të bijën Amantia, botojnë “Retë dhe gurët – Intervistë me vetveten”, autobiografik ku Petro Marko plak merr në pyetje një version më të ri të vetvetes; libër ky që i kishte mbetur dorëshkrim dhe e kishte dëshirë ta botonte. / KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”./KultPlus.com
Në 108-vjetorin e lindjes së shkrimtarit dhe poetit Petro Marko, KultPlus ua risjell një fragment nga vepra e tij ‘Hasta la Vista’.
Takimi i Gorit me Anitën:
Aeroplani ra mbi ullinjtë. I digjeshin krahët. Të tjerët u larguan, se pothuaj gjithë vagonat u bënë shkrumb e hi. Një tërkuzë e gjatë vagonash ishin katandisur skelete hekuri në zjarr. Disa ishin të përmbysura dhe akoma lëshonin zjarr e tym.
Ata që duallën nga aeroplani, kërkuan të shpëtonin, po u zunë. Ishin tre hitierianë të divizionit “Kondor” dhe një frankist. Garibaldinët i zunë, i lidhën dhe i shikonin me zemërim.
Një tjetër u afrua dhe nxori revolen t’i vriste, po dora e tij u ndal nga Ramizi.
Këta janë robër lufte! Do të dërgohen te shokët e tyre! Mos i ngini! Po i ngau njeri…
Fjalën e Ramizit e preu Alvarezi.
– I çarmatosni mirë dhe i shpini në shtabin e brigadës, aty pas ullinjve. ju të tjerët ndihmoni shokët!…
– Ç’më rrini kështu sikur shikoni ndonjë Sfaqje!
– Plumbin qenve! Plumbin – u dëgjua përsëri nga mesi i ushtarëve.
– Dëgjoni thirri me zë të prerë komisari Alvarez – po i ngau njeri, plumbin ka. Shpejt, sikush në kompaninë e tij…
Kishte nga ata kurreshtarë që deshën të shikonin ç’fytyrë kishin bishat që bombardonin ditë e natë Spanjën republikane. S’lanë shtëpi e fshat, stacion e qytet pa bërë shkrumb e hi. Mirë! Ata sipas ligjeve të luftës së tyre të padrejtë, mund t’i sulmonin trenat e luftës e t’i shkatërronin siç bënë tani! Po kush i lajmëroi? Kush e dërgoi lajmin se ky tren ishte i brigadës së 12-të? Eh, luftë o luftë!
– Mor po këta qënkan simpatikë! – tha njeri. -janë të rinj. Pa shikoi! Flokëverdhë, bukuroshë! Pa shiko frankistin! Një moreno, tërheqës për vajzat, që ç’ke me të…
– Derrat! – thirri një tjetër.
– Qënt e qënit! – ia priti një tjetër.
– Të katër robërit, shkonin kryelartë. Bile ndezën dhe cigaren. Flisnin midis tyre… dhe siç dukej, atë që ato po bënin, e bënin për Fuhrerin që i kish verbuar dhe ndërsyer.. Kush e di! Pa tjetër do të vinin në vete ndonjë ditë, po të shpëtonin nga ky zjarr që ndezën ata me urdhërin e perëndisë së tyre.
Agimi, si nga hera, vazhdonte të derdhte dritën e argjendë nga lindja ku shtrihej deti Mesdhe. Pastaj një valë resh të kuqe u dalluan në horizontin e hapur! Eh, ç’agim! Sa keq për Gorin që s’e pa këtë agim! I kishin folur për agimet e kuqërreme të Spanjës së bukur. Po ja që s’pati fat ta shikonte këtë agim vjeshte. Ish i shtrirë, aty rrëzë një ulliri, i rrethuar nga shokët. Asimi nuk fliste. Prisnin doktorin, që mjekonte ata që ishin të plagosur më rëndë.
Kush e di sa shokë të rinj si Gori, që kapërcyen kufi e dete, për të ardhur gjer këtu, u vranë tani, pa ja shkrepur asnjëherë, pa shfryrë asnjë herë zemërimin dhe urrejtjen e tyre kundër fashizmit!
-Ka patur dhe më keq, – mendonte Asimi. – Ka patur shokë që u vranë pa shkelur fare në tokën spanjolle. Bllokada e turpshme dhe barbare e kapitalit internacional me fashizmin si xhandar, kush e di sa e sa shokë ka vrarë në det e në stere…
Gori geli sytë! Herën e parë nuk mundi të përmblidhej e të kuptonte se ku ish. Po kur pa pranë fytyrat e dashura të Asimit e të Xhemalit, të Ramizit e të Dragushit, të Fatosit e të Arxhelit e të shumë garibaldinëve të tjerë, e kuptoi se po i linte përjetë. Mbylli prapë sytë dhe lotët i rodhën pa dashur.
Në këto çaste të mallëngjyera, Vjen xha Kola, i cili, sa dëgjoi plasjet e para, kish këcyer përjashta dhe kish marë frymë tutje kanalit. Ishte mbledhur kruspull në një guvë ulliri, kishte mbyllur sytë dhe qëndroi aty gjersa pushoi zjarri dhe rrëmuja. Kur ra agimi, atëherë u kujtua për armët dhe sidomos për çantën, ku mbante gjëra të vlefshme, siç thoshte ai, dhe nuk linte njeri t’ia prekte… Për këtë i vinte plasja dhe ish enduar shumë që s’mori të paktën çantën e vogël. “Po lëkura qënka më e dhëmbshur se floriri!” – kur shikonte lemerinë që ish bërë.
– Ka vdekur njeri nga tanët? – pyeti , kur pa shokët rreth Gorit.
– Po ti ç’u bëre? – pyeti Ramizi. – Nga bridhje! Ne kujtuam se… re dëshmor!
– Mortja nuk merr. shtoi Xhemali.
Ra buria! Të gjithë të mblidheshin në kompanitë e tyre.
Gori e dëgjoi. çeli sytë dhe bëri të ngrihej.
