“Dekonstruktmi” i historisë, term fatkeq i Deridos, që shqiptarët e përdorin kah të rrotullohen, nuk do të thotë të mohosh historinë dhe trashëgiminë tënde, por ta rianalizosh një pikëpamje dhe ta ndërtosh tjetrën simbas elementeve të reja, të cilat ishin fshehur qëllimisht apo edhe nuk ishin zbuluar deri në atë moment.
Libri i Buxhovit “Kosova” e dekonstrukton një falsifikat serb rreth historisë së tyre nacionale e bashkë me të edhe të historisë sonë. I kam lexuar të gjitha librat më të rëndësishme nga historiografia serbe qe nga haxhiografitë, si “Letopis popa Duklanina”, “Istoria Slavena” të Mario Orbinit (1601), “Istoria slovena Ilirika Gornje Donje Mizije” te Gj. Brankoviqit, edhe librat e historianëve të tyre të parë Jovan Rajiqit, edhe S.Novakoviqit. S. Mijatoviqit, V.Gjorgjeviqit, J. Radonjiqit, K. Novakoviqit, A. Bogosavljeviqit, T. Stankoviqit, pastaj Fanulla Papazogllun, M. Budimirin, D. Bogdanoviqin e të tjerë dhe nuk ka asgjë tjetër pos një falsifikati të madh dhe përpjekjeve për ta përvetësuar një falsifikim të huaj. As ka shtet mesjetar serb (në të gjitha librat shkojnë paralel Rashka dhe Serbia – nuk dihet se ku është realisht kjo e dyta), e Rashka gjithnjë gjendet te shtetet tribale, e as nuk ka kishë serbe. Kështu, identieti serb është prodhim i politikës austrohungareze, e cila e përgatiti bazën kulturore të identitetit serb (të papërfunduar deri në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit të kaluar, ngase fjala ishte për një masë sllave e besimit të vazhdimësisë ortodokse që gjuhësisht ishte e padefinuar nga bullgarishtja) dhe formën përfundimtare ia jep poltika ruse. Aq më keq Serbia e tashme u bë një territor ku serbët nuk ishin as 1/4 e popullësisë.
Këto janë pikat e historisë së Kosovës, që ka shkruar Buxhovi. / KultPlus.com
Jusuf Buxhovi: “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” , roman. Botoi “Faik Konica”, Prishtinë, 2011.
Ramadan MUSLIU
Periudha e fundit e zhvillimeve letrare shquhet për prirjet e fuqishme transformuese, me theks të veçantë në zhanrin e romanit. Ky transformim i brendshëm i zhanrit, që ndodh për shkak të ndryshimeve thelbësore socio- historike dhe socio – kulturore, gjen shfaqjen më të plotë në procesin e konkretizimit të rrëfimit e që, thënë më ndryshe, vjen si pasojë e pranisë së jetës në rrëfim, profilizimit të karaktereve të personazheve dhe përgjithësisht mbizotërimit të empirisë të të gjitha llojeve, duke filluar nga kjo e jetës së përditshme e deri te empiria historike dhe etnopsikologjike të njeriut tonë. Në këtë proces të transformimit shpesh e më shpesh ndodh që autorët t’i kthehen dokumentaritetit, por jo edhe përfoljes së tij, por duke e funksionalizuar atë, duke e shndërruar në një apokrif artistik.
Hapja e rrëfimit në të njëjtën kohë ka mundësuar që të behën përkime përvojash edhe me artet e tjera. Kur është fjala për romanin mund të themi lirisht se hetohet një kthim i dukshëm nga absorbimi i teknikave të filmit, qoftë përmes përdorimit të teknikës së copëzimit të rrëfimit apo edhe të montazhit, ku sprovohet aftësia e shkrimtarit për manipulimin me kohën e rrëfimit dhe hapjen ndaj perspektivave dhe aspekteve narrative. Kjo ka bërë që amplituda e romanit të sotëm të jetë tejet e gjerë, duke filluar nga kufijtë ekstremë, përpjekja për trivializimin e formave të zhanrit, çfarë do të ishte tipi i romanit – paskuinë, pastaj romanit – pamflet, për të pasur një shtrirje nga hapësirat e reja të prozës romanore , siç ndodh me veprat romanore t ë Ramadan Hazirit, Ardian Haxhajt, Gëzim Aliut, Anton Ndrecajt, Drenushe Zajmit, e sidomos romanit më të ri të Jusuf Buxhovit, “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës.
Teksti dhe konteksti
Romani i Jusuf Buxhovit, “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” është një rrëfim që tematizon empirinë e realitetit aktual. Mirëpo nuk është vetëm aktualiteti i temës dhe rrethi i referencialitetit vlera dominante e tij ngase kemi të bëjmë me një rrëfim kompleks, me një roman që dallohet edhe për strukturën e veçantë kompozicionale, me teknikat narrative që ndryshojnë edhe nga proza e tij e përparshme, sikundër edhe nga trendët aktuale në zhanrin e romanit. Pra në spikamë është teknika e rrëfimit, që kur bashkëdyzohet me peshën e temës dhe aktualitetin e referencave e fuqizon këtë vepër brenda zhanrit të vet.
Objekt i tematizimit të romanit është jetëshkrimi i një sportisti, Bashkim Kosovës, një boksier me një karrierë brilante kombëtare dhe ndërkombëtare. Jeta e boksierit, që nga fëmijëria, vrasja e prindërve nga shërbimet sekrete serbe, odieseada e tij që nga jeta në jetimore, kthimi ne vendlindje, formimi prej sportisti dhe ndërtimi i një kariere brilante, pengesave të shumta nga politika serbe, angazhimi i tij në jetën gazetareske e politike, burgosja dhe në fund, vrasja – përbën boshtin syzheik të romanit. Bashkë me zhvillimin e veprimit autori është përkujdesur në ndërtimin e një konteksti më të gjere politik, social, etik, kulturor e sportiv që e karakterizon një periudhë brenda të cilit vepron kryeprotagonisti.
Nga konteksti politik lexuesit do të kuptojnë se fjala është për një personazh që përfaqëson brezin e tretë të një familjeje të përndjekur nga strukturat e pushtetit serb, siç ka vepruar edhe me të gjitha familjet e mëdha në Kosovë. Duke e kontekstualizuar personazhin brenda një ambienti socio-politik ai jep një tablo të gjerë të zhvillimeve politike sa rrëfimit pothuajse i jepen atributet e romanit politik. Jusuf Buxhovi, për dallim nga shumë autorë të tjerë që merren më këtë tematikë, rindërton vetëm një kontekst politik, duke mos kaluar në rrafshet e alegorizimit apo edhe të ironizimit të njerëzve konkretë nga jeta e përditshme dhe nga empiria e përditshme, duke i dhënë romanin rolin e një instrumenti për qërim të llogarive më një kohë dhe akterët e asaj kohe dhe gjithnjë të vështruar nga një prizm personalizues. Në romanin “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” kemi vetëm një kontekstualizim të përsonazhit brenda një rrafshi politik aktual, duke e lënë atë të veprojë dhe të zhvillohet sipas ligjësive të rrëfimit romanor dhe të botës së fiksionit, çfarë është e domosdoshme për atë që nuk do ta bëjë veprën e vet artistike pamflet politik.
Shenjat e realitetit
Romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” përbëhet nga tri pjese dhe “Shtojca”, si pjesë përmbyllëse e rrëfimit. Që të tri pjesët dallohen për formën e diskursit. Pjesa e parë e romanit, që duket si një ekspozicion, është një rrëfim nga perspektiva e narratorit të gjithëdijshëm, ku bëhet “prezantimi” i shenjave të biografisë. Nga kjo pjesë mësojmë jetëshkrimin e kryeprotagonistit Bashkim Kosova, ku ai na del se është trashëgimtar i një familjeje me tradita feudale, e cila është nën një presion të vazhdueshëm nga okupatori serb. Babai i kryeprotagonistit të romanit, Naim Kosova, një përfaqësues i një familjeje me traditë nga Prishtina, si pilot – kapter i armatës jugosllave, vritet nga shërbimet e caktuara sekrete serbe. Po të njëjtën ditë në një aksident trafiku i vritet edhe e ëma, Marija Paleviq, e bija e një avokati kroat me origjine arbëreshe nga Zara dhe motra e gjeneralit Josip Paleviq. Pas vrasjes së prindërve Bashkimi mbetet, së pari nën përkujdesjen e institucioneve shtetërore më nje status special të të birit të ish ushtarakut, që pastaj të mbetet nën përkujdesjen e familiarëve të tij në Prishtinë. Gjatë shkollimit të hershëm ai zbulon talentin e tij për sport dhe duke iu përkushtuar boksit arrin të ndërtojë një karierë të suksesshme prej sportisti me renome botërore. Duke qenë fitues i shumë medaljeve, që nga e arta e lojërave olimpike, të argjendëtes si nënkampion botëror, ai bëhet idhull i rinisë kosovare dhe shenjë e identitetit të një lëvizjeje që shpie nga ideja mbi “bashkimin nacional”, që buron edhe nga emri dhe mbiemri i tij. Si tillë ai behët objekt i persekucionit të pashembulltë të të gjitha strukturave etatiste serbe.
Pjesa e dytë e romanit është kryesisht një tekst i karakterit dokumentar. Në të janë përfshirë pjesë nga “reportazhet”, “fejtonet” dhe “artikujt”, të shpeshtën denigrues nga shtypi serb (gazetat “Politika”, “Veçernje novosi”, “NIN”, “Politika ekspres”, “Jedinstvo” etj) dhe ato favorizuese të gazetës së përditshme “Rilindja” të Prishtinës. Shkrimet e gazetës “Rilindja” janë dëshmi e zhvillimeve jo vetëm sportive, por edhe kulturore, intelektuale dhe politike në Kosovë gjatë periudhës së viteve të ‘80 – ta, që shpiejne deri në krijimin e një lëvizjeje gjithëpopullore për Kosovën shtet, çfarë ishte ajo e prirë nga LDK në vitin 1989, jashtë koncepteve ideologjike marksiste – staliniste.
Krahas një përfytyrimi pozitiv që krijohet nga dokumentariteti i “dëshmive” shqip të gazetës “Rilindja”, autori përmes teksteve që janë nga burimësia e medieve beogradase, arrin të plotësojë “dosjen e urrejtjes”, e cila asocion traditën e gjatë të makinerisë propagandistike serbe, e filluar nga mesi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, me “Naçertanien” e Garashaninit, e plotësuar me shumë projekte gjenocidale (V.Gjorgjeviq, Moleviq, Andriq, Çubrilloviq, marreveshja serbo – turke për shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi), Memorandumi i ASHA-s, etj. do të shpie deri te gjenocidi i fundiviteve të nëntëdhjeta në Kosovë.
Autori me shumë sukses pajton dokumentaritetin me fiksionin, duke arritur që më një forcë artistike të krijojë iluzionin e fuqishëm artistik të dokumentit.
Ndërkaq pjesë e tretë e romanit është një rrëfim në vetën e parë, ku kryeprotagonisti “pasqyron” jetëshkrimin e jashtëm dhe të brendshëm të vetin, duke ndriçuar shumë moment intime, elemente që lidhen më botën e tij subjektive, raportet familjare, etj. dhe ku del në pah një proces i tërë i zhvillimeve psiko-sociale, filozofike e që tangjentojnë me proceset e jashtme, si ato sociale, morale, por edhe me zhvillimet politike, ngase vetë Bashkim Kosova është një nga akterët e rëndësishëm të skenës politike kosovare, duke qenë edhe njëri nga themeluesit të LDK-së.
Kjo pjesë është tepër e rëndësishme ngase rrëfimit ia siguron atë bazën subjektive dhe aspektin e brendshëm të karakterit, pa të cilin personazhi do të mbetej në suaza të një deskriptivizmi repertoresk.
Ndërkaq “Shtojca”, përfshin intervistat me hallën e kryeprotagonistit, Shpresa Berisha – Kosova, dajës së tij, gjeneralit Josip Paleviq, të njohurve të tij, Luan Hoti, Bekim Krasniqi. Kjo pjesë vjen si një epilog i gjithe rrëfimit, sepse krahas përmbylljes së linjës narrative, ajo njëherit ka funksionin e zbërthimit të enigmës përfundimtare, e cila bartet në gjithë rrëfimin: cili është mesazhi i një zarfi që Bashkim Kosova e ka marre nga daja Josip Paleviq.
