Etiketë: recension

Recension nga Fran Gjoka

Sapo doli nga shtypi libri më i ri i shkrimtarit Viron Kona: “Populli nuk e pëson duke qenë i ditur”, një titull mbresëlënës, i bazuar në një shprehje të  Pjetër Bogdanit, figurë e ndritur e letërsisë së vjetër shqiptare. Gjithçka e shkruar në këtë libër është një këndvështrim i autorit për jetën, artin dhe letërsinë, i paraqitur në 24 intervista, të cilat përfshijnë harkun kohor 2000 – 2020 dhe ruajnë me korrektesë origjinalin e botimit dhe kohën kur janë shkruar.

Në fjalën hyrëse shkrimtari Kona shprehet me konsiderata për intervistuesit dhe shpjegon rolin dhe raportet që ekzistojnë mes intervistuesit dhe të intervistuarit. “Një intervistë, bisedim me pyetje e përgjigje, -nënvizon ai,- është vlerë dhe kontribut edhe e atij që bënë pyetjet, edhe e atij që përgjigjet.  Intervista është bashkëbisedim në të cilin kanë rëndësinë e duhur, edhe intervistuesi, edhe i intervistuari. Pyetjet dhe përgjigjet janë të lidhura ngushtësisht me njëra-tjetrën, janë si dy shina mbi të cilat vërshon “treni” i mendimit. Me këtë rast ai falenderon gazetarët dhe shkrimtarët: Muharrem Dardha, Mentor Hoxha, Artan Dragusha, Dhimitër Xhoga, Nuri Dragoj, Bujar Ferhati, Albert Zholi, Raimonda Moisiu, Sejdo Harka, Kadri Tarelli, Fran Gjoka, Bashkim Saliasi, të cilët e kanë intervistuar dhe, me pyetjet e tyre, janë bërë pjesë e rëndësishme dhe e pandashme e këtyre intervistave. Ai iu përcellë atyre mirënjohje të thellë, që i kanë dhënë mundësinë të shprehet për gjëra që kanë të bëjnë me jetën e përditëshme, me të kaluarën dhe me të ardhmen, me zhvillimet në disa fusha të jetës e, veçanërisht me fushën e letërsisë dhe të arteve. Gjithashtu ai nuk harron të falënderojë botuesit dhe redaksitë  e shtëpive botuese, gazetave dhe revistave në Shqipëri dhe jashtë vendit, që i kanë publikuar këto intervista. Në hyrje të çdo interviste shkrimtari ka shkruar vargje apo strofa të shkëputura nga librat e tij me poezi, të cilat shprehin simbolikisht disa ide dhe mesazhe të rëndësishme të intervistave. Libri është i pajisur me forografi dhe ilustrime  që i përgjigjen përmbajtjeve të  intervistave. Me këtë rast autori shpreh falenderime për piktorët: Zef Shoshi, Sabaudin Xhaferi, Eni Jakupi dhe Ymer Metaliaj, si dhe miqtë e mi që kanë bërë fotografitë: Sokol Demaku, Kadri Tarelli, Murat Gecaj, Bardhyl Xhama, Bashkim Saliasi, Bahtir Latifi, Dhimitër Xhoga. I sinqertë deri në fund, Viron Kona  shpjegon se diku ka edhe përsëritje pyetjesh dhe përgjigjesh, të cilat ai nuk ka mundur t`i shmangë, pasi ato ruajnë autorësinë e intervistuesve dhe kohën kur janë shkruar. Duke i falënderuar të gjithë  shokët, ish-kolegët dhe miqtë, ai u lutet atyre që për disa çaste t`u japin krahë përfytyrimeve dhe, si të ishim duke pirë kafenë, t`i lexonin këto intervista.