-Mos lëviz! – e porositi Ramizi, – ja tani vjen doktori. Dhe me të vërtetë erdhi doktori me infermierët. E zbuloi. I pa mirë kokën, trupin e këmbët! I lidhi kryet, krahun dhe tërë gjoksin dhe porositi infermierët ta shpinin n’ambulancën që u ngrit tej kanalit.
Komandanti i brigadës dhe komisari që erdhën aty, pyetën doktorin dhe ky u tha se s’ka rrezik – frakturë dhe tronditje.
-Shoku shqiptar! Kur të shërohesh të presim në brigadë, – i tha komisari, dhe e përkëdheli duke i lëmuar flokët. -ju garibaldinët e Shqipërisë, përshëndetuni me shokun se po nisemi.
Gorin e vunë mbi vig. Ai nuk i çelte sytë nga turpi se i ishin mbytur në lotë.
-Gori! – i tha Asimi. – Ne po ndahemi, se brigada niset. Erdhi treni. Të presim! – dhe e puthi. E puthi dhe u largua, se një nyje i u bë në fyt.
Të gjithë e përqafonin. Po Gori nuk i çilte sytë të shikonte shokët, vëllezërit për të cilët krenohej jo vetëm ai, po krenoheshin tërë shqiptarët antifashistë. S’kishte fuqi të thoshte një fjalë, vetëm një fjalë: “Luftoni dhe për mua!” Kur nuk i dëgjoi më, kur ndjeu se infermierët e kishin ngritur, çeli sytë dhe pa se po e shpinin në drejtim të kundërt nga ai i shokëve që duke u larguar, kthenin kokën pas dhe i tundnin dorën duke e përshëndetur.
Fishkëllima e trenit ngrinte peshë më tepër zemrat e ndezura të garibaldinëve, që lanë shumë të vrarë dhe të plagosur. Po kënga gjëmoi.
Këtej autoambulancat mbartnin të plagosurit. Ata që ishin me plagë të rënda i shtruan aty pranë në një shtëpi fshatari, kurse Gorin e shtrinë në një shtrat të autoambulancës. Në shtratin tjetër ishte një shok italian që rrënkonte thellë. Pranë Gorit rrinte një infermiere e re, e cila i lëmonte ballin. Gori mbylli sytë dhe s’dinte ç’të mendonte. I vinte turp… Çahu dhè të futem! Si? I shtrirë dhe i lidhur në këmbë, kurse brigada shkoi në Aragonë! Çfat i keq! Po kjo vajzë! Sa e mirë! Sa e dashur!
Ajo i foli në një gjuhë që Gori s’mori vesh. Pastaj i foli me gjuhën e ëmbël spanjolle. Gori, që dinte mirë italishten, e kuptonte spanjishten.
Befas maqina u ndal! Si një britmë e vetme gjëmuan thirrjet e të plagosurve. Dyert përnjëherë u çelën dhe infermierët rrëmbyen vigjët me të plagosur dhe vrapuan nën ullinjtë. Aeroplanët fashistë fluturuan shumë ulët. Gjëmimi i tyre bënte të dridhej dhe dheu! Për pak çaste toka u drodh dhe aty pranë në Alkala de Çis shtëllunga tymi u ngritën përpjetë si uji i detit nga plasja e bombave të mëdha. Gori pa dritën e tokës spaniolle. Sa dritë ka qielli dhe deti i Spanjës! Kudo që të hidhje sytë shikoje pyje me portokalle! Pyje me ullinj! Dhe ja, aty pranë, deti ish i shqetësuar dhe era kafshonte valët duke zbardhur dhëmbët si një qen i egërsuar. Infermierja, që i rrinte Gorit mbi kokë si një pulë që mbronte zogjtë e saj nga ndonjë skifter, Kristina, siç e quanin infermieren suedeze, e ruante të plagosurin nga aeroplanat.
– Janë shumë çnjerëzorë! Edhe autoambulancat i sulmojnë! Sa herë na kanë mitraluar!
Doktori që shoqëronte kollonën vizitoi edhe Gorin. E gjeti mirë, më të qetë.
– Jemi fqinjë! – i tha.
– Nga jini ju? – e pyeti Gori.
– Jam bullgar! Dr. Klimgev! Ti je shqiptar, apo jo?
– Po! jam shqiptar!
– Aty në spital, do të gjesh dhe një infermiere shqiptare. Është një shoqe e mirë.
Në rrugën e bukur, që përshkon bregun e detit Mesdhe, rrugë plot pemë dhe vreshta, plot vila dhe fshatra të bukura, tani përsëri nisën të lëviznin maqinat: kamionë me ushtarë e me mall, vetura, autobuzë, motoçikleta, biçikleta qerre – ç’lëvizje e madhe për në Castellon de la Plana! Maqina të mbuluara me giethe, me dega: si duken së largu! Si një kopësht lëvizës!
Shumë maqina ndalen dhe vizitojnë të plagosurit. Edhe Gorin e vizitojnë, i buzëqeshin, i urojnë shëndet. Dhe Gori u buzëqesh me zor, se ndjen dhembie të madhe në gjoks e në brinjët dhe në majë të kokës. Ah, kjo erë e bendeve e mbyti fare! S’e duron dot! Sikur infermiera të mos ishte infermiere, po infermier, do të thërriste një herë e shumë herë: “Nënë! Moj nënë!”, po kishte turp nga ata dy sy të kaltërt të shoqes suedeze që e shikonin me atë ëmbëlsi që e shikonte edhe qielli i Spanjës. Shtrëngonte dhëmbët dhe… ja para tij, pa dy sy, dy sy spanjollë, që kurrë s’do t’i harronte.
Një kolonel francez, burrë i shkuar nga mosha, me flokë të drejtë e t’ergjëntë, me mustaqe të shkurtëra si furcë e fortë, me dhëmbë të florinjtë, me beretën baske bojëhiri, u afrua dhe pyeti:
– Franse?
