Nga Filip Shiroka, një poet i periudhës së vonë të romantizmit, kanë ardhur 18 sonete, shumica e tyre botuar në gazetën Abania të Konicës. Faik Konica ka pasur mendimin se “sonetet e tingëllueshme” të Filip Shirokës ia vlejnë të përmblidhen në një vëllim më vete. Edhe pse Konica shpreh një konsideratë të tillë të lartë (dhe këtë e thotë gati njëzet vjet pasi ishte shkëputur nga gazeta e tij Albania), Shiroka prapë për gjykimin e sotëm të studiuesve mbetet një poet modest. Shumë nga poetët e shkollës poetike të Veriut si Pjetër Zarishi, Leonardo de Martino dhe më pas të tjerë, si: Ndre Mjeda, Lazër Shantoja, Mark Ndoja, Arshi Pipa etj kanë lëvruar sonetin dhe kjo për arsye të formimit të tyre të veçantë kulturor.
Mbase ato çfarë e tërheqin Filip Shirokën drejt sonetit ishin thjeshtësia, madhështia e qetë, stoicizmi, forca dhe mençuria meditative, të cilat të çojnë mbi stuhitë emocionale romantike. Ideali i sonetit, sipas klasikëve dhe klasicistëve, ishte ideali i masës dhe i qetësisë që e angazhonin poetin për të dhënë tablo të qeta me tonalitete meditative. Mbi këto parime vijnë sonetet me natyrë përshkruese dhe filozofike të Shirokës, sonetet si: “Maji”, “Dimni” dhe ndonjë tjetër. Tipi tjetër i soneteve të tij, sonetet glorifikuese, lavdëruese i kanë më të qarta ndikimet nga drejtime letrare të klasicizmit dhe neoklasicizmit. Të një madhështie disi mě klasike janë sonetet mbi Skënderbeun, “Bota katolike”, “Shqypnija”, “Te Vorri i Skander Begut”, “Burri”.
Siç dihet, soneti për klasikët dhe përgjithësisht për neoklasicizmin, kërkonte pjesëmarrjen e mitiologjisë. Mitologjia i jepte thellësinë, dekoracionin madhështor, qetësinë fisnike, njëkohësisht forcën, qëndresën, stoicizmin. Klasicizmi i matur, i drejtpeshuar në këto tema ose tipe të sonetit me natyrë filozofike dhe natyrë glorifikuese, spikat ndjeshëm te Shiroka, që në fund të fundit, prapë mbetet një poet romantik. Mund të themi se me Filip Shirokën paralajmërohet Ndre Mjeda me poemat “Lisus”, “Scodra” dhe “Liria”.
Tek Filip Shiroka shohim fillimet e neoklasicizmit shqiptar.
Në një tip tjetër sonetesh, autori shpreh ndjenjat intime më të thella, por duke i dhënë në formën e sonetit, kjo lloj ndjeshmërie intime nuk është shpërthyese, mundohet që të jetë një ndjeshmëri e theksuar, shumë e zgjeruar, por përsëri e mbajtur në tonet e rreptësisë që kërkon forma klasike e sonetit. Prap sonetet që trajtojnë tema intime mund të themi se kanë formën e jashtme klasike, por janë të ndërthurur dhe të mbrujtur me ndjeshmërinë romantike. Në mënyrë të veçantë, kjo ndjeshmëri romantike shpërthyese, vërehet sidomos tek sonetet “Nanës sime”, “N’dek të mikut tem”.
Sonetet e tij janë të formës klasiciste, por me përmbajtje romantike, sa gati-gati është karakteristike një skemë: soneti nis me dy katrena përshkruese, një tercetë të ndërmjetme dhe terceta e fundit është ajo që vendos ekuilibrin, qetësinë. Dhe kjo arrihet nëpërmjet një mendimi filozofik.
Filip Shiroka shkroi sonetin e tipit klasik-romantik, pra, të tipit të përzier. Të tillë janë sonete për Ibrahim Temon, për Leonardo de Martinon, mësuesin e tij, soneti “Një lutje”, drejtuar dom Ndoc Nikajt.
Ky lloj soneti shprehte ndjenjat personale, ndjenja miqësie, lëvrohej në mjediset intelektuale, me njerëz të barabartë për nga rangu, ku u bëhej thirrje ndjenjave miqësore, dëshirës për komunikim. Sonetin letër, (Një lutje) në formën epistolare, e kanë lëvruar para tij edhe Ndue Bytyçi e Leonardo de Martino. Tek ky sonet shohim veç toneve të kërkesës, të lutjes, dhe tone të ironisë, tone të vetëqortimit, të talljes me vetveten. Është ajo natyra e qytetarit të Shkodrës, i cili bën humor sa të bukur, aq edhe të hidhur me veten.