Ideografia e veprës
Rrëfimi romanor, sikundër mund të shihet, ka tri tipe të tekstit që shkrihen njëra në tjetrën, duke krijuar një mozaik narrativ funksional që për shumëçka i falet teknikave të filmit. Te themi se situata iniciale e rrëfimit është dhënë në Prolog, e fillon rrëfimin me vdekjen e kryeprotagonistit. Kjo situatë fillestare e rrëfimit jepet më një të folur pothuajse repertoresk dhe nga kjo drejpërdrejtshmëri kuptojmë se autori, analogjikisht me romanet e tipit kriminalistik, do të merret me rikonstruktimin jo vetëm të një krimi, por do të bëjë retrospekcion në jetën e Bashkim Kosovës. Pra autori veprimin e vendos në një kohë reale dhe më te gjitha shenjat të identifikueshme të realitetit: “Ditën e 17 shkurtit të vitit 2008, Bashkim Kosova, kampion i gjashtëfishtë i Kosovës në boks, i kategorisë gjysme të rëndë, kampion i katërfishtë i Jugosllavisë se dikurshme të të njëjtës kategori, kampion i pesëfishtë i Jugosllavisë me klubin “Prishtina”, pastaj kampion i Ballkanit, kampion europian, fitues i medaljes së artë në Lojërat Olimpike të vitit 1984 në Los Angjelos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe së fundi edhe nënkampion botëror në Kampionatin e Boksit Amator në Toronto, në vitin 1986, do të vdesë nga plagët e marra sa po të arrijë në Qendrën e Emergjencës të Spitalit të Prishtinës.”
Pse ky krim mu në ditën që duhej të ishte solemniteti i mileniumit? Këtu zë fill rikonstruktimi i historisë së re dhe riinterpretimi i proceseve politike të disa dekadave të fundit. Bashkim Kosova është më shumë se një personazh i zakonshëm i një rrëfimi që merret me tematizimin e aktualitetit, sepse ai është edhe sportist, edhe eksponent i një familjeje feudale shqiptare, e cila ose duhej të zhduket nga okupuesi serb, ose duhej të shpërngulej për në Turqi, si u tjetërsuan edhe shumë familje të tjera kombëtarisht ose duhej të “integrohej” në sistemin institucional serb me një kujtesë të fshirë nacionale. Kjo nuk ndodh me këtë familje për të vetmen arsye se gjeni i fuqishëm etnik del i patjetërsueshëm nëpër shekuj. Autori prej një mjeshtri me pervojë në interpretimin e historisë kalon nga plani individual, mbase edhe duke e margjinalizuar funksionin e personazhit letrar, sepse ai mbetet në nivelin e ilustrimit të një teze historiko-politike, e kalon rrëfimin në planin familjar e nga plani familjar në atë nacional. Po të njëjtën gjë e bën edhe në planin kohor, duke e kthyer aktualitetin në kahen reverse, për të arritur deri në histori dhe parahistori. Duke i shkrirë këto aspekte dhe duke i vënë në një plan historik J. Buxhovi bën një retrospekcion historiko – politik të etnosit iliro-dardano-shqiptar në Kosovë. Ai nisët nga dosja personale e krye personazhet, e vë atë në planin familjar dhe nga ai familjar në atë etnik. Edhe më kohën ndodh kështu, sepse aktualiteti, që është pothuajse dominues, edhe për shkak se është rezultante e një zhvillimi historik, shfaq të gjitha përversitetet dhe gjendja mentale që e pasqyron edhe një energji të grumbulluar shekullore, për të mbërri deri te dosja e hapur “Kosova” , që fillon në Dardaninë antike, për të arritur në kohën tonë dhe që ilustrohet qoftë përmes atentatit ndaj simbolit të shtetësisë së Kosovës, qoftë edhe përmes “zarfit të zbrazët”, të cilin gjenerali i KOS-it, Josip Paleviq ia jep Bashkim Kosovës për t’ia dorëzuar njeriut të parë të shtetit të Kosovës. Pikërisht zarfi bosh, që në planin narrativ del si një mjet katalize të ngadalësim-shpejtim të veprimit romanor, është edhe kumulacioni i pritjes së recepientit dhe çelësi për konstatimin e një gjendjeje politike që buron drejtpërdrejtë nga dosja “Kosova”. Sistemi i shenjave të lidhura mes veti krijon ideogramin, domethënë pasqyrën e një gjendjeje në sinkroni dhe diakroni të entiteti nacional në një kohë-hapësirë të caktuar.
Perspektivat narrative
Romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” për trajtën narrative, skeletin kompozicional, mënyrën e ndërtimit të syzheut dhe shumë aspekte të tjera paraqet një vepër që ofron një lëndë të bollshme për diskutim. Romani fillon, siç kemi thënë, me prolog, ku jepet situata iniciale narrativë, për të vazhduar më tri pjesët romanit, ku se cila ka një qasje ndryshe problemit, ka natyrë tjetër proceduralë, por qe të gjitha shkrihen në një vijë fabulativë. Po kaq edhe “Shtojca”, që është një fragmentim i romanit, që del jashtë konceptimit të zakonshëm të formës së rrëfimit të këtij zhanri, sepse përbëhet nga intervista si zhanër letraro-puliciatik, vetëm sa e plotëson idenë e autorit për një procedim ndryshe dhe për një formë të personalizuar të rrëfimit romanor. Cila është kjo formë, ta quajmë kushtimisht e individualizuar apo edhe e personalizuar e rrëfimit romanor dhe cilat janë efektet artistike?
Autori në stilin e një njohësi jashtëzakonisht të mirë të teknikave të kompozicionit filmik, do të bëjë copëzimin e rrëfimit, ku në të njëjtën kohë do të participojnë perspektivat e ndryshme të narracionit, që nga retrospekcioni, i cili paralajmërohet në “Prolog” e deri te rrëfimi nga pozita e naratorit të gjithëdijshëm të pjesës së parë, rrëfimit të karakterit dokumentar në pjesën e dytë, deri te introspekcioni, në pjesën ë e tretë. Sikundër mund të shihet në roman ka disa tipe tekstesh, perspektivash narrative, pozicionesh të ndryshme të narratorit, sikundër edhe tipe të ndryshme të diskursit narrativ.
Secila nga këto perspektiva të rrëfimit ka edhe funksionin e veta artistik. Pjesa e parë e romanit, ku autori i bën një ekspozicion të gjerë kontekstit brenda të cilit lind, zhvillohet dhe vepron kryepersonazhi Bashkim Kosova, është një vështrim neutral, të folurit përmes faktografisë biografike, ku gërshetohen kohë, përvoja dhe ku jepen indiciet për zhvillimin e mëvonshëm të syzheut, qoftë përmes tekstit kryesor apo atij ekspikativ. Në këtë pjesë dëgjohet zëri i rrëfimtari të gjithëdijshëshëm apo “zotit të rrëfimit”, të cilit i falet e gjithë fabula romanore. Edhe kjo pjesë është mjaft e copëzuar dhe funksioni i fragmentit del më shumë si një paralajmërim i asaj që do të ndodhë në sinkronicitetin rrëfimor.
Pjesa e dytë e romanit është një rrëfim që ndërtohet në vijën dokumentare dhe, siç kemi thënë diku më herët, ka funksion në krijimin e iluzionit artistik të realitetit. Këtu pasqyrohen efektet e apokrifit artistik dhe efekti që del nga letrarizimi i dokumentit. Në këtë pjesë kemi një vështrim nga jashtë edhe të personazhit edhe të problemeve të tjera që shtrohen në rrëfim. Në planin e ideve në këtë segment narrativ kemi krijimin e idesë mbi formimin e “Dosjes së urrejtjes , e cila fillon më kryepersonazhin për t’u shtrirë pastaj në gjithë kolektivitetin dhe për të përfunduar me gjenocidin e pashembullte mbi kolektivitetin të cilit i përket Bashkim Kosova. Në këtë pjesë autori me të madhe mbështetet në empirine reale, në dokumentet konkrete, në fakte dhe të dhëna e që të gjitha këto krijojnë pasqyrën mentale të një kohe në të gjitha planet. Me zhvillimin e rrëfimit del se kjo “Dosje e urrejtjes” është vetëm një pasqyrim i një momenti historik të një dosjeje që e përcjell popullatën vendore të kësaj pjese të Dardanisë që nga antikiteti, ku shqiptarët të shumtën e herëve janë vetëm një element manipulues në duart e uzurpuesve të këtyre territoreve gjatë historisë.
Pjesa e tretë e romanit është një pasqyrë e të rrëfyerit të autorit, ku jepen nyjat jetësore nga jetëshkrimi i tij, duke prekur situata ekzistenciale, morale, psikologjike po edhe të politikës, sportit dhe të aktiviteteve të tjera të kryeprotagonistit. Në këtë shtegtim introspektiv autori personazhin e vet e vë në sprova të ndryshme, duke përkuar me momentet kyçe të një realiteti konkret. Mbase kjo është pjesa më pikante e (auto)biografisë së kryeprotagonistit si në planin intim, privat, familjar, social, etj. Këtu kemi një vështrim nga brenda të problemeve që shtrohen dhe këtu është ai diskursi vetëkritik ndaj një realiteti.
Ndërkaq në “Shtojcë” kemi një si prolog, një përmbyllje të rrëfimit ku autori i kthehet prapë formës dokumentare të rrëfimit, sepse intervista dhe zhanri (kuazi)letrar-publicistik është procedimi dominues.
Brenda këtyre tipeve të rrëfimit kemi edhe forma të tjera të diskursit, ku më dominuesi është ai i valorizimit dhe rivlerësimit të historisë, por edhe të aktualitetit. Autori në vend së të përdorë korrektivin imagjinativ, ai me të madhe vë në përdorim aspektin aksiologjik, që është i domosdoshëm kur është në pyetje tematizimi i empirisë historike, aktualitetit politik dhe përgjithësisht i dukurive dominuese në një shoqëri e që lidhet me perspektivën e saj.
Horizonti receptiv
Gjatë leximit të këtij romanit nuk mund të mos imponohet pyetja: ku është kufiri mes dokumentit dhe tekstit artistik, faktografisë dhe fiksionit? Mirëpo vetë natyra e letërsisë është e tillë se mundëson absorbimin e të gjitha përvojave, madje duke e transformuar çfarëdo qoftë ai dokumentaritet në faktoigrafi të pastër artistike. Romani i takon botës së fiksionit,kurse dokumenti botës së faktografisë historike. Dallimi mes tyre qëndron në faktin se i pari është në dispozicion të përhershëm të lexuesit, kurse i dyti pronë e kohëpaskohshme e specialistëve të caktuar që merren më kohën kur u përket dokumenti.
Romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” tematizon një empiri historike që përmbylet me ngjarjet aktuale të periudhës së fundit historike. Bashkë me aspektin fabulativ shkon edhe shtresimi askeptues i tekstit, në të cilin autori merret me rivlerësimin e historisë dhe pasojave në aktualitetin politik. Duke u marrë me këtë aktualitet autori konstaton gjendjet reale: riaktualizimin e “Dosjes Kosova”, referencat që dalin nga “zarfi i zbrazët”, që është një përpjekje për ta vetëdijësuar lexuesin për joperspekvizmin politik, për rigjallërimin e akterëve të “Dosjes Kosova”, për një proces politik që ka derivuar të gjitha këto perversitete që mbyllin çdo perspektivë.
Një rrëfim që bën heqjen e tabuve të çfarëdo natyre qofshin, pos efektit artistik që ka, ai njëherë mundëson edhe një katarsis moral të vetë lexuesit. Por ka pasur dhe do të ketë lexues që do të mund të identifikohen më ngjarje dhe procese, si në kuptimin pozitiv po aq edhe në atë negativ, sa reagimet e tyre do të na kujtojnë se në shoqërinë e sotme është mjaft veprues koncepti dhe praktikat e një lloji të revolucionit kulturor kinez në formën autoktone tonën. Po aq keqinterpretimi i të gjithë atyre që e gjejnë veten në këtë rrëfim na bëjnë më dije se ky roman ka qenë i domosdoshëm të shkruhet, së paku për ta bërë autopsinë e një politike shterpe, ku njeriu ndjehet viktimë e mekanizmave irracionale si në romanet e Kafkës, për dallim se këtu nuk ka shtet e ka viktima.
Në fund te them se letërsia shpesh ka nevojë edhe për vepra që do të mundësojnë një katarsis moral para se atë estetik. Këtë funksion romani “Lufta e fundit e Bashkim Kosovës” i Jusuf Buxhovit e kryen më te madhe, duke e renditur autorin tek ai grup i paktë, mbase edhe ineksistent, në kulturën tonë, që bëjnë detabuzimin e politikës dhe shoqërisë dhe që me reagimet e veta intelektuale dhe artistike krijojnë mundësinë të jenë në paqe me ndërgjegjen vet./ KultPlus.com
Vetëm me mendje është këtu se njërën këmbë e ka në varr e tjetrën në hijen e rrapit
I ndjekur si ujku nga uria bredh nëpër fushat e pamata të imagjinatës dhe nuk gjen strehë as në tokë as në qiell për ta shtrirë shtatin për vetëm një minutë pushim
Shëtitja nëpër oborrin me gjelbërim i erdhi në majë të hundës se tani ia zë frymën edhe oksigjeni që vjen nga tubat e një bombole prej çeliku
Ata i qepin lëkurën derisa ai vetë qep ëndrrat e bëra copë-copë nga gërshërët e nostalgjisë për barkun e nënës
Historia e shkruar pa gabime me të gjitha faktet me arsye gjaku i rri varur te këmbët
Shpesh fishkëllen nën hundë duket se e këndon një histori të vjetër saqë dikush tha lëre të këndojë se vaji i burrit është kënga. / KultPlus.com
Një autor që arrin të ndërtojë një opus sistematik, çfarë është vepra letrare, publicistike dhe historiografike e Jusuf Buxhovit, kulmi i rezultatit për të është kur vepra e tij i nënshtrohet një procesi të valorizimit, domethënë të një stadi të receptivitetit, akt që veprën autoriale e fut shkallë-shkallë nga klasika, në grupin e veprave ekzempël, që janë paradigmatike për kohën kur u krijuan si vlera të verifikuara për periudhat e tjera.