– Jo Shqiptar! – i tha infermiera –
– Shqiptar? Shqiptar?! Sans blague! (Fr.: Pa shaka: Vërtet) Sa mirë! Trim shqiptar, e? Si je, mon petit? (Fr.: biri im) Si je, mon petit? – dhe u afrua, i vuri dorën në ballë dhe i tha diçka frëngjisht. E puthi me dashuri. Vajza që e shoqëronte, e shikonte në thellësitë e syve, sikur kërkonte të kridhej brënda në sytë jeshil të Gorit, i cili ndjeu një diçka që s’e kish ndjerë kurrë gjer ahere. Koloneli e përshëndeti, kapi vajzën nga krahu dhe u largua, kurse e reia, duke e shikuar akoma, po me atë mënyrë të çuditëshme, u kthye i përkëdheli flokët, u ngritë duke e parë në sy si i hutuar, sikur deshi t’i thosh diçka… i hodhi një degë ulliri që mbante në dorë dhe u largua duke e hequr prej kolonelit dhe duke i thënë Gorit:
– Hasta la vista! (Sp.: mirupafshim)
Gori lëvizi pakëz, e shikoi më mirë, kur ajo largohej. Infermierja tha:
-Buena chiquita! Muy guapa! (Sp.: Vajzë e mirë! Shumë e bukur)
Gori s’foli gjersa e vunë prapë në autoambulancë. Maqina ecte në rrugën e asfaltuar drejt Murcias. Infermierja, me sjelljen e saj shumë të dashur, nuk ia hoqi degën e ullirit. Gori si i truar e kish pyetur:
– Mua më tha: “Hasta la vista?”
– Po! Të tha me zemër spanjolle “hasta la vista!” dhe të uroj ta rishikosh. Të fali dhe këtë degë ulliri./KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”. /KultPlus.com
Safo Marko, nuk njihet vetëm si bashkëshortja e shkrimtarit Petro Marko, por edhe si ilustratorja, apo piktorja, disa punë të së cilës ruhen në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve.
Safo ishte pjesë e artistëve të rëndësishëm grafistë të shekullit të XX-të në artin pamor shqiptar. Ajo kreu shkollën e mesme në Instituttin Femëror “Nëna Mbretëreshë”, Tiranë, por nuk arriti ta mbaronte vitin e fundit pasi u lidh me lëvizjen antifashiste Nacional-Çlirimtare. Duke patur pasion pikturën Marko bashkëpunoi menjëherë pas çlirimit në disa organe të shtypit dhe të propagandës së viteve 1945-1960. Më tej rreth viteve ’70 ajo do të ishte piktore në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, Tiranë.
Artistja ka realizuar gjatë krijimtarisë së saj mbi 1000 kopertina librash si dhe ka qenë një nga piktoret kryesore ilustratore të revistave për fëmijë “Fatosi”, “Pionieri”. Në gjininë e Pllakatit ajo ka realizuar me dhjetra e dhjetra pllakate për festat popullore, për ngjarje të rëndësishme politike si festimet e ndryshme me karakter politik, social, kulturor & propagandistik si “1 Maji”, “28 – 29 Nëntori”, “8 Nëntori”, “1 Qershori”, “8 Marsi” etj.
Në këtë gjini Safo Marko kontriboi duke i botuar pllakatet e saj në shtypin e kohës të zmadhuara në sheshet e Kryeqytetit si dhe të realizuara në disa prej qyteteve kryesore. Ajo sëbashku me piktorët e tjerë grafistë të pas viteve 1960 si Pandi Mele, Ibrahim Shehu, Zef Shoshi, Besnik Dizdari, Vlash Prifti, Franc Ashiku ku realizuan pllakate të ndryshme në shërbim të propagandës partiake komuniste të kohës.
Në punimet e saj në pikturë Safo Marko ka lënë një koleksion me peizazhe kryesisht nga zona e bregdetit Jon, por edhe kompozime me figura femërore, ku ndjehet prirja e artistes për ti stilizuar figurat dhe për pasurimin e tablove me një kolorit me dritë. Safo Marko ishte pjesmarrëse duke filluar nga viti 1957 në ekspozitat kombëtare. Me punimet e saj ajo ishte pjesmarrëse në tri edicione të Bienales së Aleksandrisë në Egjypt.
Duke qenë e martuar me shkrimtarin Petro Marko i cili u arrestua dhe dënua në vitin 1947, sigurisht ju mohuan shumë të drejta në fushën e artit. Kjo gjë ndodhi edhe në vitin 1975 kur ju arrestua i biri për agjitacion e propagandë. Piktorja Safo Marko deri në vitet e fundit të jetës mbeti bashkëpuntore e revistave për femijë si “Sirena e vogël”, “Mrekullia” etj. por gjithashtu ajo realizoi edhe kopertina dhe ilustrime për librat. Artistja vazhdoi të punoje deri vonë në moshë të thyer vepra në pikturë me motivet e bregdetit Jon. Safo Marko ndërroi jetë më 26 gusht 2012.
Në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve, Tiranë ruhen njëzet vepra të artistes Safo Marko të viteve 1959-1998 ku mund të kujtojmë: “Qymyrxhesha” (1959), ”Portreti i Petro Markos” (1960), “Shitësja e luleve”(1960), “Autoportreti” (1960), “Fidanët” (1973), “Vajzat e Himarës (1998). Vepra të artistes ruhen në familjen Marko si dhe nga koleksionistë të ndryshëm shqiptarë dhe të huaj.
Safo Marko lindi në Selanik më 28 mars 1925.
Ajo ishte vajza e Shefqet dhe Shazije Çelos. I jati Shefqeti kishte mbaruar studimet në Stamboll dhe punonte në administratën shtetërore si Kryetar Bashkie në disa qytete të Shqipërisë deri sa u nda nga jeta në vitin 1942. Safoja vazhdoi studimet e mesme në Institutin Femëror “Nëna Mbretëreshë”, Tiranë, por nuk arriti ta mbaronte vitin e fundit, pasi u lidh me lëvizjen antifashiste Nacional-Çlirimtare. / KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”. /KultPlus.com
Gjenerali u ngrit dhe bëri një shenjë gjithë nervozizëm. Dikush më mbërtheu nga qafa. Fola: “Es que vous parles français?”