Ndër sonetet lavdëruese, glorifikuese, poetizuese për figura të caktuara historike, veçojmë sonetin “Burri” (Pyrrhus), për Pirron e Epirit. Nën titullin e sonetit, ashtu siç ndodh pothuajse tek të gjitha vjershat apo sonetet e tij, vjen gjithmonë një citim nga një autor i njohur, këtë radhë nga Ovidi, autor latin. Citimi i shpeshtë i autorëve latinë, francezë, italianë, dashuria për kulturën latine, flet përsëri për një përbërës klasik në kulturën e Filip Shirokës dhe të shkrimtarëve të qarkut katolik të Shkodrës, të cilët ishin edukuar me kulturën e lashtë klasike. Duhet të vëmë re se në këtë sonet Pirroja, i përmendur dhe në poezi të tjera, si tek poezia “Për mëmëdhenë” e Mihal Gramenos, mbahet si një nga figurat e lashtësisë shqiptare, sepse miti i figurave të shquara është në natyrën e romantizmit shqiptar. Miti pellazgjik, miti i Lekës së Madh, i Pirros së Epirit, i Skënderbeut janë evokime mitologjike dhe drejtimi nga mitologjia është sa shenjë e romantizmit shqiptar, po aq edhe romantizmit shqiptar. Miti pellazgjik, miti i Lekës së Madh, i Pirros së Epirit, i Skënderbeut janë evokime mitologjike dhe drejtimi nga mitologjia është sa shenjë e romantizmit shqiptar, po aq edhe e klasicizmit dhe e neoklasicizmit. Këtë gjë do ta shikojmë edhe më vonë te Ndre Mjeda, kur shkroi poemat “Liria”, “Lisus”, “Scodra”.
Tek vargjet e para Pirroja u thotë ushtarëve unë jam shqipja, por krahët jeni ju dhe shkon të luftojë me Romën, që të merret vesh se ç’burra janë shqiptarët. Ai mendon se shqiptarët janë guximtarë, luftëtarë të nderuar dhe Pirroja ka qenë një mbret luftëtar. Ky nuk është nga sonetet e tij më të shquara, por sidoqoftë këto lloj sonetesh ndihmonin shumë në krijimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve.
Vihej dhe një lidhje midis epokave historike, që pushtimi si vazhdimësi i kishte ndërprerë dhe mohuar. Krijohej një sfond, një bazament historiko-mitologjik, në mënyrë që e sotmja dhe e nesërmja të kishin ku të mbështeteshin dhe të merrnin forcë. Ky është një nga sonetet e tij më “të ftohta”.
Në këtë vazhdë vijnë edhe sonetet për Gjergj Kastriotin. Janë gjithsej 4 sonete për të. Soneti “Gjergj Kastrioti” është shkruar më 1879, dhe cikli “Te vorri i Skandër Begut” që përbëhet nga tre sonete janë shkruar përkatësisht më 1896, dhe dy të tjerët më 1900. Shiroka është në hullinë e gjithë rilindasve që iu drejtuan figurës së Skënderbeut, njërit nga mitet më qendrore të romantizmit shqiptar. Edhe këtu autori si në çdo rast iu drejtohet autorëve të shquar nga letërsia botërore, duke i cituar vargjet e tyre gjithmonë në gjuhën origjinale.
Tek soneti “Gjergj Kastrioti”, Skënderbeut del si mbrojtës i Europës, kalorës i krishtërimit. Toni këtu është i lartë, lavdërues, por soneti shkon i qetë. Vihet re se Skënderbeun e ka vlerësuar dhe armiku. Ai i kishte vënë emrin e Aleksandrit të Madh të Maqedonisë. Vetë Skënderbeu në vargun e fundit thotë që është luftëtari parë Europës.
Është në përgjithësi një sonet i shkruar rrjedhshëm, bukur, me ton luftarak. Por Sonet fisnikërisë së butë, jo i shpërthimeve të pakontrolluara romantike, tone solemne, por të qeta, sonet lavdërues, por jo bërtitës, jo ulëritës. Edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një sonet romantik për nga idetë, por klasik për nga tonaliteti, vetëpërmbajtja e ndjenjave të autorit dhe e thellësisë së figurës së dhënë. Te ndryshme janë tre sonetet e tjera mbi Skënderbeun. Ky cikël prej tri sonetesh mban titullin “Te vorri i Skanderbegut”. Megjithëse janë shkruar në kohë të ndryshme, autori përsëri ka ditur t’u japë një lidhje të brendshme. Besnik i vetvetes, autori prapë citon autorë të shquar: Ciceronin në rastin e parë, në rastin e dytë Pirron dhe në rastin e tretë Beranzheně. Ky i fundit poet francez. Referimet nga autorë të mëdhenj duan të sjellin përsëri tonalitetin e ngritur, por njëkohësisht klasik dhe duan të përforcojnë idenë që shpreh autori nëpërmjet soneteve të tij.