Vepra letrare e Jusuf Buxhovit fillin e ka në librin me tregime “Cirku” (1972), për të plotësuar pastaj si një opus impozant si vëllim, ku përfshihen tregimtaria, novela, romani e drama.
Pjesën komplementare të Jusuf Buxhovit përben edhe publicistika e tij e përmbledhur në librin “Fletëza gjermane” (2008).
Një kapitull i veçantë i veprimtarisë se tij shkencore e intelektuale përfaqëson vepra e tij historiografike, që si kulm i të arriturave në këtë fushën e historiografisë është vepra voluminoze:”Kosova”I,II dhe III, më vonë e plotësuar edhe me pesë vëllime të tjera,. domethënë historia e Kosovës si pjesë e historisë shqiptare e shikuar nga një këndvështrim i ri ku përjashtohen stereotipet e deritanishme të dihomisë shtetërore midis “periferisë si qendër dhe qendrës si periferi”, që u përkthye dhe u botua ne SHBA në gjuhën angleze.
Me veprën historiografike, e cila kërkon një qasje të specializuar ekspertësh, dhe me vëllimet nga proza artistike , tregime, novela,drama, kritikë letrare, romanet e njëpasnjëshme të karakterit historik, me publicistikën dhe veprat historiografike, ka ndërtuar një mozaik të plotë nga i cili del profili i një krijuesi dhe mendimtari të angazhuar në mënyrë permanente. Rezultat i angazhimit të tij si mendimtar është edhe veprimtaria e tij politike, ku si majë e piramidës qëndron intelektualizmi, ai që kërkon idealitetin në të gjitha sferat e jetës. E gjithë kjo nxjerr në pah koherencën botëkuptimore të autorit, pra veprimin e një mendjeje paradigmatike intelektuale që është jetësisht i lidhur me proceset historike të etnisë.
Jusuf Buxhovi në radhë të parë është shkrimtar, krijues në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, autor, që siç thamë, i më shumë se 30 veprave në zhanrin e tregimit, novelës, dramës,romanit, por që pjesa qendrore i takon romanit. Që në tregimet e para autori arrin të ndërtojë bërthamën tematike, amzën e rrëfimit, tematikën që arrin të bëhet obsesion autorial, së pari lojën si kuptim i thellë i ekzistencës njerëzore me të gjitha modulacionet e saj, dhe, së dyti, që është më kryesorja, historinë si ekzistencë kolektive në kontuum kohor. Tema e historisë nga vepra në vepër vjen duke u zgjeruar, duke pësuar modulacione dhe duke u bërë një refleksion permanent, e cila do të përfundojë si një botëkuptim, si një filozofi e historisë, e cila doemos se autorin do ta detyrojë, them kushtimisht, të kalojë edhe në domenin e shkencës, duke sjellë jo vetëm interpretime interesante, por edhe një pikëvështrim të ri të historisë së etnisë, që në periudhat më të hershme dhe riinterpretimin ndryshe të fatit kombetar, në periudhat më të vonshme. Kështu seria e romaneve “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, (1982), “Nata e shekujve”, (1985), “Galeria e te vdekurve”,(1987), “Libri i të mallkuarve”,(1989), “Prapë vdekja”,,I-II-III, (1991,1993,1995), “Qyteti i dënuar me vdekje”,(2000), “Letrat për Kryeprincin”,(2000), “Vera e fundit e Gjin Bardhit” (2003), “Vdekja e kolonelit”, “Kujtimet e zonjës Von Braun “Kodi i Dashurisë” (të botuara në vitet 2004-2006), dhe “Udhëtimi i Mendim Drinit”, (2006), imponon një klasematikë historike, e cila mbështetet në dokumentin historik, përkatësisht empirinë historike dhe përpunimit të tyre, me ç’ rast faktografia historike merr dimensionin subjektiv, domethënë atë artistik, atë që i falet fiksionit, përkatësisht imagjinatës autoriale dhe sistematikës që kërkon filozofia autoriale e historisë. Duhet thënë se në narracionin romanor të këtyre veprave mbizotëron parimi i kronologjisë, domethënë preokupimi dhe trajtimi i historisë nacionale, që zë fill në antikitet, për të kaluar pastaj nëpër të gjitha stadet që e shpijnë nga e sotmja. Në planin e trajtimit artistik nisma me dokumentin shënon anën “fizike” të botës, trajtim i reales, i asaj që ka ndodhur dhe që në forma të ndryshme është ruajtur si një lloj empirie historike, për të kaluar pastaj në anën metafizike të botës dhe të vetë procesit historik, që mbruan atë komponentën artistike. Brenda këtyre dy skajeve shtrihet fusha e gjerë e refleksionit, e cila tangjenton me filozofinë e historisë, domethënë pikëvështrimin autorial dhe interpretimin e faktografisë nga prizmi vetiak, duke vjelë më këtë rast përvojat hegeliane e sidmos niçeane e shopenhaueriane në “përpunimin” e procesit historik.
Si fushë e markuar dhe më e preferuar del mesjeta, koha e prerjeve në ndërgjegje, periudhë e mbizotërimit të konflikteve religjioze, kohë e gërshetimit të mosmarrveshjeve grandioze civilizuese dhe përleshjeve mes tyre, e ballafaqimeve vendimtare të koncepteve civilizuese të burimeve të ndryshme dhe të kundërta, por gjithherë duke e shquar diagonalen nacionale në të.
Në kontinuitetin narrativ buxhovian ndeshet një proces permanent i evoluimit të formave të trajtimit të historisë. Evoluimi ka të bëjë me modifikimin e brendshëm të percepcionit historik por edhe të procedimeve artistike dhe të teknikave të trajtimit të fabulës historike. Nga procedimi klasik, që e ndeshim te romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, ku e gjithë historia apo ngjarja, në kuptimin narratologjik, ndërtohet duke rrëfyer një “gjendje epidemie” (I.Rugova), procedim që ndeshet edhe te romanet vijuese, “Galeria e të vdekurve” dhe “Libri i të mallkuarve”, kalohet në rrëfim-meditim, në një refleksion mbi ngjarjen, domethënë se shkojnë paralelisht, drama historike, zakonisht presupozohet si një tragjedi etnike, me dramën në ndërdijen e personazhit. Ky procedim, po qe se duam t’i japim një status teorik, mund të trajtohet si një “psikohistori”, në pajtim me pikëpamjen e njohësit të kësaj problematike, Frank Fernar, që është një formë e individualizuar e perceptimit të historisë përmes mekanizmave subjektivë. Pikërisht ky lloj trajtimi , i cili arrin ta rrudhë fabulimin në refleksion, i mundëson autorit ta projektojë një lloj filozofie të historisë, e cila herë është një koncept i ciklizmit historik, siç e percepton filozofi mesjetar italian, Xhanbatista Viko, që pastaj të evoluojë në një “frymë absolute”, si formë iniciale e historisë që e afirmoi botëkuptimi niçean për zhvillimin e historisë njerëzore, për tu shfaqur pastaj si një botë e vullnetit dhe e përfytyrimit, që të përmbyllet me idenë autoriale mbi ngadhënjimin e perandorisë të së mirës. Autori nga rrëfimi i ngjarjes, i historisë , i fabulimit kalon në refleksion, në psikohistori, në të rrëfyerit e përjetimit të frymës historike. Duke u marrë më këtë lloj të mbindërtimit artistik, duke u lëshuar në krahët e refleksionit, autori i jep vetes mundësinë që të merret me rivlerësimin e historisë, veçanërisht historisë nacionale, për të nxjerrë konsekuenca për të sotmen dhe për të anticipuar të ardhmen. Po qe se opusin e tij romanor e vështrojmë nga kjo pikëpamje do të ndeshemi më fenomenin e projektimit të të sotmes në planin historik, por edhe hipostazim të një filozofie politike në praktiken aktuale. Kështu, duke lexuar, madje tani duhet rilexuar, romanin “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, do të ndeshim profilin e intelektualit dhe rolin e tij në histori. Pikërisht zhvillimet politike të mëvonshme kanë vërtetuar këtë supozim të autorit mbi rolin dhe përgjegjësinë e intelektualit në raport me historinë. Vështrimi i historisë, duke ndjekur kronologjinë strikte, prek segmentet më të ndjeshme të ekzistencës kolektive të etnisë që nga antikiteti deri në ditët e sotme.
Brenda këtij korpusi romanor është me interes të veçohet trilogjia e ashtuquajtur “gjermane”, ku përfshihen romanet “Vdekja e kolonelit”, “Kujtimet e zonjës Von Braun” dhe “Kodi i dashurisë”, ku preken raportet gjermano – shqiptare, duke filluar nga sfera e kulturologjisë e deri te raportet historike e aktuale të natyrës politike. Këtë relacion të këtij binomi autori e arsyeton me argumentin historik mbi gjenealogjinë e lashtë dhe të një burimësie të njëjtë, por që ka dimensione të ndryshme: madhështinë tragjike të historisë gjermane dhe historinë tragjike të një civilizimi të rënë pellazgo-ilir.
Derisa trilogjia gjermane trajton raportet gjermano-shqiptare në diakroni dhe sinkroni, ajo pasohet nga romani “Udhëtimi i Mendim Drinit”, që është vazhdim, kësaj radhe në planin refleksiv, i trashëgimisë mendore gjermane dhe projektim i një filozofie të historisë, që është në një farë mënyre eksplikim i tezave niçeane mbi procesin historik të një kombi. Në këtë roman kemi një fabulim të minimalizuar, të rrudhur deri në maksimum, që jepet trajtën e refleksionit të thellë mbi rolin e individit, mbi konceptin e zhvillimit të historisë, mbi vullnetin për fuqi, por edhe mbi botën si vullnet dhe përfytyrim e që është thelbi i historisë shopenhaueriane. Në qendër të kësaj filozofie është individi, forca e vullnetit të tij, pra të një individualiteti të jetërsuar fizikisht, por mendërisht superior, çfarë është Mendim Drini. Kësisoj bëhet një prerje e trungut historik të etnisë, për të nxjerrë ata rrathët koncentrikë të epokave të shënuar njëri pas tjetrit me gjithë empirinë e vet tragjike. Edhe ky roman, si edhe romanet e tjera, bëjnë apel për vetëdijesimin historik dhe për shquarjen e forcës së brendshme të etnisë që ka akumuluar gjithë atë përvojë, e cila mund të shndërrohet në një energji që do të gjenerojë perspektiven e etnisë. Dimensioni nacional edhe këtu është ajo lepeza gjithëpërfshirëse tematike që derivon nga amza historike. Kësaj duhet shtuar edhe faktin se autori nga romani në roman ndjek një vijë të vazhdueshme të përdorimit të procedimeve të reja dhe teknikave të nduarnduarta , duke filluar nga ditari, rrëfimi linear, rrëfimi i tipit epistolar e deri te hulumtimi i teknikave të ashtuquajtura të pasqyrimit të historisë përmes prizmit të dokumentaritetit dhe fakticitetit. Avancimi në përdorim të teknikave shihet veçanërisht te romanet më të fundit, “Dosja e hapur” (2014) dhe “Dosja B”, (2016), që janë romane-kronikë, të mbështetura në dokumentaritet dhe pluralitet procedimesh, ku elementi më shques i rrëfimit romanor del të folurit për tabutë politike, domethënë ligjërim pa eufemizëm, rrëfim i drejtpërdrejtë, konkret deri në gjuhën e dokumentit.
Të gjitha këto na bëjnë me dije se kemi të bëjmë me një korpus romanor që lidhen mes veti në mënyrë ciklike, që domethënë se janë shfaqje e një vizioni autorial me një spektër të gjerë të vështrimit të problematikave. Prandaj, në fund, mund të nxjerrim si konstatim, madje edhe kategorik, se i gjithë ky opus ndërtohet nga një autor i një profili origjinal, i një intelektuali aktiv, një sfiduesi i të së kaluarës dhe të tashmes dhe anticipuesi i të ardhmes dhe perspektivës historike të etnisë, që janë të rrallë sot edhe në letërsitë e mëdha.
Historia e Kosovës e Jusuf Buxhovit , në tri vëllime prej me shume se 2.300 , e përbërë nga tri pjesë: “Kosova-Antika, Mesjeta” , “Kosova – Perandoria osmane” dhe “Nga Konferenca e Londrës deri te protektorati ndërkombëtar”, paraqet një botim kapital brenda llojit të vet në studimet historiografike shqiptare.