Ai më pa dhe m’u përgjigj: “Ju polakët jeni të ndyrë!” I thashë frëngjisht se nuk isha polak, por shqiptar! Atëherë vetëtimthi më doli para syve figura e priftit që m’u ngjit e më pyeti se ku ishin shokët e tjerë.
Prandaj, u gëzova shumë dhe mora guximin dhe i thashë gjeneralit: “Luftë është, tani vdes unë, nesër ju. Sa për gjermanë unë njoh, madje dhe me emra.” Ai u ngrit më këmbë, i gëzuar më buzëqeshi dhe më tha: “Cilët janë?” Unë iu përgjigja: “Njoh Gëtën dhe Shilerin!”
Atij i ndryshoi menjëherë shprehja e fytyrës. Më tha: “Po ti ç’je?” “Jam një poet shqiptar. Po që të bindeni se unë jam shqiptar dhe informatori juaj ju ka mashtruar, ju lutemi i telefononi ministrit tonë Ernest Koliqi, që më njeh, që e di se kush jam e pastaj më vrisni.”
Gjenerali depërtonte në mendimet e mia duke më vështruar drejt e në sy. Unë rrija i qetë dhe i lumtur se nuk i paskëshin zënë të tjerët. Ishte prifti që më kishte spiunuar si polak… Togeri që përkthente quhej Tenente Kok. Gjenerali i foli gjermanisht togerit Kok dhe ky mori në dorë receptorin e telefonit.
Unë e dija përmendësh numrin e telefonit të Koliqit, se më parë kisha shkuar disa herë në zyrat e tij dhe sekretari, njëfarë Shestani, më kishte dhënë shumë pasaporta për malazeztë e për grekët, shokët tanë, ish-të dënuar (Koliqi më kishte pritur përzemërsisht dhe më kishte uruar që të shpëtoja e të shkruaja vjersha, pasi ai e dinte, qëkur e kisha profesor në Ujë të Ftohtë, se bëja vargje). Ia dhashë numrin togerit, i cili e mori menjëherë. Unë u shqetësova, se Koliqi, duke dëgjuar zërin e Gestapos, ndoshta do t’u thoshte se cili isha unë: luftëtar në Spanjë e të tjera.
Togeri Kok, që ishte tmerri i Romës (këtë e mora vesh më vonë), pas pak nisi bisedën:
– Na falni për shqetësimin, kemi këtu një… që pretendon se ju njeh. – …(Fliste Koliqi.) – Quhet Petro Marko… – … (Fliste Koliqi.) M’u drejtua mua: – Ku e keni njohur dhe çfarë ka botuar Koliqi?- Unë i flisja dhe ai përsëriste në telefon: Në Vlorë, e kishit nxënës, keni botuar “Hija e Maleve”, “Gjurmët e stinëve”…
Ju ka kushtuar dhe një vjershë në “Leka”… – …
(Fliste Koliqi.) – Ju faleminderit shumë dhe na falni për shqetësimin në këtë orë! – tha togeri Kok… Pastaj foli me gjeneralin, gjermanisht.
Ai bëri tri shenja. Më vështroi në sy dhe tha shkurt: – Falëndero Gëten dhe Shilerin. Më morën dhe që andej më shpunë në burgun “Rexhina Çeli”, në një birucë me tetë të tjerë. Aty ishte dhe një jugosllav e një grek. Pas ca ditësh erdhi në burg për takim sekretari i Koliqit.
Më tha të rrija i qetë se do të kujdesej Koliqi. E vërteta është që Koliqi më shpëtoi jetën, se atje ku më shpunë mua: Pensione Xhakarini, rruga “Sicilia”, 10, ishte qendër e Gestapos dhe që aty asnjë nuk kishte dalë i gjallë. Edhe nëse kishte dalë i gjallë ndonjë, kishte dalë invalid përjetë. Këto i mësova në birucë, nga shokët me të cilët flisja, që u thashë se ç’më kishte ndodhur.
Aty mësova se Pensione Xhakarini ditën përdorej si klub i klasit të parë, ku shkonin familje aristokrate dhe pinin ose kërcenin, kurse pas orës 22 kthehej në zyra të Gestapos si në Via Taso. Aty mësova se togeri Kok ishte tmerri i antifashistëve dhe patriotëve, agjent besnik i Hitlerit, kriminel i regjur. Pra, Koliqi më shpëtoi jetën dhe u interesua për mua duke më dërguar sekretarin e tij.
Pas pak ditësh erdhi për t’u takuar me mua peshkopi i Leros (unit). Më takoi dhe me një zë prej kallogjeri më thoshte: “Të na falësh, o bir, se ai nuk ishte prift, po djalli vetë, ai ishte djalli vetë”.
Më tha se e kishte dërguar vetë peshkopi i Via Po-së të më pyeste se ç’dëshiroja, ç’ndihma donim dhe ta dinim se ai i mallkuar nuk ishte prift, po djall i veshur tani vonë prift nga gjermanët. Siç mora vesh më vonë, atë dhe togerin Kok i vranë partizanët italianë.”
(Marrë nga libri, “Intervistë me vetveten: Retë dhe gurët) / KultPlus.com
“Me këtë rast dua të bëj një parantezë për karakterin e fshatarëve të mi: para një viti kishte rënë tërmet. Shkaktoi dëme të mëdha, madje edhe të vdekur. Kryqi i Kuq Ndërkombëtar dhe shtetet fqinje dërguan ndihma të mëdha. Vodhi qeveria, vodhën autoritetet e fshatit, po mbeti dhe për fshatarët.
U nda miell e sheqer, makarona e kuti mishi, voza me sardele, tesha, mbulesa dhe para. Neve, për një të çarë të murit, na dhanë dyzet napolona. Kështu që fshati i madh, pasi ra në bollëk, harroi të vdekurit dhe me atë bollëk kërciste vera e rakia, byrekët, shqerrat e kecërit e pjekur!