Sipas autorit edhe yjet edhe hëna edhe dielli do të mbeten dëshmitarë të lavdisë së këtij njeriu dhe kurrë shkëlqimi i tij nuk do të shuhet. Edhe ari i shkruar mbi varrin e tij asnjëherë nuk do të venitet. Një sonet himnizues me tone të ngritura, por gjithmonë i përmbajtur sipas modeleve që imponon vetë forma e sonetit. Ajo që vihet re është se vargu i fundit i sonetit të parë rimerret si vargu i parë i sonetit të dytë dhe vargu i fundit i sonetit të dytë rimerret si varg i parë i sonetit të tretë. Kjo teknikë përdoret në kurorën prej sonetesh, 15 sonete të lidhura bashkë, ku vargun i fundit i sonetit të mëparshëm përsëritet në krye të sonetit pasardhës. Ai nuk ka arritur që të realizojë një gjë të tillë, se do t’i duheshin edhe 12 sonete të tjera. Sidoqoftë ai ka tentuar dhe ka arritur deri në tre të tilla.
Siç dihet nëpërmjet Skënderbeut lavdërohej e kaluara në favor të së ardhmes. Soneti i fundit del nga tonet e qeta, të drejtpeshuara, klasiciste. Ndiejmë aty thirrjet, fyerjet “o barbarë”, ose “nuk hup jo shqiptari”. Toni në sonetin e tretë nga një ton klasik, këmbehet me atë romantik. “Shqypnisë”, i ka kushtuar dy sonete, ku rimerret vargu i fundit i sonetit të parë si vargu i parë i sonetit të dytë. Sonetet përsëritim temat e mitologjisë romantike për Shqipërinë, të thëna që nga Vaso Pasha: Shqipëria e lavdishme dikur, sot e mjerë, Shqipëria e bukur… Shqipëria nënë luftëtare, e dashur, por e përgjakur. Autori puth duke qarë plagët në gjoksin e saj. Është një ndjeshmëri romantike, tonet janë retorike, ndjenja theksohet deri në thirrje. Eksklamacionet nuk janë karakteristika të neoklasicizmit, por të poetëve romantikë. Ja ndonjë nga strofat:
Greku dhe Bullgari, Serbi e Mali i Zij,
qi dashtnij t’diftoin… ata t’kan varrumun,
me njerzt’vet, me shkolla edhe me priftinj!
Disa nga sonetet e Shirokës pikëzojnë ndjenja dhe ide universale, gjendje njerëzore të përsëritura në të gjitha kohërat, që mbeten edhe për sot të pëlqyeshme. Këtu shohim përparësinë që ka tema filozofike mbi atë patriotike. Idetë, qëllimet e poezisë së miteve mbi Shqipërinë e lashtë, mbi Skënderbeun, i shërbyen një momenti të caktuar historik.
“Bota katolike” përbëhet nga dy sonete. Është një poezi me karakter fetar, i kushtohet misionit të Papës dhe misionit të kryqit si shpëtimtar i njerëzimit. Drejtori i Albanias, Faik Konica, i hapi vend këtij soneti në revistën e tij të vitit 1902. Shqiptarët kërkonin ndihmën e Papës dhe Evropës së krishterë për shkëputjen nga Turqia. Nëpërmjet këtij soneti përkushtimor dhe përlëvdues për Vatikanin dhe krishtërimin, sigurisht, bëhej dhe politikë.
Shiroka modest, ky poet dhe inxhinier hekurudhash, si njeri kishte një përbërës të urtë dhe racional në tipin e tij. Kjo cilësi karakteristike del nga letrat, nga biografia e tij, nga marrëdhëniet që ka pasur me rilindasit e tjerë, nga sjelljet atdhetare, shoqërore dhe në shfaqjet e jetës së përditshme. Ai ishte një romantik i ngrohtë, i zjarrtë, por dhe njeri që arsyetoi, që vlerësoi shfaqjet universale, të përjetshme, dhe dha mendime përtej pamjeve të përditshmërisë. Kjo përmasë universaliteti, e do të thoshim herë-herë një përmasë e ftohtësisë klasike, e përshkonin në tipologjinë e sjelljes njerëzore, por dhe në mënyrën e poetizimit.
Këto dy cilësi, ndjenjat e zjarrta dhe barazpesha, janë tipare të soneteve të tij.
Marrë nga profili i Sadik Bejko. / KultPlus.com