Historia e Kosovës e Buxhovit vjen në një moment delikat, pikërisht në kohën kur hapen horizonte të reja, jo vetëm në studimin e trashëgimisë nacionale pas një periudhe të shkencës që imponoi interpretimin e historisë dhe proceseve historike përmes një klisheu strikt ideologjik apo interpretim të historisë përmes “dokumenteve në dispozicion”, për shkakun se kishte embargo në qasjen në arkiva, veçanërisht kur ishin në pyetje disa periudha të ndjeshme historike. Historitë e deritashme, që janë projekte kolektive, të cilat zakonisht janë projekte shtetërore, që shprehin një interes konjuktural politik të një periudhe kur realizohet ai projekt. Historia e Kosovës e Buxhovit, si antipod i këtij modeli në interpretimin e historisë nacionale, bën një kovertim metodologjik, sjell një pikëvështrim ndryshe ndaj procesit të kauzalitetit, ku interpretimi I shkak-pasojës është jashtë klisheut të njohur ideologjik, të shumtën e herëve marksist, po edhe një interpretim të ri të procesit historik dhe faktografisë historike, dhe më shumë se kaq, hap procesin e defalsifikimit të historisë, karakteristikë kjo jo vetëm e historiografisë së shkencë që më shumë shërbente jo vetëm për restaurimin e një shteti hipotetik, por që të riprodhonte falsifikatin historik të dokumentit por edhe objektit për të cilin falsifikohej ai konglomerat dokumentar. Jusuf Buxhovi nuk anon vetëm nga deideologjizimi I shkencës, klishetë të cilës jo që janë aktivë në shkrimin e sotëm të historisë, por shtron kërkesën edhe për verifikimin e dokumentit dhe të vetë faktografisë historike. Më një qasje të re metodologjike, më një prirje rezultative edhe për shtyrjen e kufijve kronologjikë të procesit historik në shqyrtim, më aftësinë për interpretim dhe riinterpretim të faktografisë historike dhe, aq më shumë për kapacitetin sintetizues të rezultateve të faktografisë shkencore dhe rezultateve shkencore pararendëse, Buxhovi dëshmon imperativin e domosdoshëm shkencor: ndërtimin e principeve dhe premisave të filozofisë së historisë. Pikërisht kjo është optika autoriale nën të cilën vështrohet procesi historik, vështrohen faktografia dhe dokumentariteti si dhe zhvillohet akti i interpretimit dhe riinterpretimit, vlerësimit dhe rivlerësimit të historisë mund të themi edhe shtetërore, sepse autori rrënjët e shtetësisë së Kosovës së tashme, e cila është objekt i trajtimit shkencor, i identifikon në antikitet dhe e ndjekur praninë e këtij formacioni nëpër periudha të ndryshme të historisë, por edhe të vetë njësisë etnike, çfarë janë sot shqiptarët e Kosovës, duke ardhur nga antikiteti së pari si Dardan, por edhe përmes degëzimeve, përkatësisht filiacioneve tribalo-rasian, dardano- romako- bizantin, për të kaluar nëpër stadin arbëror e deri të identiteti i sotëm. Në këtë pikëpamje autori është i pa kompromis, por edhe i mbështetur në aspektin argumentues, i qëndrueshëm në konstatimet dhe vlerësimet, sikundër edhe në ndërtimin e një sistemi vlerash që e ndërtojnë strukturën e procesit historik. Koha kur u hartua kjo “Kosova” dhe konteksti më i gjerë social, kulturor, shkencor, por edhe politik këtij projekti kapital të realizuar me një investim të pashoq intelektual e shkencor, e bën gjithnjë e më aktual, veprues në ndërgjegjen shkencore. Historia e Kosovës e Buxhovit bën edhe ridefinimin modern të identitetit etnik dhe nacional.
Dardanet brenda kompleksit pellazg
Detyra e parë praktike që i shtrohet një historian, që për objekt të vetin të shqyrtimit e ka historinë e kombit apo të shtetit, është problem i periodizimit, përkatësisht ndarjen nëpër periudha historike dhe mundësinë e puqjes me kufijtë që zakonisht praktikohen nga historiografia në radhë të parë europiane.
Vëllimi i parë i “Kosovës” ka për objekt trajtimi dy periudhat historike, Antikën dhe Mesjetën, dy periudha shumë delikate, sepse e para fillon me parahistorinë, ku kufiri ndarës mes periudhave të vetë antikitetit mbetët i paqartë. Ndërkaq po kaq ndjeshmëri shfaq edhe kufiri mes antikës dhe Mesjetës. Kur është fjala për kufirin inicial kronologjik duhet kujtuar faktin se Jusuf Buxhovi është ndër historianët e parë tanë që mëton, madje me shumë sukses, të bëjë një lëvizje të kufijve kronologjikë të shfaqjes së kontinuitetit shqiptaro-arbëror-ilir, duke e inkuadruar idenë e përkatësisë pellazge të shqiptarëve aktual, që dalin se janë një rudiment i drejtpërdrejtë, së paku gjuhësor, i Pellazgëve hyjnorë.
Motivin inicial për ta përqafuar këtë tezë autori e gjen në studimet e Johan Georg von Han-it, dhe librit të tij “Albanesische Studien” (1854) dhe të përqafuar nga rilindasit tanë të shquar dhe pastaj të harruar nga studiuesit e mëvonshëm. Duke u nisur nga kjo pikëpamje, cila gjatë periudhës së fundit, sidomos në bote e më pak në historiografinë shqiptare, fillon të riaktualizohet, duke nxjerrë në shesh idenë e policentrizmit kulturor dhe shtetnor, kryesisht të nxitur nga hulumtimet rreth kulturave të lindjes, ne veçanti të asaj sumero-akade, hetite, hure, fenikase etj, për të hetuar dallimet dhe kongruencat e modeleve gjuhësore, kulturore, arkeologjike dhe deshmi edhe të shumë natyrave të tjera. Jusuf Buxhovi nis hulumtimin e vet të interpretimeve, por edhe të dokumentimit të nën shtratit të madh pellazg, si bërthamë të kulturës së mëvonshme europiane dhe lidhshmërive që ekzistojnë me etnitetin dhe kulturën ilire, dardane, por edhe dako-mize, trake etj. Autori, pra, si pikënisje e ka civilizimin pellazg dhe procesin e mbulesës me harresë, e aq më keq edhe të procesit të falsifikimit dhe tjetërsimit të kësaj kulture. Duke shqyrtuar këtë problem, Jusuf Buxhovi duket se bën një shmangie të qëllimshme nga disa teza të ngulitura nga historiografia vendore, por edhe ajo ish jugosllave(serbe, kroate dhe boshnjake) rreth restriksionit të hapësirës së shtrirjes së ilirëve, që ishin edhe në kundërshtim me konstatimet e shume ilirologëve botëror ( G. Schuchardt, H.Krahe, J.Pokorni), që pretendojnë një hapësirë pothuajse jo vetëm paneuropiane.
Gjatë hartimit të historisë Kosovës Jusuf Buxhovi ballafaqohet me një konglomerat idesh, konceptesh, pikëpamjesh që janë shndërruar në klishe, qoftë kur është problem kohor i shtrirjes së Pellazgëve, për të cilin ka qëndrime të kundërta, siç është qëndrimi i Schuchard-it, cili kulturën e Vinçës, jo vetëm se e konsideron si protoilre, por edhe kufirin kohor e shtyn deri në neolit, që është në kundërshtim me tezat politike të historianëve serbë, të cilët qëllimisht i ikin problemit pellazg, duke synuar që filiacionin pellazgo – ilir – dardan ta heqin komponentin gjenetike pellazge dhe dardanët t’i lidhin me derivacionin trak, dako mize etj. Po ashtu në shqyrtimin historiografik të Buxhovit gjejmë një zgjidhje edhe për klasifikimet që i janë bërë fiseve ilire, herë duke i definuar si bashkësi kulturore, dukuri kulturore, grupime kulturore, duke iu ikur në mënyrë tendencioze konceptimeve etnike dhe të bashkimeve fisnore që shkojnë deri te organizmat shtetnore antike. Ne “Kosova,1” e Jusuf Buxhovit kemi synimin që fenomeni dardan të shihet si një filiacion parallel pellazg, bashke me njësitë maqedone, epirote, ilire dhe më të largëtat, siç ishin trakët, dako-mizët, kurse të gjitha këto shkallëzime deri te formimi etnik t’i shpie deri te etnia pellazge, e cila që në antikitetin e hershëm, krahasimisht me sumero-akadët, mund të ketë pasur organizime shtetnore me një shtrirje të gjerë që paraqet shtratin e kulturës ariane të konsoliduar.
a)Argumenti historik
Jusuf Buxhovi tezat e veta, që në mënyrë radikale ndryshojnë nga ato të historiografisë pararendëse, i argumenton nëpër katër nivele: historik, arkeologjik, gjuhësor dhe mitologjik.
Kur është fjala te argumenti historik Buxhovi gjurmon dëshmitë e dijetareve antikë, veçmas të dhënat e Herodotit, Tukidit, por edhe te pjesa “letrare” që ofrojnë veprat e Homerit dhe Hesiodit, por edhe të atyre latin. Duke u mbështetur në këto dëshmi pohon kohën e ekspansionit pellazg si vala e pare ariane nga thellësia e Azisë dhe si valë e pare invazive që daton nga mileniumi i gjashte.
Të gjitha valët disperzive ariane, si ato drejt Indisë dhe Persisë, por edhe të territoreve të Anatolisë janë më të vonshme, për ç’arsye civilizimi pellazg del më i lashti dhe më gjithpërfshirësi, duke ngërthyer brenda vetës edhe shumë etnitete të hershme, si atë hitite (apo hete), por edhe konglomeratin fenikas, hur, etj, që ishin në ndeshje të drejtpërdrejt e shpesh edhe asimiluese me popujt semitë, sumerët, akadët,kanaanët, babilonasit, asirasit, arameasit, sobareasit, etj. Në këtë gjurmim të origjinës dhe madhështisë pellazge autori ndalet të modelimi civilizues, duke identifikuar strukturat e kulturës materiale dhe shpirtërore, po edhe shtetërore, madje edhe monarkike, që shtriheshin nëpër gjithë Gadishullin Ilirik. Duke identifikuar elementin hyjnor të tyre autori veçon dy aspekte, atë të derviacionit etnik mbi baza mitologjike: dardanët hyjnor dhe ilirët tokësor. Ky moment mbase duket se shfaqet si iniciues mbi fliacionin paralel iliro-dardan, por edhe maqedonas, trakas e dako-miz. Po kaq me rëndësi është të themi se zbardhja fakti se ekzistenca e mbretërisë pellazge, përkufizimet siç ishin ato rreth identitetit të një grupacioni etnik, si bashkësi kulturore, dukuri kulturore, grupime kulturore e deri te bashkësi fisesh shkrihen nga organizmi shtetëror, madje monarkik. Nga ky organizim kanë derivuar pasardhësit, ilirët, dardanët, maqedonët, epirotet, të cilët shpesh cilësohen edhe si bashkësi fisesh, siç janë grupimi dardan me Galabrët,Thunatet,Daunët, sikundër edhe thesprotët, kasopët, amfilohët, molosët (fisit mbretëror Aiakidë i Pirros)dhe athamanët fise epirote…(Straboni), po edhe pelagonët, peonet, pirejët, eodejet, almopët, botiejët ,Orestët. Linkestët që e popullonin Maqedoninë që në hershmëri quhej Emathia (Mati i sotëm), ndonëse që të gjitha shfaqen përmes organizimeve shtetërore. Po këtu autori e demaskon falsifikatin e madh grek dhe jo vetëm grek mbi identitetin helen të trashëgimisë shtetërore, po edhe kulturore, gjuhësore dhe shpirtërore të pellazgëve Normalisht se kjo tezë mbi identitetin e rremë helen të një kulture të përvetësuar as është e re e as e panjohur, porse prapa identitetit të vërtetë pellazg, si parësorit, qëndron rudimenti i sotëm i gjallë shqiptar në Ballkanin e tanishëm.
b)Argumenti mitologjik
Në procesin e objektivizmit të tezave mbi origjinalitetin e kulturës pellazge dhe filiacionit iliro – dardan J, Buxhovi shfrytëzon edhe empirinë mitologjike, e cila paraqet segment tejet të rëndësishëm të trashëgimisë shpirtërore pellazge, duke nxjerrë në shesh mitet mbi lindjen e popojve themeltarë, çfarë është ai mbi të bijtë e Polifemit dhe Gallateas : Ilirit, Galit dhe Keltit. Ndërkaq Ilirit, gjithnjë sipas Strabonit, i lindën fëmijët Enkeleu. Autarieu, Dardani, Medi, Taulanti dhe Perebi, nersa nga vajzat : Partha. Daortha dhe Dasara. Po kaq me rëndësi është përmendja edhe e pasardhësit e Autarieut : Panoni dhe Pajoni dhe nipat e tij, të bijtë e Pajonit, Skordisku dhe Tribali.