Hanin, pinin e këndonin si në dasma. Mirëpo për pak muaj i mbaruan dhe nisën të qanin të vdekurit…
Dhe ngjau shakaja më e madhe e atyre viteve: Prifti Parthemo, që ishte dhe shakaxhi, pasi bënte meshën një të diel në kishën e madhe të Shën Spiridonit, doli me kryqin e madh aty në mes të dyerve të ajodhimës dhe bërtiti:
Gjunjëzohuni!
Të gjithë u llahtarisën dhe u gjunjëzuan.
– Tani, – thirri ai, – lutuni të na vijë tërmeti tjetër, se i mbaruam!
Po tërmeti tjetër nuk erdhi. Erdhi përsëri lufta për bukën e gojës.”
(Pjesë e shkëputur nga “Intervistë me vetveten”) / KultPlus.com
Safo Marko, nuk njihet vetëm si bashkëshortja e shkrimtarit Petro Marko, por edhe si ilustratorja, apo piktorja, disa punë të së cilës ruhen në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve.
Safo ishte pjesë e artistëve të rëndësishëm grafistë të shekullit të XX-të në artin pamor shqiptar. Ajo kreu shkollën e mesme në Instituttin Femëror “Nëna Mbretëreshë”, Tiranë, por nuk arriti ta mbaronte vitin e fundit pasi u lidh me lëvizjen antifashiste Nacional-Çlirimtare. Duke patur pasion pikturën Marko bashkëpunoi menjëherë pas çlirimit në disa organe të shtypit dhe të propagandës së viteve 1945-1960. Më tej rreth viteve ’70 ajo do të ishte piktore në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, Tiranë.
Artistja ka realizuar gjatë krijimtarisë së saj mbi 1000 kopertina librash si dhe ka qenë një nga piktoret kryesore ilustratore të revistave për fëmijë “Fatosi”, “Pionieri”. Në gjininë e Pllakatit ajo ka realizuar me dhjetra e dhjetra pllakate për festat popullore, për ngjarje të rëndësishme politike si festimet e ndryshme me karakter politik, social, kulturor & propagandistik si “1 Maji”, “28 – 29 Nëntori”, “8 Nëntori”, “1 Qershori”, “8 Marsi” etj.
Në këtë gjini Safo Marko kontriboi duke i botuar pllakatet e saj në shtypin e kohës të zmadhuara në sheshet e Kryeqytetit si dhe të realizuara në disa prej qyteteve kryesore. Ajo sëbashku me piktorët e tjerë grafistë të pas viteve 1960 si Pandi Mele, Ibrahim Shehu, Zef Shoshi, Besnik Dizdari, Vlash Prifti, Franc Ashiku ku realizuan pllakate të ndryshme në shërbim të propagandës partiake komuniste të kohës.
Në punimet e saj në pikturë Safo Marko ka lënë një koleksion me peizazhe kryesisht nga zona e bregdetit Jon, por edhe kompozime me figura femërore, ku ndjehet prirja e artistes për ti stilizuar figurat dhe për pasurimin e tablove me një kolorit me dritë. Safo Marko ishte pjesmarrëse duke filluar nga viti 1957 në ekspozitat kombëtare. Me punimet e saj ajo ishte pjesmarrëse në tri edicione të Bienales së Aleksandrisë në Egjypt.
Duke qenë e martuar me shkrimtarin Petro Marko i cili u arrestua dhe dënua në vitin 1947, sigurisht ju mohuan shumë të drejta në fushën e artit. Kjo gjë ndodhi edhe në vitin 1975 kur ju arrestua i biri për agjitacion e propagandë. Piktorja Safo Marko deri në vitet e fundit të jetës mbeti bashkëpuntore e revistave për femijë si “Sirena e vogël”, “Mrekullia” etj. por gjithashtu ajo realizoi edhe kopertina dhe ilustrime për librat. Artistja vazhdoi të punoje deri vonë në moshë të thyer vepra në pikturë me motivet e bregdetit Jon. Safo Marko ndërroi jetë më 26 gusht 2012.
Në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve, Tiranë ruhen njëzet vepra të artistes Safo Marko të viteve 1959-1998 ku mund të kujtojmë: “Qymyrxhesha” (1959), ”Portreti i Petro Markos” (1960), “Shitësja e luleve”(1960), “Autoportreti” (1960), “Fidanët” (1973), “Vajzat e Himarës (1998). Vepra të artistes ruhen në familjen Marko si dhe nga koleksionistë të ndryshëm shqiptarë dhe të huaj.
Safo Marko lindi në Selanik më 28 mars 1925.
Ajo ishte vajza e Shefqet dhe Shazije Çelos. I jati Shefqeti kishte mbaruar studimet në Stamboll dhe punonte në administratën shtetërore si Kryetar Bashkie në disa qytete të Shqipërisë deri sa u nda nga jeta në vitin 1942. Safoja vazhdoi studimet e mesme në Institutin Femëror “Nëna Mbretëreshë”, Tiranë, por nuk arriti ta mbaronte vitin e fundit, pasi u lidh me lëvizjen antifashiste Nacional-Çlirimtare. / KultPlus.com
Petro Marko la gjurmë të pashlyeshme në historinë e letrave shqipe, duke qenë ende ‘i gjallë’ nëpërmjet fjalës së tij të shkruar, shkruan KultPlus.
Veprimtaria e tij e bujshme do të kujtohet sonte nëpërmjet ekranit televiziv, teksa në videodokumentar do të shfaqen sekuenca ekskluzive nga Petro Marko, familjarët dhe miqtë e tij.
Ndër të tjera, Marko në këtë video thekson se asnjëherë nuk kishte menduar për botime, mirëpo gjithmonë e kishte parë shkrimin si një shprehje të dhimbjes së tij.
Lajmin e ka bërë të ditur shkrimtari Zija Çela. / KultPlus.com
Petro Marko, njëri nga shkrimtarët që pati ndikim të madh në letërsinë shqipe, ishte publicist, arsimtar e gazetar, shkruan KultPlus.
Ai ka lindur në Dhërmi më 25 nëntor 1913. Me të kryer filloren në fshatin e lindjes më 1924, shkoi nxënës në Shkollën Tregtare në Vlorë të cilën e mbaroi më 1932.