Në rubrikën “Përmbajtja e librit”, autori zgjon kureshjen e lexuesit me titujt e intervistave: “Nuk e di pse më kujtohet shpesh “Gryka e Djallit”!” dhënë gazetarit Muharrem Dardha; “Në Tiranë shkruaja libra, në Athinë ngrija thasë”, dhënë gazetarit Mentor Hoxha; “Arti i vërtetë lind në truall të shëndetshëm”, dhënë gazetarit Artan Dragusha; “Fëmijët janë mrekullia më e madhe e natyrës njerëzore”, dhënë gazetarit dhe studiuesit Nuri Dragoj; “Ai që punon me fëmijët bën punën e hyjnive”, dhënë gazetarit Bujar Ferhati; “Botën e dëshiroj një “shtëpi” të ngrohtë për të gjithë”, dhënë gazetares Raimonda Moisiu;  “Është më lehtë të lëvizësh një mal, sesa një mendim”, dhënë gazetarit Robert Zholi; “Jeta është e bukur, duke shkruar e botuar”, dhënë studiuesit dhe kritikut Sejdo Harka; “Populli nuk e pëson, duke qenë i ditur”, përgjigje pyetjeve të lexuesve gjatë takimeve letrare të shkrimtarit në Suedi; “Libri i mirë,  ashtu si lumi, e gjen vetë rrugën e tij”, dhënë gazetarit dhe publicistit Kadri Tarelli; “Mund të përkëdhelësh veten, por jeta dhe shoqëria nuk të përkëdhelin” apo “Marigoja shqiptare në Norvegji”, dhënë gazetarit Fran Gjoka; “Shkrimtari Viron Kona rrëfen fëmijërinë e tij”, dhënë publicistit Bashkim Saliasi etj.

Në këtë vit të 70 vjetorit të tij, Viron Kona, duke qenë autor i rreth 50 librave, vëllime me tregime, novela, romane, poezi, epigrame, fabula, artikuj studimorë e kritikë, shfaq nëpërmjet intervistave mendimet dhe opinionet e tij rreth krijimtarisë artistike, shpalos ide dhe mendime origjinale për  stilin e të shkruarit, gjetjen dhe gjurimimin e  subjektit, zbulon çastet frymëzuese të krijimit, metodologjinë krijuese, përkushtimin, studimin  dhe mjeshtërinë artistike, rëndësinë dhe vlerën e detajit në një krijim letrar, figuracionin artistik, freskinë, kolorin, portretizmin e tipave dhe të karaktereve, gjendjen psikologjike etj. Gjithçka e shkruar, pas pyetjeve të intervistuesve, vjen natyrshëm dhe më e spikatur sidomos kur shkrimtari shprehet për letërsinë për fëmijë, që e ka pasion të veçantë. Sikurse, po aq origjinal dhe i pëlqyer është ai kur rrëfimet i shpreh në vetën e parë dhe ku vet autori është në rolin e protagonistit.

Në letërsinë që shkruan, Viron Kona është i thjeshtë, ai nuk sajon, nuk improvizon, por rrëfen me sinqeritet dhe me një gjuhë të pastër, plotë thellësi e kolor mendime e mesazhe mbresëlënëse sesi e përfshin brenda vetes së tij subjektin, si e përpunon në imagjinatëne  tij krijuese, si e lëmon, e “krasit” dhe e përpunon pa u lodhur deri në fund, duke pritur pastaj me emocion opinionet dhe mendimet që shprehin lexuesit për atë krijim. Shkrimtari nënvizon se subjektet i merr nga jeta dhe, më së shumti ato janë vet përvoja e jetës së tij, e cila për hir të së vërtetës është mjaft e pasur, pasi, siç shprehet edhe sociologu i njohur Gëzim Tushi: “Letërsia e Viron Konës, është e ngjizur me kurbën e kalvarit të tij jetësor. Vironi i ka provuar në jetë të  gjitha punët, nga ato më të vlerësuarat në shoqëri, në të cilat ai ka spikatur si vlerë shoqërore e njohur, deri në punët që në mënyrë të pamerituar e kanë çuar në zgrip të jetës. Ai ka provuar të jetë edhe në Olimp edhe në ferr. Kurba e jetës së tij, fillon nga aulat e larta të administratës shtetërore, e deri në punëtor i thjesht krahu, madje në emigracion…”.