Normalisht se vëmendje më të madhe do t’i kushtohet Dardanit, paraardhësit hyjnor, emrin e të cilit e bart fisi i tij, themeluesi i Trojës dhe dinastisë që do ta pushtojë Europën me ‘lozën’ e tyre sunduese. Dardani është i biri i Zeusit dhe të bijes së Atlantit, Elektrës dhe baba i Eriktonit, Idit dhe Ilit, kurse Eriktoni pati të birin Troin, në bazë të të cilit merr emrin edhe Troja. Pra, sikundër mund të shuhet, në qëndër të vëmendjes është Dardani themeluesi i Trojës, e cila bëhet edhe qendra mitike e antikitetit, e përjetësuar në epin e njohur homerik, Iliada. Mirëpo ky mit e ka edhe një themel real, ngase Dardani lidhet edhe me Tirenët apo Etruskët, duke u bërë kështu hallkë lidhëse e një areali më të gjerë pellazg.
c)Argumenti arkeologjik
Krahas dëshmive shpirtërore e kulturore, çfarë ishin mitet, religjioni, doket e zakonet, autori teorinë e vet mbi lidhjet pellazgo-iliro-dradane i mbështet edhe në argumentimin arkeologjik, duke identifikuar deri edhe ndërtimet e njohura ciklopike, (mbetjet të të cilave i kemi deri në kohën tone edhe në Kosovë), që në Troja (identifikimi i Trojës nga Shlimani), Kretë , Mikenë, së pari si vendbanime e pastaj edhe si mbetje të formave të tjera, Të kujtojmë vetëm të ashtuquajturën “kulturën e Vinçës” dhe arsenalin e tërë të figurave zoomorfe dhe antropomorfe si dhe pllakave ku dëshmohet alfabeti i lashtë pellazg ende i pa deshifruar që daton nga periudha e neolitit dhe që thyen mitin mbi huazimin e alfabetit fenikas nga Kadmi. Këto gjetje, bashkë me të tjerat të periudhës së broncit, dëshmojnë procesin e formimit të identiteteve parahistorike e që, siç thotë autori, do t’u prijnë atyre historike. Në këtë plan edhe gjetjet në Kosovë nuk janë të parëndësishme, veçmas figurat zoomorfe që verifikojnë tezën mbi vjetërsinë e padiskutueshme të pranisë pellazge më të gjitha derivatet në këto troje.
Ç) Argumenti gjuhësor
Pa dyshim se argument më i fuqishëm për lidhjet e drejtpërdrejta pellazge -ilire dhe pellazge-dardane është ai gjuhësor. Këto lidhje, po qe se duam t’i kthehemi historisë së problemit, duhet marrë parasysh pohimin e këtyre lidhjeve që i gjen Johan Georg von Han-i mes gjuhës shqipe dhe mbetjeve të gjuhës pellazge, e cila nuk është asgjë tjetër, pos gjuha e vjetër e quajtur gabimisht “greqishtja” e vjetër. Po edhe enigma e dëshmive gjuhësore të Linearit A dhe të Linearit B që shpie nga shqipja si i vetmi çelës për zbërthimin e kësaj enigme.
Po një argument të ngjashëm mund ta gjejmë edhe në përpjekjet e vetë shqiptarëve për ta rikrijuar një alfabet të vetin në bazë të trashëgimisë së vjetër, çfarë ishte, fjala vjen, alfabeti i “Anonimit” të shekullit XVII, me 56 grafema, që ndiqet edhe nga alfabeti I Dhaskal Thodrit. Autori i bën retrospektivë problemit, duke qartësuar rrugën e identifikimit të gjuhës shqipe me burimësi indoeuropiane (Lajnbnici, Franc Boop, Gustav Mayer, Holger Pedersen, etj.). Po kaq vëmendje autori i ka kushtuar edhe zgjidhjes së problemit të dallimit mes ilirishtes dhe shqipes, ku para i takonte grupit centum të gjuhëve, kurse shqipja atij satem, me ç’rast thërret në ndihme filologun e njohur serb me reputacion botëror, Milan Budimir, i cili kishte dhënë kahe këtij problemi, duke identifikuar te shqipja ekzistencën e guturaleve të dyfishta, me të cilën bëhet pajtimi dhe ruhet kontinuiteti pellazg-ilir – dardan – shqip.
Iliada – historia shpirtërore e pellazgëve dhe e pasardhësve të tyre
Jusuf Buxhovi duket se është ithtar i pohimit mbi ekzistencën e një modeli të lashtë civilizues pellazg, çfarë do të dëshmojë policentrizmin e lashtë kulturor. Ai prandaj kërkon shenjat identifikuese të këtij civilizimi, si në planin material (ndërtimet ciklopeike që shtrihen ane e mbanë Gadishullit Ilirik e veçmas në territorin e sotëm grek. Po kaq rëndësi i kushton edhe aspekteve shpirtërore dhe kulturore, kur heton mbetjet deri në kohët e sotme të tyre, qofshin ato doke dhe zakone, siç mund të jetë besimi l lashtë i ruajtur në forma rudimentare në besimet e trashëguesve të këtij etniteti, qoftë ai fosil gjuhësore, prapë të ruajtura te rudimenti etnik, siç janë shqiptarët, sikundër edhe në eposet e njohura si Iliada dhe Odisea, sikurse edhe ne dramat e antikitetit “grek”. Madje epi homerik, Iliada shërben si fundament për rikonstruktimin e një kulture pellazge dhe të pasardhësve të tyre. Dihet botërisht se Iliada është një ep që e këndon Luftën e Trojës, një luftë mes fiseve pellazge me një motiv pothuajse tipik shqiptar, lufta që ka si shkas rrëmbimin e një femre, Helenës së bukur nga Parisi, (Aleksandri) dhe i biri i mallkuar i Priamit. Kjo luftë në thelb është lufta e dardanëve kundër fiseve pellazge kontinentale. Kështu, jo vetëm lufta, por edhe rrënimi i Trojës, është hallka e një zinxhiri të gjatë të ngjarjeve që do të ndikojnë në konfigurimin edhe politik dhe etnik të Ilirikut, Apenineve, por edhe te Gadishullit Iberik, madje edhe ishujve britanikë (themelimi legjendar i Londrës nga nipi i Eneut. Bruti, në viti 1103 para erës sonë). Në këtë epos gjinden shenjat e një jetë, një filozofie, etnopsikologjie, morali dhe mënyre jetese, që mund të jetë karakteristike për fiset e lashta pellazge, por që rudimentet e saj mund të gjinden edhe në kohën tonë. Se është një epos pellazg shihet edhe nga prania minimale, Iliadë vetëm në një rast, të përmendet etnonimi “Helen”, gjë që na bën të besojmë së është futur më rastin e përkthimit nga frigishtja nga një këshill apostafat të formuar me urdhrin e tiranit Pizistrat, në vitin 560 para epokës sonë. Iliada, jo vetëm se është një vepër komplementare në korpusin letrar të kulturës pellazge, bashke me eposin tjetër, “Odisenë”, por edhe me dramaturgjinë e pa shëmbëlltë të klasikëve, si Eskili, Euripidi. Sofokli dhe Aristofani.
Shteti dardan dhe roli i tij në perandorinë romake
Një pjesë të konsiderueshme të vëllimit të parë të historisë së Kosovës i kushtohet identitetit dardan dhe dallimit të specifikave që e veçojnë nga degëzimet e tjera pellazge, ilirët, epirotët dhe maqedonët, por gjithnjë me një përpjekje për t’i gjetur edhe përkimet, qofshin ato të karakterit etnik apo edhe gjuhësor. Është i njohur fakti historik se Dardanët janë një etnitet idhnak sa që shpesh cilësohen si të egër (Straboni), si pronar të masave të tëra robërish (Diodori), sikundër edhe ngjashmëritë që kanë mes veti, qoftë me maqedonët e Aleksandrit të Madh, epirotët, veçmas me mollosët e Pirros legjendar, por edhe lidhjet e mundshme me Tyrenet (Etruskët), që konsideroheshin aristokracia drejtuese e perandorisë së mëvonshme romake. Mirëpo Dardanët në antikitet dëshmohen si një popull i organizuar që kanë lënë gjurmë të thella në historinë e njerëzimit. Kur flitet për organizimin shtetëror, politik dhe ekonomiko – shoqëror gjithnjë duhet nisur nga dëshmia homerike, ku kemi të dhëna mbi formën monarkike të organizimit shtetëror dhe bartjen e këtij modeli nëpër vendet nga shtegtuan dardanët. Po edhe në shekujt pasues Dardanët, gjykuar sipas të dhënave të tërthorta, qoftë kur flitet për historinë e popujve të tjerë dhe fërkimet e tyre me fqinjët, kryesisht me maqedonët (simbas Justinit, EpitomaHistoriarum Philippicum Pompei Trogi, Libri I VIII.6), por edhe nga burime të tjera, në radhë të parë romake (Straboni, Ptolemeu) ata kanë paraqitur shtetin rival me maqedonët apo me romakëve, më vonë. E çka është më karakteristike në këto rivalitete dardanët zakonisht ishin aleatë të romakëve kundër maqedonëve. Mbase në këtë moment duhet kërkuar arsyen në lidhjet e hershme dardano romake, që nga Eneu, traditë nderimi (M.Budimir) që është kultivuar edhe nga Cezari, Oktavian Augusti, Kaludi dhe shumë të tjerë. Këto lidhje të hershme janë arsye pse Dardanët integrohen brenda kësaj perandorisë dhe në një periudhë prej disa shekujve, që nga Diokleciani, Konstandini Madh e deri te Justiniani që njihen si restuarues të Perandorisë Romake. Pikërisht ata shekujt e errët, të cilët historianët i gjejnë në kontinuitetin ilir përgjithësisht duhet gjetur në integrimin e ilirëve në strukturat e larta të Perandorisë Romake sa ajo shpesh cilësohej edhe si Perandori Iliro-Romake. Brenda shekujve të përmendur pikërisht Dardanët janë ata që i japin kahe zhvillimit dhe ruajtjes së konceptit të perandorisë botërore. Kështu, gjatë kësaj periudhe edhe në planin politik, po edhe në atë kulturor dhe legjislativ perandoria romake-bizantine shfaqet si e restauruar.
Dardanët në Mesjetë
Periudha e Mesjetës, meqë është etapa e dytë e trajtimit të historisë së Kosovës, kërkon mbase edhe një shpjegim të vogël, në pajtim me konceptin e periodizimit.
Termi Mesjetë është në përdorim vetëm nga fillimi i shekullit XIX. Ndarjen nga periudha e Antikës e ka bërë, si duket, historiani dhe humanisti Italian Plavio Biondo, (në veprën e tij “Historiarum ab inclinatione Romanorum decades”) , më 1453. Data më e shpeshtë për fillimin e Mesjetës është rënia e Perandorisë Romake, e vitit 476, por edhe themelimi i Kostandinopojës, viti 330, apo edhe ndarja që i bëri perandori Teodosi, në pjesën lindore dhe perëndimore,(395). Por, sa I përket historisë sonë nacionale kufiri më i besueshëm është ai i kalimit te fronit perandorak nga Roma në Kostandinopojë. Arsyeja e pranimit të këtij kufiri është se faktori Dardan brenda Perandorisë Romake fuqizohet deri në atë masë sa bëhet etni e drejtimit perandorak, veçmas duke pasur parasysh se Dardanët, që nga antikiteti i hershëm kanë kultivuar aristokracinë ushtarake. Është kjo periudhë kur në skenën botërore për herë të dytë Iliriku bëhet qendër e zhvillimeve botërore. Nuk është e rastit pse në këtë periudhë ndodhin ngjarjet kyçe për civilizimin botëror: shndërrimi i “Bizantit ilir” (term i Milan Budimirit, me gjase i huazuar nga Malten ( L. Malten, Archiv f. Religionsëissensch. 29, 57 i St. Casson, Macedonia, Thrace and Illyria 325,-), i cili zbardh lidhjet e lashta Dardano – Romake. Kësaj ngjarje të madhe i kanë paraprirë edhe Edikti I Milanos, (313), ku feja e krishterë bëhet një ndër besimet e barabarta në perandori, sikundër edhe organizmi i Koncilit të Nikesë, viti 325), me të cilat perandoria jo vetëm se fiton themelet e forta në Ilirik, por edhe rimodifikon modelin civilizues që ka zanafillën në atë pellazgjike.
Vulë gjithë këtij procesi të ridefinimit të trashëgimisë pellazge është periudha e Bizantit, kur drejtohet nga perandori më i madh, pothuajse në gjithë historinë romako-bizantine, Jusitiniani nga Taurisiumi iliro-dardan. Derisa Diokleciani arrin që të ndryshojë politikat e qeverisjes, duke sjellë në krye një formë të administrimit nga aristokracia ushtarake, ku mekanizmat e tjerë qeverisëse si senati, etj margjinalizohet, kurse Kostandini i Madh bën ridefinimin e perandorisë në planin shpirtëror dhe administrativ, Justiniani është ai që do t’i japë formë perandorisë në planin legjislativ, sepse është koha kur ai tubon dhe kryeson punët rreth përpunimit dhe risistemimit të ligjeve të vjetra, por edhe të krijimit të një legjislacioni bazik të shtetit të rigjeneruar. Janë të njohura vëllime e vëllime ligjesh të punuara në periudha të ndryshme, të cilat perandorisë së Justinianit i japin pamjen e shkëlqyeshme në planin legjislativ. Duhet kujtuar kësaj radhe kodet e njohura si “Corpus iuris civilis”, që sot njihen si “E drejta romake”. Po kaq rëndësi kanë edhe aktet jurdike të mbetura nga baza legjislative e peridhave të përparshme, që risistemohen dhe rifunksionalizohen që njihen si “Digeste”. Mirëpo puna legjislative e Justinianit do të vazhdojë më tej, duke arritur që zhvillimin e perandorisë ta përcjellë edhe me një legjislacion përkatës. Kjo ishte edhe arsyeja e hartimit të “Novelave” (vitet 534 – 535).