Sonte, KultPlus në 29 vjetorin e vdekjes së Petro Markos, ju sjell një nga thëniet e njohura të këtij autori që la gjurmë të pashlyeshme në letërsinë shqipe.
“Gruaja shqiptare sa eshte e re ka frikë nga babai; kur martohet ka frikë nga burri; e kur plaket ka frikë nga djali”/ KultPlus.com
Petro Marko ishte arsimtar, publicist, gazetar, interbrigadist e shkrimtar shqiptar. Ai ka lindur në Dhërmi më 25 nëntor 1913 dhe ka vdekur në Tiranë më 27 dhjetor 1991, ku edhe është varrosur sipas amanetit pa ceremoni.
Marko ka lindur në fshatin Dhërmi të Bregut nga prindërit Marko e Zoica, u rrit nga gjyshja Mama Mille. I ati ishte pasuruar nëpërmjet tregtisë së qitros. Por e la të vogël sepse u sëmur gjatë internimit në ishujt e Tirrenit nga italianët.
Me të kryer filloren në fshatin e lindje më 1924, shkoi nxënës në Shkollën Tregtare në Vlorë të cilën e mbaroi më 1932. Në atë shkollë pati, ndër të tjerë, si drejtor arsimtarin e studiuesin Kolë Kamsi dhe si mësues Ernest Koliqin; shkollë në të cilën jepnin mësim dhe shumë mësues italianë, njëri prej të cilëve i prezantoi me “Manifestin” e Marksit.
Pasi kreu shkollën i takon të sillet gjatë nëpër Tiranën e asaj kohe në kërkim të ndonjë pune, derisa takon një ditë Hilë Mosin, asokohe Ministër Arsimi, i cili e caktoi mësues në Dhërmi. Më pas transferohet për në Dhuvjan të Dropullit. Qëndron në kontakt të vazhdueshëm me s htypin e majtë, nëpërmjet gazetave greke, të cilat ia jipte Asim Vokshi. Nga një ngatërresë që pati, u gjet preteksti se Petrua i jepte nxënësve literaturë komuniste (akuzë e pavërtetë).
U detyrua të largohej për herë të parë në Greqi. Qëndron në Korfuz, ku bie në kontakt me emigrantët politik të atjeshëm me në krye dr. Omer Nishanin. Pastaj niset për n’Athinë, ku kishte të vëllan Dhimitrin (Mimon), që ishte larguar që fëmijë nga Bregu. Atje hyn në fakultetin e letërsisë, ku i takoi të kishte fërkime me rektorin, i cili ia njehte për turp që Petroja si himarjot të ishte mësues i shqipes. Gjë për të cilën Petroja ia ktheu “turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit!…”, replikë që i shkaktoi përjashtimin, transmeton kp. Nëpërmjet punëdhënësit të të vëllas krijohet mundësia të hyjë në një shkollë joshtetërore, në fakultetin ekonomiko-politik. Shqyrton mundësinë të shkojë në Bashkimin Sovjetik, ku në atë kohë i shte dhe Sejfulla Maleshova, Ali Kelmendi e Tajar Zavalani, por bie poshtë si mundësi.
Kthehet pas vendosjes të qeverisë liberale të Mehdi beut – verë 1935. Planifikohet Kryengritja e Fieri, e cila dështon që në zanafillë e Riza Cerova vritet nga trupat e Hamit Matjanit, dhe ata që ngelën ikën nga Vlora për në Korfuz. Kthehet në nëntor pasi Branko Merxhani e Ismet Toto e thërrasin me rastin e hapjes së një gazete (“Koha e Re”) si organ i qeverisë. Gazeta mbyllet pas një artikulli bombastik mbi punëtorët e Kuçovës; që Ethem Toto, asokohe ministër i brendshëm e pau si reaksionar e komunist. Shëtiti nga një gazetë në tjetrën (“Illyria”, etj.), dhe më 1936 boton revistën “ABC” bashkë me Branko Merxhanin, Dhimitër Godellin, Zavalanin, Migjenin, e cila u mbyll pas numrit të 2-të; e internojnë në Porto Palermo (2 javë) e pastaj në Llogara, lirohet me interesimin te Merxhanit e I. Totos. Bashkëpunon në “Përpjekja shqiptare” e B. Merxhanit, të cilën Brankoja kishte me nijet t’ia vinte për antipod “Hyllit të Dritës”. Por largohet pasi Merxhani shkroi artikullin Pse nuk jam marksist i detyruar nga censura e kohës. Pasi në një gazetë tjetër del haptas me idetë e tij pro proletariatit, i hyn si halë në sy Musa Jukës, i cili për ta pajtuar i propozon postin e zv/prefektit në Himarë. Petro i jep fjalën se do e pranojë pasi të shkojë në Athinë e të japë ca provime, duke tejparë pas këtij propozimi.
Takohet me Migjenin para se të niset (1937), dhe me të mbërrirë në Athinë merr anijen për në Marsejë; anija i ra përreth Mesdheut (Izmir, Xhafa, Aleksandri, Tripoli). Mbërrin në Marsejë, dhe gjen në Paris Llazar Fundon e Ali Kelmendin. Merr direktivat nga një “shok” serb që mbante si nofkë “Robert”. Dhe caktohet kryetari i grupit prej 113 vetësh që u nis për në Albacete ku ishte qendra e Brigada ve Internacionale. Bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë, shkon për në Kuintanar de la Republica. Merr pjesë në Mbledhjen e Shkrimtarëve Antifashistë në Valencia, ku ishin dhe Ernest Hemingëay, Pablo Neruda, etj. Lëviz nga Estremadura, Aragona, Gondez e mandej prapë në Francë, ku herë në Paris e herë në Grenoble i financuar nga Ndihma e Kuqe Internacionale i veshur me petkun dhe karizmën e interbrigadistit u ngarkua me agjitacionin në rininë universitare të Grenoble.