Është me interes në këto intervista, sidomos ku shkrimtari shpjegon se, përpara se të shkruaj një libër, ai ekspoloron, studion thellë mjedisin, gjeografinë ku do të  vendos teatrin e ngjarjeve dhe rrëfenjave të tij. Kështu, ai jo vetëm bëhet i besueshëm për lexuesin, por librat e tij, veçanërisht ato për fëmijë, janë njëherazi edhe një enciklopedi, informacion real dhe kulturë specifike për atë mjedis për të cilin ai shkruan. Ndaj them se me të drejtë studiuesi dhe kritiku i letërsisë nga Prishtina Xheladin Mjeku, ndër të tjera shkruan:“…Ngjarjet që trajtohen në të gjithë librat e Viron Konës  kanë frymën e jetës plot gjallëri, aromën e detit dhe dashurinë e njeriut për të ardhmen dhe ndryshimet në kohë. Një synim i këtillë i autorit e bën të kërkuar dhe të dëshiruar çdoherë e më shumë, meqë me penën e tij nuk ngurron të sjell risi në akcilin prej botimeve…”

Ullmar Qvick, albanolog suedez, poet dhe përkthyes, “Mik i Madh i Shqiptarëve”, shprehet disa herë me konsiderata për shkrimtarin Viron Kona, por unë do të shkëpusja mesazhin e tij entuziast më 02 dhjetor 2019, pasi ka lexuar në revistën “Dituria”, që botohet në Suedi tregimin “Radioja”: “Oh sa më ka pëlqyer tregimi i Viron Konës për Radion! Besoj se do ta përkthej për revistën DX-Aktuellt, për miqtë suedezë të radios….(Tregimi   “Radioja”, i përkthyer në suedisht nga U. Qvick, është botuar në revistën   “Dituria”, Suedi, në janar të këtij viti). Formën artistike të shkrimtarisë së Viron Konës e vlerëson edhe studiuesi i njohur shqiptar, historian i letërsisë dhe  kritik letrar  Prof. dr. Koço Bihiku, i cili kur ka lexuar librin “Kontrolli i befasishëm i një inspektori”, shkruan:  “Libri i Viron Konës  “Kontrolli i befasishëm i një inspektori”, ka rëndësi, jo vetëm për vlerën e veçantë edukative, por edhe për format artistike, për rrëfimin e natyrshëm e të thjeshtë dhe të rrjedhshëm që e shquan.” Kurse Prof.dr.Pajtim Bejtja(Studiues, autor tekstesh shkollore) i cili në artikujt e tij ka vlerësuar disa herë krijimtarinë realiste të Viron Konës, shkruan: “Kur mbarova romanin (“Drithërimat e yjeve”), i mbushur plot me emocione të këndshme nga mbresat që më kishte lënë, guxova të bëj kritikun, pa qenë i fushës së letërsisë, dhe të deklaroj: “Ky është libri më i mirë që ka shkruar Vironi deri tani! S’do ta shkruante dot, pa pasur përjetime personale!”. Dhe, papritmas, filloi të mos më vijë keq për vuajtjet e pamerituara të tij dhe të mos i gjykoj aq rreptë pronarët dhe policët grekë… E vlejnë tre muaj vuajtje, kur arrijnë të frymëzojnë për të shkruar një kryevepër…!”

Libri “Populli nuk e pëson duke qenë i ditur” është njëherazi një përvojë sa jetësore dhe realiste,  aq edhe metodologjike shkrimore, që të frymëzon dhe të ngjallë dashuri e respekt më të madh për krijuesit, madje mund të themi pa e tepruar se ai shërben edhe si një “shkollëz” për krijuesit e rinj, ku ata njihen me përvojën e një shkrimtari pasionant, që e do dhe e respekton lexuesin dhe shkruan me shumë sinqeritet dhe bukuri tronditëse. Do të dëshiroja ta mbyllja këtë artikull prezantues për librin “Populli nuk e pëson duke qenë i ditur” me fjalët e studiuesit dhe kritikut të letërsisë Sejdo Harka, i cili shkruan: “Kur shfleton krijimtarinë e shkrimtarit të mirënjohur Viron Kona, prek me sytë e mendjes dhe të shpirtit realitete dhe fantazi që projektojnë ëndrrat e njerëzve të sotshëm dhe të ardhshëm. Me vizionin dhe këndvështrimin e tij shumëplanësh, zhbiron shpirtra njerëzorë, ndërton dhe rindërton karaktere të papërsëritshme, sa realë aq dhe paradoksalë, sa të zakonshëm, aq dhe të çuditshëm, zbulon dhe projekton vlera dhe zhbën antivlera. Përmes magjisë së fjalës dhe intuitës krijuese, ai shpalos ngjarje e realitete që flasin me gjuhën e kohërave, ndërton kështjella lirie e jete, ushqen shpresa për të vrarë zhgënjimet, projekton ëndrra të bukura për të mbytur frikën, vdekjen dhe skllavërinë, rrit embrione të mirësisë për të shkatërruar larvat e së keqes. Si rezultat i akumulimit të gjatë dhe të njohjes së thellë, V. Kona është bërë, jo vetëm një nga shkrimtarët më prodhimtarë të kohës, por edhe më i lexueshmi, sidomos nga fëmijët”. /KultPlus.com