Jusitniani njihet edhe si zgjerues i kufijve të perandorisë, për shkak se me një udhëheqje dhe riorganizim ushtarak ai arriti t’ua ulë kokën popujve agresivë, çfarë ishin persët, vandalët dhe gotët. Biografi i tij më i njohur, Prokopi i Cezaresë, i cili me historinë e tij tetevëllimshe “Historia e luftërave (De bellis)” ka përjetësuar fitoret e tij nën drejtimin e ushtarakut të shquar po ashtu ilir, Belizari. Në vëllimin e parë dhe të dytë pasqyrohen luftërat kundër persëve (Bellum Persicum),ndërkaq në vëllimi e tretë dhe të katërtë, “Lufta kundër Vandalëve”, (Bellum vandalicum). Vëllimi I pestë, gjashtë dhe shtatë Lufta kundër Gotëve (Bellum Gothicum) (551), jepet mundja e gotëve të rrebeluar. Libri i tetë,apo i quajtur “laraman”, është plotësues i të përpashmëve.
Justininani njihet si ndër perandorët më të shquar ndërtues. Në kohën e tij janë rindërtuar dhe ndërtuar shumë qytete, kala dhe kisha, veçanërisht në teritorin e Dardanisë. Këto ndërtime janë pasqyruar në libri e quajtur edhe “një lloj penegjiriku”,
“Mbi ndërtimet”(De aedificiis”, libër bazik për identifikimin e aspekteve arkitektonike të Dardanisë, po ashtu të Prokopit të Cezaresë.
Kontributi pamohueshëm i Justinianit është i madh edhe në përpjekjen e forcimin e perandorisë në planin shpirtëror. Pos ndryshimeve që ka bërë në doktrinën teologjike, ai ndërtoi një kompleks të tërë kishtar nëpër Dardani, madje duke e transferuar edhe qendrën episkopale nga Ohri në Justiniana Prima, për t’i dhënë hov rimbëkemëbjes shpirtërore të Dardanëve. Pikërisht ky kompleks kishtar i shpërndarë nëpër qytetet dhe vendbanimet e Dardanisë do të jetë ai që do të përvetësohet në shekujt e mëvonshëm nga historiografia spekulative serbo-ruse dhe sot paraqet krimin më të madh që po vazhdon në Kosovë më përvetësimin arbitrar të serbëve, edhe me pëlqimin e faktorin ndërkombëtar, pikërisht të kësaj trashëgimie justiniane. Këtu mbështet edhe argumenti i autorit, që bën ridefinimin e statusit të kompleksit kishtar në Kosovë, pronar të vëretët të të cilit janë pikërisht shqiptarët. Këtë të drejtë autori do ta dëshmojë edhe më periudhat e mëvonshme, përmes popullatës shqiptare ortodokse të paasimiluar deri ne vitet e ’60-ta të shekullit të kaluar.
Identitetin dardan brenda perandorisë bizantine autori e sheh në tri forma:
a) identiteti vetëqeverisës,
b) identiteti administrative, dhe,
c) identiteti kishtar.
Këto tri identitete argumentojnë praninë dardan-ilire në “errësirën” spekulative të historiografisë së njëanshme.
Po aq sa kanë rëndësi këta perandorë, po aq duhet kushtuar rëndësi edhe dinastive të mëvonshme bizantine që bartin identitetin ilir-dardan.
Në “Kosova-1” Buxhovit vëmendje të duhur i kushton edhe periudhave të krizës së Perandorisë bizantine dhe përpjekjeve dispersive dhe homogjenizuese, njëkohësisht të popujve për vetorganizim, veçmas përpjekjet e vetorganizmit të dardanëve gjatë periudhave të vërshimit të masave slave. Një përpjekje e tillë ishte edhe krijimi i identitetit tribal, që është pjesë e bashkësisë dardane. Pikërisht këtu buron ai problemi i një mosmarrëveshjeje të madhe mes historiografisë sllave dhe asaj shqiptare mbi identitetin etnik të Rashës mesjetare. Pikërisht identiteti dardan, shpesh i pranuar në mënyrë të drejtpërdrejtë, por edhe të tërthortë të shumë historianeve serbë të periudhave të ndryshme, është ai që e aktualizon Buxhovi. Këtu autori pikas edhe gabimet e një pjese të historiografisë sonë, e cila Dardaninë mesjetare, që njihet si principatë rasiane, e trajtojnë me identitet të falsifikuar serb, kur dihet se dokument dhe gjurmë të këtij identiteti nuk ekziston në asnjë dokument. Të gjitha dokumentet bizantine, qoftë “zhupaninë” apo edhe dinastine “nemanjide” e identifikojnë si tribalë, madje këtë identitet e njohin edhe vetë historianët sllavë, por duke ia tjetërsuar bazën etnike se kinse tribalët janë sllavë. Si Joan Kantakuzeni, po aq edhe dëshmitë e Theodor Matohitit, (1270–1332), patriku Filoteu, Gregor Palameu,etj.
Në kuadër të krizës dhe dezintegrimit të Perandorisë bizantine, veçanërisht me shfaqjen e sllavëve dhe inkursionit të njohur në vitin 626, me lejen e perandorit Herakli, dhe kthimit të tyre në brigjet e Danubit e prej aty në pjesët kontinentale të Kroacisë dhe Bosnjës së sotme, por edhe vërshimit të forcave selxhuke të Osmanit, shfaqen edhe principatat e para arbërore, si Despotati I Epirit, mbretëria e Arbrit, etj, të cilat ia hapin rrugën edhe luftërave të Skënderbeut kundër perandorisë pothuajse të konsoliduar otomane në kufijtë bizantin, si vazhduese e Perandorisë bizantine. Me rënien e Bizantit, si një perandori me identitet iliro-dardan, Arbrit fillojnë përpjekjet e tyre për ridefinimin e interesave të tyre vitale, duke u kthyer kah perëndimi dhe duke mbetur i vetmi grupim etnik properëndimor.
Me ardhjen e turqve në Gadishullin Ilirik (termi Ballkan ka filluar të përdoret nga viti 1810 nga një historian gjerman) dhe rënia e Kostandinopojës në vitin 1443, mbaron Mesjeta, Këtu përputhet kufiri kronologjik i historiografisë botërore me ngjarjet konkrete qe lidhen me fatin e ekzistencial të iliro-dardanëvë që shfaqen me i identitetin e ri, atë arbëror.
Faktori arbëror-shqiptar brenda Perandorisë osmane
Vëllimi i dytë i historisë së Kosovës ekspansionin osman, mbindërtimin e perandorisë së re mbi mbetjet e Perandorisë bizantine, me një element të ri, inkuadrimin e islamizmit si një lloj të ri të universalizmit, që e kishte humbur Bizanti, por edhe me integrimin dhe faktorizimin e elementeve barbare sllave, avare dhe mognole. Edhe vetë turqit ishin një fis mongol, por që arritën të transformohen pikërisht nga aftësia për të përthithë përvojat perandorake të Bizantit. Ardhja e tyre në Ilirik, ballafaqimi me mbetjet bizantine që e kishin sjellë vetën vetëm në suaza të një kryeqyteti, çfarë ishte Kostandinopoja, ballafaqimi me principatat e dala pas shkapërderdhjes së Bizantit, duke shfrytëzuar armiqësitë e tyre të brendshme, bëri që ata të behën në njëfarë mënyrë edhe trashëgimtar së paku i administratës së vjetruar, të cilës i dhanë gjak të ri. Perandoria otomane fillimisht do të mbështet në aleancën me sllavët dhe në refuzimin e ashpër arbëror. Mirëpo dardano – abrërorët me kohë do të diferencojnë dy prirjet: atë integruese, si element shtetformues që përfaqësohej nga aristokracia e mbetur kalorësiake, dhe, prirjen e kundërt, orientimin properëndimor, si një përpjekje të re për rrumbullakësimin e identitetit. E tillë, sipas autorit, është edhe rezistenca e Skënderbeut, i cili lë të gjitha pozitat e larta brenda Perandorisë otomane, për t’u lidhur me prirjet e reja nga Perëndimi, i cili kishte filluar profilizmin civilizues në mbështetje të parimeve themelore që ishin formuluar që nga Diokleciani, Konstandini dhe Justiniani. Megjithatë, Iliriku, më konkretisht territori i Dardanisë antike prapë do të mbetet arena kryesore e zhvillimeve politike. Të gjitha luftërat dhe ballafaqimet civilizuese do të ndodhin në Dardani, dy beteja të njëpasnjëshme, po kaq edhe kërkesa që këtë element ta integrojë brenda strukturave drejtuese do të jetë po aq i rëndësishëm. Këto dy prirje shpesh do të bien ndesh, sepse njëkohësisht elementi arbëror do të jetë edhe shtylla kurrizore e administratës otomane, edhe për shkak të superioritetit racor. Ky është edhe një ndër faktorët pse forca kryesore e Perandorisë Otomane qëndron në pjesën europiane, mu pse mbështetej në trashëgiminë e lashtë pellazgjike, bartës të të cilës kanë qenë ilirët,dardanët po edhe dako mizët, trakët, etj. Më të drejtë konstatohet edhe ndryshimi racor i popullatës mongole dhe shfaqja e tipareve dominuese të indigjenëve të Ilirikut. Duke qenë edhe faktori kryesor të të gjitha zhvillimeve të rëndësishme brenda kësaj perandorie mbështeten mbi kurriz të popullatës arbërore. Mirëpo kthesë tejet e rëndësishme ndodh me shfaqjen e Rusisë si faktor i politikës europiane, veçmas gjate Krizës Lindore.
Jusuf Buxhovi jo pak hapësirë i kushton edhe periudhës së zgjimit kombëtar dhe përpjekjeve për pavarësi. Edhe këtu Iliriku shfaqet si një skenë e zhvillimeve të mëdha dhe të implikimeve edhe ta faktorit europian, po edhe rus, viktimë e të cilit do të jenë pikërisht vetë shqiptarët. Rëndësi të veçantë ka prania e faktorit austro-hungarez dhe gjerman dhe ndihmesa e tyre për krijimin dhe profilizimin etnik të shteteve nacionale, më së shpeshti në dëm të shqiptarëve. Roli austro-hungarez dhe gjerman do të jetë aktiv, veçanërisht duke u nisur nga fakti se implikimi rus në Ballkan duhej vënë një digë, po edhe inercionit sllav që të lidhen me popullin me të cilin kanë afërsi gjaku, me Rusinë cariste. Edhe këto ndërhyrje, sidomos përpjekjet për ndikim në profilimin e identiteteve nacionale, si në planin kulturor-gjuhësor, po aq edhe në stimulimin e prirjeve perëndimore do të shkojnë huq ngase investimi i tyre , si në Greqi, e cila falë angazhimit europian, do të fitojë pavarësinë më 1821, në dëm të shumicës arvanitase. Po kështu do të ndodhë edhe me krijimin e shtetit serb në një territor ku ata ishin minoritet. Çdo konsultim i literaturës historiografike që merret me aspektet demografike të shekullit XIX do të ballafaqohen me faktin se serbët në këtë territor gjatë kohës kur u themelua principata serbe ishte I banuar më pak se një të tretën me serbë. Krijimi i një shteti pa serbë, sepse ata tradicionalisht ishin të vendosur në territorin e Kroacisë së sotme, Bosnjës dhe Hercegovinës, bëri që shteti i ri serb të kalojë nën tutorinë ruse, të cilët bëhen edhe hartues të programeve nacionale, si “Naçertania”, (1844) , por edhe të “Megaliidesë” greke. Po pas kësaj ideja e krijimit të shtetit nacional dhe e zgjimit kombëtar i përfshiu edhe shqiptarët, të cilët që me 1836 me “Ençiklikën” e Naum Panajot Bredhit, shtrojne programin për një çlirim nacional, ide që propagandohej njëkohësisht edhe nga arbëreshet e Italisë, të cilët kanë një kontribut të pamohueshëm. Si Lidhja Shqiptare e Prizrenit, po ashtu edhe rezistenca e zhvilluar në dekadën e parë e shekullit XX, gjeti truall në tokën e Dardanisë antike, duke u bërë arenë edhe ngjarjeve politike, në veçanti duhet dalluar rolin e ideologut te pavarësisë së Shqipërisë, Hasan Prishtina, por edhe kryengritjet e Kosovës.