Hyn në Itali nga fundi i ’39. Pas 1 mijë e ca ditësh kthehet në atdhe sepse Kominterni kishte porositë t’i çonte legalisht ose jo, të gjithë komunistët në vendet e tyre. Kthehet në Dhërmi dhe mendon pajtimin hasmërive me fshatrat e Dukatit. Në Vlorë nis e harton trakte, shqip e italisht, kundra fashizmit. E burgosin në Vlorë, në Tiranë (maj 1940)… mbas marsit 1942 e nisin për Itali, Palermo e Ustikë. Pas çlirimit te jugut t’Italisë nga fo rcat aleate anglo-amerikane çan burgun së bashku me të burgosur të tjerë dhe kalon në zonat e çliruara Italiane. Më 1944 arrestohet nga gjermanët nga të cilët shpëton në sajë të mësuesit të gjimnazit, E. Koliqit. dhe po atë vit kthehet në Shqipëri.
Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin ’44 kthehet ne Shqipëri duke organizuar edhe ardhjen e gati 300 Shqiptarëve tjerë në kohen kur shqiptarët kishin mbetur pa kurrfarë organizimi. Gjendet në Shkodër në shtëpinë e Nush Topallit, kur Shkodra bastiset nga trupat serbe. Tek “Retë dhe gurët” citon N.Spirun që i thoshte se Shqipëria kishte material të mjaftueshëm jo vetëm për të dhe për kushedi sa vjet,- bollëk ky që bënë të mundur tregtarët shqiptarë nën okupacionin italian e pastaj gjerman, ngaqë pushtuesit kishin nevojë për material. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës “Bashkimi” në Tiranë nga 1945-1947, nga një kontroll i befasishëm i gjejnë shkrime jashtë vijës së partisë, (shkruan se Hysni Kapo e shpëton nga pushkatimi) lirohet më 15 maj 1950. 1957 mësues në teknikumin “8 Nëntori”. 1973 i hiqet e drejta për botim. Më 1975 i fusin në burg të birin, Jamarbërin. Romani “Çuka e shtegtarit” – 1980 si direktivë për autokritikë nga Partia; por s’ia pranuan e nuk u botua. Kjo për të vetmin shkak se nuk mund të pajtohej që në ditët e para të pushtetit me fillimin e diktaturës, e sidomos kur provoi t’i rezistojë diktatit që i vinte Shqipërisë asokohe nga jashtë, kryesisht nga Beogradi. 27 dhjetor 1991 vdes dhe varroset sipas amanetit pa ceremoni. Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2003 dekoroi Petro Markon me Urdhrin “Nderi i Kombit”.
Vepra
Filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra qysh në kohët e shkollës në Vlorë. Ministri i Arsimit Mosi do i thoshte Të shkruesh vjersha. Vjersha asht shprehja ma njerëzore e mendimit dhe e zemrës. Shkruan “Një natë e dy agime”, poemat “Nase labi”, “Horizonti në kuletë”, “Parada e të uriturve”, romanet “Kodashi”, “Rrugëve të luftës”; “Nisja pa mbarim”, “Bija e kapitenit”… gjatë kohës kur ishte në Itali. Në kulturën dhe letërsinë kombëtare Petro Marko është personalitet i përmasave të mëdha me shpirt e mendje të paluhatur para çdo stuhie. Ata që kanë njohur nga afër Petro Markon, kanë ndjerë se brenda tij rrezatonte një besim madhor ndaj njeriut dhe mirësisë. Vetëm një lartësi shpirti e tillë mund ta përballonte ndeshjen sy më sy me vdekjen, që ai përjetoi aq shumë herë gjatë jetës së tij. Dhe sa herë ngrihej në këmbë ai do ta niste nga e para luftën ndaj së keqes po me atë forcë besimi, po me atë rrezatim mirësie. Të tillë e ndjen lexuesi Petron në romanet “Hasta la vista” (1959) dhe “Qyteti i fundit” (1960), ku rrug a e tij jetësore e asimiluar artistikisht, është aq e pranishme. Në vitet ’70 ai do të shkruajë romanin “Një emër në katër rrugë”, ndërsa periudhën e vështirë të jetës së tij në ishullin e Ustikës do ta përjetësojë në romanin e tij të rëndësishëm “Nata e Ustikës”. Paraqitja e shkrimtarit Petro Marko me dy romanet e tij të parë “Hasta la vista” dhe “Qyteti i fundit” në vitet ’60 është një kthesë e vërtetë në historikun e shkurtër të romanit shqiptar. Dhe nuk është fjala për rrumbullakësimin e një përvoje krijuese por përkundrazi, për ndërprerje dhe dalje nga një përvojë e shartuar jonatyrshëm në rrjedhat e letrare shqiptare, ishte një synim që rrëfimi romanor, pjesërisht në vitet ’40, ’50, do të çlirohej dhe të hapej si vizion, univers krijues dhe si spektër tematik.
Krahas kësaj prirjeje të brendshme që kanë të dy romanet e përmendur përballë veprave të të njëjtit zhanër të deriatëhershëm, këto vepr a qëndronin superiore edhe si artikulim artistik. Dhe pikërisht për natyrën e risive, për natyrën që pretendon ndryshime të vërteta të vlerave letrare. të gjitha veprat e Petro Markos u pëlqyen dhe u kërkuan nga lexuesi.
Faqet më të fuqishme të prozës së Petro Markos reflektojnë triumfin e dashurisë dhe të humanizmit njerëzor. Pas tërë atij ferri nëpër të cilin kalon njeriu në rrëfimin e Petro Markos, ai arrin të mbetet i pamposhtur nga mizoritë e botës. Këtë bërthamë të brendshme e rrezatojnë personazhet nga romanet e tij, këtë shkëlqim biblik reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar në tërë veprat e tij. Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi – Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Me romanet e tij Petro Marko hyri në personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare që sollën risi të vërteta në traditën letrare shqiptare. Tek vepra e tij rrezaton bindja dhe besimi i lindur për dashurinë dhe humanizmin njerëzor, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara. Në vitin 2000, e shoqja Safo me të bijën Amantia, botojnë “Retë dhe gurët – Intervistë me vetveten”, autobiografik ku Petro Marko plak merr në pyetje një version më të ri të vetvetes; libër ky që i kishte mbetur dorëshkrim dhe e kishte dëshirë ta botonte. / KultPlus.com
Nëse bilingulizmi do të vlerësohej ndonjëherë si vlerë e veçantë në Ballkan, pa dyshim fshati Dhërmi do të ishte një nga vendet që do të përmendej si tillë.