(Recension për librin “Gosti në natën e parë të vjeshtës” të Gëzim Aliut)                                                       

Nga: Qëndresa Kuleta

Romani “Gosti në natën e parë të vjeshtës”  i autorit Gëzim Aliu  shfleton përpara lexuesit shumë ngjarje e personazhe, lojë,erotizëm, ironi e trishtim.Një roman i gjatë që degëzohet në disa gjëra tjera.

Ideja apo vizioni i autorit na shfaqet  pa tituj por me një ndarje, të cilat shfaqen si storie në mes të romanit, një rrjetë fabulare që lexuesi mund ta sheh se ku fillon një  ide e ku po mbaron tjetra.

Një roman që përmes protagonistit Cen Berisha shpreh një distancim të autorit  nga ngjarjet e treguara,  qoftë  ajo për luftën e fundit në Kosovë, qoftë  lufta me vetveten.

Një lidhje ideore e ndarë  në tri periudha  paraluftës, gjatëluftës dhe pasluftës ,që shkëputen në ndërkohë për t’u bashkuar më vonë në lexim e tutje –një fiksion në mënyrë kronologjike .

Organizimi i lumtur në natën e stinës plot surpriza, protagonistin kryesor Cenin, së bashku me gruan e tij Anitën i gjenë si një biom i një rrëfimi me plot gjendje emocionale e psikologjike.

Anita një juriste dhe artiste e pastër që kujdeset tepër për veshjen e për pamjen e jashtme, organizon “Gostinë kulturore”, ku hahej, pihej, flitej e filozofohej me fantazmat e kulturës, artit e të letërsisë.Ndërsa, Ceni skenaristi kryesor ishte ai që e përjetone këtë furishëm që përkundër vullnetit të tij bëhet nikoqir i artistëve, gjysmë-artistëve, pak-artistëve dhe asnjëtrohë artistëve të  këtij organizimi kulturor.

E vendimi i prerë i  Cenit për ta djegur dorëshkrimin e tij në këtë organizim,të cilin assesi nuk po mund ta botonte është  ideali i tërë romanit. Gjuha e pastër e qartë, rrëfyese, emocionale e ironike është ajo që sjell tek lexuesit kuptimin e këtij romani, e që rrëfimtari arrin saktë të depërtojë thellë mbrenda duke i mbështetë idetë  autoriale. Autori personazhet e gostit, i seleksionon me mbiemra të paqartë, por i vlerëson si njerëz të dashur, intelektual ,vizionar e me një qëndrim dinjitoz. Një ndërlidhje ironike në mes përshkrimit të tyre dhe profesionit që kanë. Shpesh herë ai i ironizon  për punën e tyre dhe shfaq një kritikë për artin në përgjithësi. Pra, janë personazhe që pajtohen se arti është subjektiv. Duke kritikuar edhe tenorët e piktorët, pasi sipas tyre arti shihej si pasuri materiale e jo artistike. Nuk mungon as bota poetike, ku përmes vargjeve interesante personazhi Gazmendi,  na i shpalos disa poezi klasike .