Jusuf Buxhovi në këtë vëllim normalisht se shtron probleme që prekin të gjitha segmentet e jetës, prej sferës politike, ekonomike, ushtarake, kulturore etj, duke e spikatur edhe rolin e diplomacisë ndërkombëtare në zgjidhjen e problemeve ballkanike. I vetmi popull europian, për të cilën gjë bënte përpjekje Perandoria otomane ta bëjë pjesë të vetën etnitetin shqiptar, mbeti me një përkujdesje minimale ndërkombëtare. Hyrja e shqiptarëve në një planimetri më të gjerë gjeostrategjike i gjeti ata jo të përgatitur sa duhet për profilizim identitar, po aq sa i gjeti edhe një pjesë të tyre në strukturat e larta të shtetit, të kulturës dhe të zhvillimeve shpirtërore sa elementi shqiptar llogaritej si I vetmi gjenerues të procesit të përtëritjes së Perandorisë Otomane. Kjo edhe ndodhi. Shqiptarët ishin ata që i dhanë bazë moderne kulturës turke përmes Sami Frashërit, sikundër që ishin bartës i lëvizjes xhonturke, dhe formësues të pamjes proeuropiane të Turqisë bashkëkohore, duke ia ndërruar edhe alfabetin dhe duke e europianiazuar atë.
Një hapësirë të madhe autori i kushton zhvillimeve që shpijnë në pavarësi, por edhe konflikteve të brendshme, që ishin rezultat i ndërhyrjeve nga jashtë.
Me shpalljen e pavarësisë, ku Vilajeti i Kosovës mbetet jashtë kufijve të shtetit të ri shqiptar, edhe pse ishte agjensi kryesor i Krizës Lindore në kohën e ridefinimit të identiteteve të reja shtetërore dhe nacionale në Ballkan, Kosova fillon rrjedhën e vet bifurkative, që do të çojë në rifillimin e përpjekjeve të reja, por pa asnjë ndihmesë nga “shteti amë”, duke luftuar herë për ekzistencë, ngase i nënshtrohej proceseve të vazhdueshme gjenocidale, katra me radhë, e herë duke fituar ngapak subjektivitet, që varej nga ndryshimet në skenën politike të Ballkanit, duke kaluar nëpër një luftë ballkanike, dy luftëra botërore, për të arritur deri në periudhën kur Kosova lufton për subjektivitet të plotë shtetëror.
Kosova ne shekullin XX
Vëllimi i tretë i Historisë së Kosovës (“Kosova – Nga Konferenca e Londrës deri te protektorati ndërkombëtar”), i Jusuf Buxhovit i kushtohet në plotëni shekullit XX, duke ndriçuar paralelisht faktorin e brendshëm kombëtar dhe përpjekjet e të gjitha formave për konsolidimin e shtetit shqiptar, por dhe interferencën e faktorit ndërkombëtar me vendosjen e Princ Vidit në krye të shtetit të ri kaotik, sikundër edhe pozicioni i shtetit shqiptar në periudhën e ridefinimit të sferave të interesit, si në Konferencën e Ambasadorëve, në dhjetor të 1912-tës, ku përcaktohej statusi i shtetit të ri nën suzerenitetin e Sulltanit dhe nën garancitë e të gjashte Fuqive të mëdha, duke angazhuar Austro-Hungarinë dhe Italinë si hartuese të projektit për sovranitetin e shtetit. Po kaq hapësirë i kushtohet edhe vendimeve të Konferencës së Londrës të 23 korrikut të vitit 1913, ku Shqipëria njihet përfundimisht si shtet nën drejtimin e një princi nga jashtë.
Siç shihet, autori kufirin periodizues e ka marrë nji datë historike të pakontestueshme, çfarë është 1912-shi. viti i shpalljes së pavarësisë, më të cilin telashet e shtetit të ri vetëm sa modifikohen. Ky vit pason me ngjarjet si është Lufta Ballkanike, por edhe Lufta e Parë Botërore dhe lidhja e fatit të Shqipërisë me aleancën humbësve dhe rolin e disa forcave që ishin në anën e koalicionit fitues.
Autori më një përqendrim të mbështetur në faktografi të dorës së parë merret me ngjarje relevante, siç është mbetja e Kosovës jashtë kufijve të shtetit, organizimi i mekanizmave të ndryshëm që do të luftojnë për një integrim të mundshëm, sikundër edhe më qëndrimin pragmatik e më pak kombëtar të qeverive shqiptare në raport me Kosovën, veçanërisht të Zogut si kryeministër, president e pastaj edhe mbret për një dekadë .
Duke e parë se fati i Kosovës është i vulosur përfundimisht që të mbetet jashtë kufijve të shtetit shqiptar, autori i kthehet trajtimit të fatit të këtij etniteti dhe qëndrimin e politikës serbo-jugosllave ndaj saj, duke u ndalë posaçërisht projektet gjenocidale për zbrazjen e Kosovës nga popullat shqiptare, (te kujtojmë kate gjenocide me radhë ndaj popullsisë shqiptare nga shteti serb-jugosllav).
J. Buxhovi vëmendje të posaçme vë periudhës së Luftës së Dytë botërore, duke e favorizuar, sipas një logjike normale të nji historiani të profilizuar, të çështja e përkatësisë së popullatës shqiptare koalicionit fitues të luftës, duke e fituar të drejtën së paku të vazhdimësisë së ekzistencës në truallin e vet historik.
Një pjesë të mirë të librit i kushtohet zhvillimeve gjatë luftës, ngjarjeve kapitale të saj, siç është Konferenca e Bujanit dhe vendimeve të saj, që paraqesin një bazë të pamohueshme në shkallët nga realizmi i aspiratave të shqiptarëve të Kosovës për mvetësi, duke trajtuar edhe akterët kryesor të kësaj ngjarjeje. Po kaq vëmendje I kushtohet edhe procesit të integrimit të Kosovës brenda federatës serbo-jugosllave përmes futjes së gjendjes ushtarake dhe “legjitimimit” të aktit të aneksimi i Kosovës në Kuvendit të Prizrenit.
Po kështu edhe periudha e pasluftës, zhvillimet e brendshme, që nga format e organizimit politik, duke filluar nga NDSH dhe trashëgimia e saj, që duhet marrë shfaqjen lëvizjes ilegale të krahut të Metush Krasniqit e deri të lëvizjet ilegale të krahut të majtë, me të gjitha profilet e saj, paraqesin zhvillime që përfshin optika shkencore e historianit Buxhovi. Me kujdes dhe vëmendje trajtohet pozita e shqiptarëve të nënshtruar rishtas reprezaljeve qëllimi i të cilave është përndjekja e shqiptarëve nga Kosova dhe zëvendësimin e tyre me kolonizatorët serb, por edhe zhvillimeve të tjera në skenën politike jugosllave qëë lidheshin edhe me statusin e Kosovës.
Po kështu autori, duke pas mundësi më të madhe të dokumentimit të procesit historik, periudhën e pasluftës e sheh edhe si pjesë të luftës brenda institucioneve të sistemit, me ç’rast Kosova arrin të ridefinojë statusin e vet nga statuti si territor i ngushtë administrative e deri tek kushtetuta e vitit 1974, me të cilën subjektiviteti i saj arrin të jetë si pjesë përbërëse e federatës jugosllave, fakt që do të merret parasysh edhe nga Komisioni Badinterit, por edhe nga Gjykata ndërkombëtare e Drejtësisë në Hagë, pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës (më 2008), ndonëse nga Komisioni i Badinterit nuk mori përgjigje pozitive, pos as iu mohua e drejta për vetëvendosje. Po kaq autori ndjek me vëmendje zhvillimet politike që shkojnë ndesh subjektivitetit të Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, veçanërisht hartimin e projektit për rrënimin e statusit kushtetues, nga i skicuar në të ashtuquajturin “Libri i kaltër”, (viti 1978). Këto zhvillime u forcuan posaçërisht në vitet e tetëdhjeta, mbas vdekjes së J.B. Tito, dhe në fillim të të nëntëdhjetave, kur filloi dezintegrimi i përgjakshëm i ish federatës jugosllave.
Një pjesë të rëndësishme të librit zë trajtimi i organizmit të rezistencës institucionale në fund të viteve të tetëdhjeta dhe fillim të nëntëdhjetave. Me krijimin e LDK-se dhe fillimin e luftës institucionale për shtetin e Kosovës. Autori bën një riinterpretim në distancë edhe të bazës politiko juridike të embrionit të shtetit të Kosovës, duke sjellë vlerësime të qëndrueshme rreth funksionit të tyre në një fazë të shtetndërtimit.
Po ashtu Buxhovi trajton edhe organizmin e rezistencës së armatosur që shpie deri në intervenimi i forcave të NATO-s.
Po kaq objekt shqyrtimi në këtë libër bëhet edhe trajtimit të Kosovës në planin ndërkombëtar, mospjesëmarrjes së Kosovës në Konferencën e Dejtonit për shkak të paralajmërimit të një konference ndërkombëtare të veçantë vetëm për Kosovën, çfarë ishte ajo e Rambuje-së.
Historinë e vet Buxhovi e shpie deri të fundi i kufirit kronologjik, deri të intervenimi I forcave ushtarake të NATO-s dhe vendosjen e protektoratit ndërkombëtar në Kosovë, duke e lënë të hapur mundësinë për një vazhdim që do të përfshinte periudhën deri të shpallja e Kosovës shtet i pavarur dhe sovran (17. II. 2008).
Përkufizime
Historia trevëllimshe e Kosovës e Jusuf Buxhovit, pos një kronike të dokumentuar të ekzistencës së etnisë pellazge- ilire- dardane – abrore – shqiptare, është njëkohësisht edhe histori e shtetit të këtij etniteti që ka kaluar nëpër faza të ndryshme, që nga Mbretëria dardane e periudhës së hershme të hekurit, për të vijuar me formimin e mbretërisë Trojane, pas dyndjes së madhe të Egjeut, bashke me Brygët, që pas rrënimi të saj për t’u shpërndarë nëpër gjithë vendet auropiane , duke themeluar dinasti të shumta mbretërore. Po kaq nuk duhet harruar rithemelimin e mbetjeve të dardanëve të shteti në Ilirik si rival të ashpër të maqedonëve, romakëve, por edhe të popujve të shumtë që lakmonin këtë gadishull.
Më shumë se kjo, “Kosova” e Buxhovit është pikërisht histori shpirtërore e pellazgëve dhe shtratit gjenetik të Europës së mëvonshme. Duke u nisur nga pikëpamja mbi policentrizmin kulturor bëhet i qëndrueshëm mendimi se dy janë qendrat botërore që i kanë dhënë botës këtë pamje që ka sot: njëra është Sumeria e vjetër, rudimentët kulturore dhe shpirtërore që shpjejnë nga pasardhësit hebrenj, pikërisht pse gjuha e tyre, (hebraishtja e vjetër), është edhe gjuhe sumero – akade.
Si oponencë e kësaj vjen qendra civilizuese pellazgjike, e dokumentuar jo vetëm përmes dy eposeve të mëdha homerike (“Iliada” dhe “Odisea”), të Heisiodit, por edhe përmes një dramaturgjie grandioz dhe mendimit filozofik antik. Trashëgimtar i kësaj kulture grandioze në planin gjuhësor, ashtu siç dalin hebrenjtë për kulturën sumere, janë shqiptarët si rudiment etnik i gjallë që trashëgon këtë kulturë. Libri i Buxhovit sa qartëson vijën kronologjike të substratit gjenetik pellazge – dardan, po aq edhe vijën e ndërtimit të një trungu gjenealogjik të kulturës europiane, qoftë përmes ekspansionit të trojanëve nëpër Europë, apo edhe ndërtimit të modelit kulturor kristian përmes përkthimit të Biblës nga Shën Jeronimi, krijimit të himnit bazë kishtar, “Te Deum” të Niketë Dardanit, legalizimit të krishterimit nga Konstandini i Madh apo ndërtimit të një sistemi legjislativ që ka shërbyer si model i organizimit shtetëror me shekuj për gjithë Europën, që e beri Justiniani.
Po kjo “Histori e Kosovës ofron edhe një pasqyrë tjetër, çështjen dardane, përndjekjen e një populli që me shfaqjen e sllavëve në Ilirik, por edhe të dominimit të Perandorisë Otomane, që herë përvetësonin një trashëgimi grandioze e here, duke u përpjekur ta fshijnë nga faqja e dheut këtë popull, siç e kanë quajtur të gjithë autorët antik, si hyjnor. Katër gjenocide vetëm brenda një shekulli mbi shqiptarët e Kosovës të zhvilluar para syve të gjithë botës dhe të mjegulluar nga propaganda ruse – serbe me të vetmin qëllim, të bahen pronar të historisë së tyre.
Derisa hebrenjtë duke iu përkushtuar librit, dijes dhe mësimit, aritën të ndërtojne mekanizma mbrojtës dhe njëherit i dhanë botës matricën religjioze, pellazgo – dardanët ia falën botës fytyrën europiane dhe përmbajtjen gjenetike.