Ky fakt edhe nëse është hipotetik pasi Ballkani ende vuan nën etnocentrizmin e vet dhe shoqëritë ballkanike me shumë vështirësi e pranojnë kulturën e “Tjetrit”, nuk duhet të na trembë dhe as të na trishtojë pasi vetë këto shoqëri dhe mikrokozmose të vogla lindin dhe personalitete që me ndërgjegje të hapur dhe të lirë kontribuojnë në kulturën me dimensione më universale sesa në atë lokale.
Më 25 nëntor 1913 në Dhërmi lindi fenomeni letraro-kulturor e politik, Petro Marko që ka shënjuar gjithë skenën kulturore e politike të gjysmë shekullit të kaluar duke na lënë dëshmi të plota me veprat e tij të karakterit të çuditshëm e jo lehtësisht të përshkueshëm të shqiptarit modern. I ndërgjegjshëm se në galerinë e personazheve të veta më së shumti risjell atmosferën e njohjeve të para në jetë në fshatin e tij Dhërmi, në librin e tij madhor “Retë dhe gurët-Intervistë me vetveten” pohon me zë të plotë dhe pa mëdyshje se i përket me shpirt, por jo vetëm me të , por edhe me gjak, kulturës, gjuhës dhe kombit shqiptar sikur do t’u tregojë hartuesve të skenarëve më të vonshëm të telenovelave nacionaliste testamentin e vet por edhe përkatësinë e fshatit të vet. E çuditshme, për të mos thënë e paimagjinueshme që një shkrimtar të intervistojë vetveten për së gjalli, por ngaqë kumtet besoj që dëshiron të lërë janë të rëndësishme dhe ai vet e kupton me frymëmarrjen e rënduar se nuk ka kohë që të presë pyetje nga të tjerë , në një atmosferë Borhesiane në një shtëpi në bulevardin që mbante emrin e një njeriu në emër të të cilit në rininë e vet kish luftuar në Spanjë (Bulevardi Stalin-Sot bulevardi Zogu I), rrëfen pa asnjë mëdyshje 50 vjet histori e kulturë të socializmit të lodhur shqiptar.
Dikur njeriu që mban emrin e bulevardit ku ai ka shtëpinë i ka quajtur shkrimtarët si “inxhinierë të shpirtrave” ndoshta i nisur dhe i joshur nga ideja se shkrimtarët do ta ndihmonin të projektonte një nga ëndrrat më të vjetër të diktatorëve, modelimin sipas dëshirave të shpirtit njerëzor. Por Petro Marko, është ndryshe nga të tjerët, edhe pse vet ka luftuar për utopinë e komunizmit, ai është shumë njerëzor dhe universal dhe nuk bie në grackën që për dogmën të sakrifikojë ndërgjegjen. Në të kundërt në gjithë veprat e tij kërkon utopinë ta kthejë në shërbim të njerëzimit, ndaj nuk joshet nga subjekte të vogla dhe lokale por heronjtë e romaneve të veta i ka internacionalë. Janë të radhë shkrimtarët ballkanikë, në mos edhe ata evropianë që të kenë pasur një jetë të vrullshme por edhe një pjesëmarrje në disa nga ngjarjet më të rëndësishme të shekullit si ka qenë jeta e Petro Markos dhe aktiviteti i tij shoqëror, kulturor e politik. Lufta e Spanjës , internimi në Ustikë, përjetimi i burgjeve të komunizmit, dhimbja familjare për djalin, kthimi i veprave në karton, moslejimi i publikimit janë seri ngjarjesh të denja për të krijuar mllef e urrejtje por Petro Marko e tejkalon vetveten dhe habit dhe gjithë bashkëkohësit e vet. Ai ndërton një botë të vetën të ngjarjeve dhe personazheve ku Mbretëria shqiptare, Lufta e Dytë Botërore dhe Socializmi real shqiptar ngjajnë më tepër si dinozaurë të frikshëm për shkak se dhunojnë lirinë dhe ndërgjegjen e të gjithëve sesa i kanë ndonjë borxh shkrimtarit.
Në mes të fitores së krekosur të një populli të vogël që dilte nga lufta gjen mundësinë të përshkruaj ata që kanë pësuar disfatë njerëzorë në fatet e tyre dhe presin të pashpresë të kthehen në atdhe. “Qyteti i Fundit” është nga të vetmit romane në letërsinë shqipe që thyen konvencionet tradicionale bardhë e zi të personazheve dhe dashurinë dhe ndjenjat njerëzore i përshkruan si fllad që i përshkon të gjithë , të mundur dhe fitimtarë. Në Ustikë aty ku jeta njerëzore poshtërohet, ai rindërton sërish tempullin e dashurisë dhe si ballkanas që është mund të pritet që në zëmërin e sipër ta shkatërrojë, por në të kundërt ndodh çudia që shpirtërat njerëzorë edhe pse të munduar nga tallazet e nacionalizmit ballkanik, në fakt bëhen bashkë të pandarë duke projektuar një të ardhme më të mirë. Ç’gjë tjetër mund të dëshirojë një autor, sesa të depërtojë kaq thellë në shpirtin njerëzor e për rrjedhojë të jetë i lexueshëm për breza të tjerë. A nuk i përket përjetësisë një shkrimtar që përcjell kumte të tillë?
Letërsia e vështirë dhe e mundimshme e një populli të vogël nuk mund të gjente një apostull më të mirë sesa Petro për të përçuar mesazhin e vet, ndaj ajo por edhe ne jemi me fat që kishim Petro Markon mes nesh./DorianKoci/ KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”. /KultPlus.com