“Po të ishe ti Kishë/ e po të isha unë/ Besimtar/ do të vija të lutesha/ në gjunjë te ti/ por ti nuk je Kishë/ as unë Besimtar.”[1]

Tregimet, e rrëfyera në gosti, qoftë përmes Cenit ose vetë  narratorit

reflektojnë, shoqërinë, luftën, politikën, krimin, njeriun e zakonshëm dhe atë të pazakonshmin. Janë ato tregimet që vijnë si episode filmike, por që në thelb përbëjnë një vijë fabulare të romanit. “Pëllumbat e luftës” është një nga tregimet dramatike ku përveç sakrificës për t’i vrarë pëllumbat, vjen edhe sakrifica për të nxjerrë kafshatën e gojës –një fat i shkatërruar nga lufta.

Një gërshetim rrethanash e ngjarjesh  që ndodhin fatkeqësisht, por përfundojnë me një fund të mbarë e të lumtur, autori e rrëfen edhe në  sinopsisin e një skenari të gjatë, midis dajës së Cenit, Skënderbegut dhe Shehides, me të cilën bën lojra sa për të shkuar kohën, mirëpo nuk don ta martoj . Ndikimi i ushtruar me forcë nga vëllau i Shehides dhe nga sulmi me thikë nga policia serbe , Skënderbegun e kthen në hero, patriot ,duke martuar atë  dhe duke ndihmuar atdheun.

Lufta, marrëzia e dashuria janë edhe disa nga temat që autori na i servon në tregimet “Heronjtë”,”Ujku” ,”Njeriu i zakonshëm” që autori herë fshihet në personazh e herë shfaqet  në mendimet e tyre duke i seleksionuar me disa nga citatet qëllimore në eksperiencën e rrëfimit.

 “Nëse veprën letrare nuk e ngroh gjaku i vërtetë i autorit , ajo nuk është e gjallë” [2]

“Nëse grimcat elemtare i kemi të njëjta ,ato do të duhej të bashkoheshin .Ndarja jonë dëshmi se ligjet e kozmosit janë ligje të kaosit “[3]

Aliu është realist në vizatimin e ngjarjeve, jo duke gjykuar, por duke rrëfyer dhe jo atë me zërin e vet , por me anë të atyre që përbëjnë gostinë e përditshmërinë, jetën e romanit.

Duke prekur pikën kulminante autori arrinë të na jap njëkohësisht edhe  përfundimin e romanit, me vendoshmërinë e Cenit për ta djegur dorëshkrimin. Siç e thotë edhe vetë vepra….kishte ardhur momenti i ekzekutimit. Kishte ardhur pika kur duhej nisur fundi. Kishte ardhur çasti kur do ta braktiste shkrimin [4]…Distancimi i protagonistit nga dorëshkrimi shfaqet në një vijë me distancimin e autorit nga skena e shthurur pseudoelitash ,që në realitet ky distancim demaskon gënjeshtrën si në art, ashtu edhe në jetë.

Shpejt, tha me vete. Kur vjen çasti , çdo gjë ndodh shpejt. Jeta është e këtillë. Fat dhe rastësi që rrjetëzohen pakëputur, mendoi [5]

Pasqyrimin e komikes të  kthyer tashmë  në  gjendje tragjike,  Aliu e zbërthen,në momentin kur personazhin kryesor  e lënë me dorëshkrimin e tij, tashmë të lagur e të nxirë, ani pse çdo gjë rreth tij ishte djegur nga zjarri i ndezur, vetëm arti-dorëshkrimi i kishte mbetur në duar , pa dyshi, një gjendje pa rrugëdalje që vjen nga mospërputhja ndërmjet synimeve të protagonistit e mundësisë së realizimit. Përmes këtij akti brutal autori na dokumenton pushtetin e artit dhe pafuqinë e artistit.