Historia e Jusuf Buxhovit, në momentin aktual shtron edhe çështje të tjera:
1.Idenë për ridefinimin e trashëgimisë shpirtërore në radhe të parë dhe material, në radhë të parë kompleksin ekleziastik në Kosovë që është përvetësuar përmes fallsifikateve të ndryshme historike nga shteti serb që nga shekulli i XIX-të.
2.Problemi i ridefinimit edhe të identiteteve politike greke dhe serbe, duke e zbardhur faktin se janë dy krijesa artificiale të sajuara në territoret ku ata ishin popullatë pakicë dhe kanë mbijetuar përmes gjenocideve të njëpasnjëshme mbi popujt indigjenë,
3.Ridefinimi edhe i politikave të bashkësisë ndërkombëtare që kanë për Ballkanin sepse me defalsifikimin e del në shesh realiteti i ri historik dhe e drejta e vërtetë historike ndaj Kosovës.
4.Duke i ridefinuar këto identitete edhe politika të bashkësisë ndërkombëtare ndaj Kosovës kërkon revidimet e duhura veçanërisht në Pakon e Ahtisarit,që krijon zona të eksteritorialiteti për kishën e rreme serbe në Kosovë, e cila duke përvetësuar kompleksin ekleziastik, është marrë më shumë me hartimin e projekteve gjenocidale se sa më përhapjene fjales së shenjtë, duke e ditur se janë objekte në pronësi shqiptare.
5.Nga ky libër shtrohet edhe nevoja për një ekspertizë ndërkombëtare rreth verifikimit të identitetit të gjithë një kompelski eklesiastik, që së paku duhet të trajtohet si objekte kulti serbe, por si objekte kulturore shqiptare.
Duke u marrë me historinë e shtetësisë së Dardanisë –Kosovës libri i Buxhovit nxjerr në shesh në planin e brendshëm mungesën e një vetëdije historike të klasës sonë politike, e cila që nga teksti Deklaratës së Pavarësisë, që niset nga viti zero, duhet ta trajtojë Kosovën si një trashëgimi të vetën e jo si prone me shume pronarë, çfarë është koncepti multietnik
Ky libër me të vërtet do të shkaktojë kokëçarje, por zbulimi i vonë i identiteteve, veçanërisht i identitetit të vërtetë europian, do të bëjë rivendikime, së paku në ndërgjegje, të kufijve të gabuar që bëhen përmes përdorimit të dhunës. çfarë ndodhi në pranverë të vitit 1999.
Analogjia mes realitetit historik që e kemi sot si trashëgimi nga politikat trivale dëshmon edhe një gjë: idetë liridashëse europiane dhe përpjekjet europiane për emancipimin e popujve të Ballkanit janë të manipuluara sa nga vetë ata popuj, në radhe të parë grekët dhe serbët, si dy popuj që gjenerojnë destabilitet në Ballkan dhe (Europë) po aq edhe nga Rusia, që dëshmon miopinë e diplomacisë europiane në raport me atë ruse që po ndodh edhe në ditët e sotme.
Libri i Buxhovit, fare në fund, bën një katarzë në ndërgjegjen tonë, ia kthen dinjitetin shqiptarëve të Kosovës dhe i bën krenar me të kaluarën e tyre, me rrënjët dhe kontributin e tyre që Europa falë tyre e ketë këtë fytyrë shembullore civilizuese.
Ndërkaq historiografia shqiptare do të detyrohet të revidojë pikëpamjet e veta, të ndryshojë metodologjinë e vet dhe konceptet e veta në trajtimin e historisë nacionale.
(*Studimi u botua në qershor 2012 në gazetën “Koha Ditore” si kundërpërgjigjes ndaj fushatës së ashpër që shpërtheu kundër librit “Kosova” nga Akademia Serbe e Shkencave dhe e Arteve si dhe nga disa pseudohistorianë dhe publicistë në një pjesë të shtypit të Kosovës, që iu bashkuan fushatë së Beogradit). / KultPlus.com
Shkrimtari i njohur Jusuf Buxhovi ka kujtuar sot poetin, gazetarin dhe studiuesin Ramadan Musliun, njëherit edhe redaktorin e veprës së tij, shkruan KultPlus.
Duke pirë një kafe me Danin, pa Danin, Buxhovi kujton mikun e tij me fjalë prekëse e të ndjera.
Sipas Buxhovit, Dani ishte një mik i ideve intelektuale dhe idealeve për shoqërinë e më të mirës si model politik gjithëpërfshirës i të gjitha kohëve. Si i tillë, Dani ishte një “aristokrat” i vetmuar midis krijuesve.
Po ju sjellim fjalët e Buxhovit për mikun e tij, Raman Musliun:
KAFJA PËR DANIN, PA DANIN…
Në ditën e njëzet e dytë të tetorit të vitit të kaluar, kur ia bëra nderimet e fundit Danit, me të cilin miqësinë e kishim peng, ktheva aty, ku për herë të fundit, më 25 shtator, pas promovimit të “Dardanisë”, pimë kafe.
Porosita dy kafe. Ekspreson e shkurtër, për Danin, siç e pinte për vite të tëra, dhe një makiato për vete.
Kamarieri, nuk priti t’i thoja se ajo kafe do të mbetej e paprekur.
Nga ajo vetmi e trishtë, më nxori ndjenja e një falënderimi adhurues ndaj një miku të ideve intelektuale dhe idealeve për shoqërinë e më të mirës si model politik gjithëpërfshirës i të gjitha kohëve. Si i tillë, Dani ishte një “aristokrat” i vetmuar midis krijuesve, siç ishte Lasgushi, apo A. Pashku. Dani, megjithatë, ishte edhe redaktor dhe mentor i veprës sime. E ndihmoi dhe e ndikoi aq shumë saqë mund të merret edhe bashkautor i pjesës së saj më të konsoliduar,
Kur po largohesha dhe lash filxhanin e kafes në tavolinë, si diçka që humbjen e kthen në kujtim të përhershëm, ndjeva sikur Dani po më përcillte dhe po më ngushëllonte me miqësinë që e kishim peng jete.
Kjo ma largoi ndjenjën e humbjes, dhe ma ktheu atë të pavdekshmërisë së frymës së ideve, për të cilën Seneka thoshte se është një si zhdëmtim kënaqësie, që përcjell ata që jetës i japin kuptim me vepra, që edhe aktin e fundit – vdekjen e kthejnë në një çast të pritshëm, madje në një përjetim solemn!
Këtë ndjenjë e përcjell edhe vepra e fundit e Danit “Gjendje neutrale”, e botuar para një viti, që kur lexohet me vëmendje, nxjerr në pah atë që Platoni e quan “shpirt superior universal”, frymë kjo që poezisë sonë i jep një vlerë të veçantë… / KultPlus.com
Ka vdekur sot poeti, publicisti e kritiku letrar, Ramadan Musliu. Vdekja e tij ka prekur familjarët, miqtë e bashkëpunëtorët.
E pikëlluar për vdekjen e Musliut është shprehur edhe ministrja e Kulturës, Rinisë dhe Sportit Vlora Dumoshi. Vdekjen e tij Dumoshi e konsideron humbje të madhe për kulturën dhe artin në përgjithësi.
“Me pikëllim të thellë mora lajmin për ndarjen nga jeta të poetit, publicistit, kritikut letrar dhe studiuesit Ramadan Musliu.
Kontributi i Ramadan Musliut ishte dhe do të mbetet shumëdimensional. Ai ishte njëri prej kritikëve letrarë më të dalluar të letrave shqipe, si poet solli poezinë me një ndjeshmëri të jashtëzakonshme, e si publicist qe i spikatur dhe me dije të thellë kulturore.
Vdekja e tij e hershme është humbje e madhe për kulturën dhe artin në përgjithësi në Kosovë.
Ngushëllimet më të sinqerta për familjen, miqtë, komunitetin kulturor në Kosovë dhe për të gjithë ata që patin rastin ta njohin”, ka shkruar Dumoshi. / KultPlus.com
Vetëm me mendje është këtu se njërën këmbë e ka në varr e tjetrën në hijen e rrapit
I ndjekur si ujku nga uria bredh nëpër fushat e pamata të imagjinatës dhe nuk gjen strehë as në tokë as në qiell për ta shtrirë shtatin për vetëm një minutë pushim
Shëtitja nëpër oborrin me gjelbërim i erdhi në majë të hundës se tani ia zë frymën edhe oksigjeni që vjen nga tubat e një bombole prej çeliku
Ata i qepin lëkurën derisa ai vetë qep ëndrrat e bëra copë-copë nga gërshërët e nostalgjisë për barkun e nënës
Historia e shkruar pa gabime me të gjitha faktet me arsye gjaku i rri varur te këmbët
Shpesh fishkëllen nën hundë duket se e këndon një histori të vjetër saqë dikush tha lëre të këndojë se vaji i burrit është kënga. /KultPlus.com
Ka vdekur sot gazetari dhe poeti Ramadan Musliu. Për vdekjen e tij ka reaguar edhe kryeministri Avdullah Hoti, duke shprehur ngushëllimet e tij për familjarët dhe të dashurit e kontributdhënësit të kulturës, shkruan KultPlus.
Hoti ka shprehur vlerësimet për veprimtarinë e tij si krijues, studiues e politikan.
“Jam thellësisht i tronditur nga kumti i zi i shkuarjes në amshim të poetit, kritikut letrar e publicistit tonë Ramadan Musliu.
Përveç veprimtarisë krijuese e studimore, Ramadan Musliu dha ndihmesë të dallueshme edhe në fushën e informimit dhe të politikës, një herë si deputet i Kuvendit të Kosovës, e pastaj si këshilltar i ministrit të Kulturës.
Ngushëllimet më të sinqerta familjes, miqve dhe lexuesve të tij të shumtë!”, ka shkrua Hoti. / KultPlus.com
Poeti, gazetari dhe studiuesi i letërsisë, Ramadan Musliu ka vdekur sot, për të lënë pas vetes gjithë krijimtarinë e tij të bujshme për kulturën shqiptare, shkruan KultPlus.
Lajmin e ka bërë të ditur shkrimtari Jusuf Buxhovi, i cili Musliun përtej miqësisë e kishte pasur edhe redaktor.
“Lamtumirë miku im, Ramadan Musliu. Kultura jonë mbeti pa krijuesin dhe intelektualin e madh. Ndërsa vepra ime mbeti pa redaktorin dhe mentorin e fjalës së fundit…”, ka shkruar Buxhovi në profilin e tij në Facebook.
Ramadan Musliu ka lindur në Begunca të Vitisë më 31 maj 1954, për të mbetur një emër që do të kujtohet gjatë për kontributin kulturor të vendit. Ai ishte student i Gjuhës dhe Letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës, teksa vazhdoj edhe me studimet pasuniversitare në po këtë vatër.
Pati një veprimtari të begat, që nga mësimdhënësi e deri te gazetari i kulturës në “Rilindje”, nga anëtari i redaksisë së Revistës kulturore “Fjala” te redaktori dhe drejtuesi i të përditshmes “Rilindja” si botim i Tiranës dhe revistës letrare “Kalendari letrar”. Profesionalizmi i tij u shfaq edhe në Kuvendin e Kosovës si deputet dhe më vonë edhe si këshilltar politik i ministrit të kulturës.
Mirëpo, ajo që mbetet më me vlerë nga Musliu janë veprat, të cilat do të mbeten një kujtim i vyeshëm ndaj tij. Ai shkroi librat “Shqisa e gjashtë”, “Pasqyra e të rrëfyerit”, “Kënga e sibilave” dhe “Në zemrën e gjërave”; ndërkaq botoj edhe shumë libra me studime e kritikë letrare.
Krijimtaria e tij e morri edhe vëmendjen e përkthyesve, ku poezitë e tij mund të lexohen edhe në gjuhën angleze, rumane, frenge, serbe, maqedone dhe sllovene.
Ramadan Musliu u vlerësua me çmime të ndryshme, të cilat ngritën lartë veprën e tij, një ndër ta edhe çmimi “Beqir Musliu”. Kujtimi për të do të rrojë shumë gjatë./KultPlus.com
“Trilogjia
gjermane” e Jusuf Buxhovit e cila është promovuar në KultPlus Caffe Galery, tashmë
do të nxis një bisedë të hapur, shkruan KultPlus.
Më datë 12 shkurt, në ora 18:00 në librarinë “Dukagjini” në Prishtinë do të mbahet një bisedë e hapur me shkrimtarët Jusuf Buxhovi dhe Ramadan Musliu.
Temë e bisedës do të
jetë “Shekulli i mbrapsh shqiptar” në “Trilogjinë gjermane”
të Jusuf Buxhovit, që doli së voni nga shtypi. Biseda moderohet nga Iliriana
Hasaj.
Kujtojmë që kjo triologji përfshinë romanet: “Vdekjet e
kolonelit”, “Kujtimet e zonjës von Braun” dhe “Kodi i dashurisë” (fitues i
çmimit kombëtar për letërsi në vitin 2006).
Romanet veç e veç janë botuar në vitet 2005-2006. Ndërsa përfshirja e tyre në kuadër të “Trilogjisë gjermane” ka të bëjë me një përpunim letrar përbrenda një koncepti të përbashkët tematik që i ndërlidh. / KultPlus.com