Si përfundim mund të themi se sinteza e fjalive në fillim të  romanit   “Jeta është rrëfim …..i shkatërruar …bërë copë-copë brutalisht….Nuk mund të jetë ndryshe! Është fenomeni i  tërë  natyrës teorike që autori parashtron  , duke na bërë me dije që duhet të  rrëfejmë  për jetën. Përndryshe ajo mbetet ashtu siç është, duke u zhvilluar pa dëshmitar. Ashtu siç arrin Aliu që përmes rrëfimeve postmoderniste të na jap tri dimensione kohore të ndryshme  në një rrëfim filozofik duke kuptuar e përjetuar pa ndjeshmëri të tepruar, pa frikë e vuajtje. Një ndërlidhje  e kohës moderne me atë të shkuar, një pasqyrë e rrëfimeve sociale, psikologjike e erotike të jetës

 Vepra “Gosti  në natën e parë të vjeshtës” kërkon një lexues të palodhur dhe mjaft të përgatitur si nga ana psikologjike e realiste, pasi  që nuk janë minimizuese rrëfimet e jetës së  narratorit, ngjarjet e vitit, dimensioni kohor, kulturor e social.

“ Gosti  në natën e parë të vjeshtës” është një roman i rëndësishëm në prozën e sotme shqipe.

[1]Gëzim Aliu: “Gosti në natën e parë të vjeshtës”, Koha, Prishtinë, f. 64.

 [2]Aty, f.198.

[3]Aty, f. 223.

[4] Aty, f. 230.

[5] Aty, f. 232.

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë). /KultPlus.com

Recension nga Lundrim Shabani

(Ibrahim Berisha: “Ofshama e hijes”, PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë, 2019)

Kur kupton se do të lexosh një përmbledhje me poezi nga një sociolog,fillon e i bën ato projeksionet e para në shkallën e paragjykimit, se çfarë mund të gjesh në ato poezi, sidomos kur je i apasionuar për fushën e sociologjisë, por që ka rastisur të merresh me letërsi. Ky nuk është paradoks, përkundrazi, territori mjaft i gjerë i poezisë, për të mbushur boshllëkun, duket se ka nevojë për të gjitha rezervuaret e dijes që e karakterizojnë qenien njerëzore dhe organizimin e saj në shoqëri që nga antika e para-antika e këndejmi, e njëra ndër fushat që mbushë këtë boshllëk është edhe sociologjia.

Megjithatë edhe sociologu, ashtu si çdo tjetër njeri prej mishi e prej gjaku, ka përjetime e dhimbje të cilat edhe të bëjnë të ofshash e gjëmosh sa që harron se çka thotë sociologjia, harron Karl Marksin e Maks Weberin e i nënshrtohesh dhimbjes sate që të detyron të bësh edhe hapin më dëshpërues në tentimin e kapërcimit të asaj dhimbje, pra të shkruash. Këtë e bën edhe poeti, profesor i sociologjisë, Ibrahim Berisha me “Ofshamën e hijes”.

Sa i përket titullit, përveç onomatopesë, si kuptim të dytë ofshamën mund ta marrim edhe si mallkim, ndërsa figurën e hijes si dhimbje, pasi që hija shkaktohet kur një objekt i caktuar pengon rrezet e dritës dhe si pasojë e atij pengimi, ose restrikcioni, apo ndalese, përfitohet hija, ose  shenja, apo njolla, e shumë sinonime tjera që mund t’i nxjerrim nga kjo. Pra, kemi Ofshamën e mungesës së dritës. Këtë mundgesë  do ta shohim më poshtë.
Vepra është e ndarë në disa cikle që përmbajnë numër të ndryshëm të poezive nga njëri-tjetri dhe poezitë janë të shkruara në kolona. Titulli i veprës është edhe titulli i ciklit të parë, pra “Ofshama e hijes”. Ky cikël fillon me poezinë “E pathënë e përhershme” dhe katër vargjet a para të kësaj poezie janë:
 
“Çfarë ke për t’i thënë lirisë kur ajo nuk është
Kur nuk u shijua nga zemra e një gruaje
As nga shpirti i një burri që shpërndan ofshamë
Nëpër dhimbjen e humbjes së vet”

Pra, qysh në vargjet e para shohim se kemi të bëjmë me ofshamën e një dhimbjeje të shkaktuar nga një humbje dhe mendoj se ky është edhe thelbi i subjektit të kësaj përmbledhje me poezi të Ibrahim Berishës.
Në vazhdim, në këtë cikël kemi figura të ndryshme që dalin më të theksuara se të tjerat si: drita, dielli, shiu bora, terri, era, zjarri etj, por edhe figura si: patatet, domatet, kumbulla, bimët, ujitja etj, që simbolizojnë punimin e tokës e cilat lidhet me ekzistencën. Një pikëpamje ekzsitencialiste e kemi edhe te poezia “ Flijimi i milingonës” që gjinden po në këtë cikël. Apo edhe te poezia “Pa krahë” ku autori përmes pyetjes retorike pyet pse një zog i hareshëm nuk sheh mundësinë e kthetrave të skifterit.
 Komunikimi me mitologjinë është i pranishëm në këtë përmbledhje të paktën në një rast në poezinë “Cila e vërtetë” me mitin e Sizifit, ku autori shpreh pikëpamjet e tij filozofike duke e vënë në mëdyshje forcën e Siziifit që është vetëm një mit, e në anën tjetër duke tërhequr paralele me buburrecin qe shtyen tokën përkundër erës e vesës deri në gju, gjë që është një realitet. Pyetje të tilla filozofike mund të hasim në vazhdimësi në këtë përmbledhje.
Një poezi tjetër interesante në këtë cikël është edhe “Lufta kundër luftës”, ku autori ngreh shqetesimin e tij për luftën dhe nevojën për të luftuar që kanë njerëzit derisa harrojnë “për shtëpitë e tyre të ngrohta” e dalin në fushëbetejë,  ku “mbesin shumë rroba të ftohta”.
Cikli tjetër në vijim titullohet “Kurrgjë më e përsëritshme”, titull ky që e mbanë edhe njëra nga poezitë e këtij cikli, vargjet e së cilës thonë:

“Kurrgjë më e zakonshme se urrejta pas dashurisë
Shkretëtira pas thatësisë së përsëritur
Lulëzimi i pemës pas shiut të butë e të gjatë
Pjekja e frutave në degët me pamje të kërrusur”

Duke i listuar kështu disa gjëra që vijnë natyrshëm pas disa gjërave tjera dhe poezia përfundon me vargjet:

“Kurrgjë më e përsëritshme se falja pas mëkatit
Dhe lumturia pas dënimit të paharruar plotësisht
Psherëtima e rivendosur në mburrjen boshe dhe kjo
Mëri e errët e kujtesës”

Këtu na del se mëria e errët e kujtesës është bërë po aq e zakonshme sa fenomenet e listuara në këtë poezi, po aq natyrshëm sa lulzimi pas shiut, pjekja e frutave në degën e kërrusur, falja pas mëkatit etj.
Mes poezive tjera te ky cikël, përpos pikpamjeve filozofike, gjejmë edhe vargje ku na kthejnë te thelbi i kësaj përmbledhje, te mungesa, apo dhimbja dhe këtë e gjejmë te vargjet e poezisë “Është e mundur”

“Kjo është e mundur në këtë moment
kur zgjohem sall ofshamë
Ndërsa ti pikë për pikë mallëngjim
Ngase unë jam larg, dhe nuk arrijë kurrë atje”Cikli i radhës titullohet “Nuk më sheh plotësisht”, në të cilën, thuajse në çdo poezi, del figura e ndarjes dhe e mungesës, sidomos te poezia “Nuk është më”. Por nuk mungon gjithashtu edhe shpalimi i ideve interesante që autori mjeshtërisht i shtron. Njëra nga këto është te poezia “Lëvizja e lirë”, ku merr shembullin e hajnit i cili:

“…Asnjëherë nuk do të na falë
Pse i kemi kyçur dyert e shtëpive
Për të fshehur vetveten e padukshme…”

“…Hajnat gjithmonë kanë të drejtë
të ushtrojnë profesionin që mundëson lëvizjen e lirë,
hyrjen dhe daljen…”

Kjo mënyrë e shtrimit të problemeve përmes shembujve që shpërfaqin të metat e sistemeve ose të metat e konvencave shoqërore, është mjaft intriguese për lexuesit dhe gjithashtu e vështirë për t`u realizuar.

Në ciklin e radhës mungesa është e shprehur tani më drejtëpërdrejtë, si në titullin e ciklit  “Përsëri mungon”, poashtu edhe në tituj të poezive si poezia “Kur mungon”, apo poezia “Ti s`je” ose tjetra “As ti nuk je më” gjithashtu edhe në vargjet hyrëse te disa poezi tjera si për shembull te poezia “Kot”:

“Ti ke qenë rreze domethënëse
Hënëz lundruese dhe fantastike”

Apo te poezia tjeter me titullin “ Dritarja mbi det”,  ku vargjet nistore janë:

“Nuk je kthyer ta hapësh dritaren
As nuk i ke prekë moti krahët e lopatave që notojnë”
Në këtë cikël medoj se është realizuar indicja e autorit sa i përket pjesës së dhimbjes së shkaktuar nga mungesa ku  poeti paraqet edhe nevojën e domosdoshme për tejkalimin e dhimbjes dhe përpjeket e arritjes së paqes apo qetësisë siç është edhe poezia me titullin “Paqe”


“Gjatësi e përkohshme” titullohet cikli i radhës në të cilin logjika e ndërtimit është e njëjtë me ciklet e mëparshme, por këtu bie në pah përdorimi i termeve të fizikës si: gjatësia, sipërfaqja, koha, shtrirja, rrezja etj., duke i përdorur në funksion të ideve metafizike, ide këto që hasen me bollëk te ky autor.
Si reminishencë, në këtë cikël, vjen edhe poezia “Ndërtuesit”,  ku autori kujton punëtorët e Ramiz Sadikut në përplasje me helmetat e bardha e uniforma blu, me thirrjet “Duam parat tona, hajnat në burg” etj., dhe rrugëtimin e tyre drejt fitores së paarritshme. Kjo është poezia e vetme që përputhet me projeksionin që përmendëm në fillim të këtij teksti kur kupton se do të lexosh poezi nga një sociolog.
Cikli përmbyllës i kësaj përmbledhje me poezi titullohet “E përsëritshme”, titull ky që paraqet diçka të vazhdueshme, diçka që nuk përfundon ose nëse mund të themi figurativisht, autori dështon t`i jap fund dhimbjes dhe në njëfarë mënyre dorëzohet. Edhe poezia e fundit titullohet “Herën tjetër” duke na vënë në dijeni se me siguri do të ketë një herë tjetër ku do të përballemi me ofshamat e hijes.
Në këtë përmledhje, përveç mjeshtërisë dhe përvojës së poetit me dekada në poezi, të bjen në sy edhe përdorimi i pastër i gjuhës shqipe, ku pothuajse në tërë tekstin nuk mund të gjeni as edhe një fjalë të huazar apo ndonjë ndikim nga gjuhët  tjera, gjë që pasuron dhe pastron poezinë shqipe në përgjithësi. Të bije në sy, gjithashtu, edhe përdorimi i shprehjeve të thjeshta, nëse mund t’i quajmë kushtimisht, në emërtimin e poezive ku shpeshëherë ato emërtohen me një folje, ndajfolje, apo edhe togfjalësha qe të jep përshtypjen se janë marrë nga ndonjë fjali e rëndomtë dhe janë përdorur si tituj, në këtë mënyrë duke i ikur titujve bombastikë që bëhen vetëm për të tërhequr vëmendjen. Gjithashtu,  ikja nga rima dhe përdorimi i aliteracionit dhe asonancës është veti që këtë vepër e afron kah modernja. Megjithatë, ikja më e rëndësishme në këtë vepër është ikja nga shoqërorja, kah personalja që për një sociolog është shumë e vështirë, gjë të cilën Ibrahim Berisha ia del me sukses.

Vepra “Ofshama e hijes” hyn në mesin e shumë “ofshamave” tjera që poezisë shqipe i kanë dhënë dhe i japin ngjyrat që i mungojnë ose që i janë zbehur, kurse lexuesit ndjenjën që e kërkon dhe atë që e suprizon.

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë) /KultPlus.com

Recension nga Antoneta Morina

Përmbledhjen poetike ʺPrit edhe pakʺ, të clin ia kushtoi gruas së tij, poeti  i mirënjohur i letërsisë shqipe, Dritëro Agolli, e botoi në 85- vjetorin e lindjes së tij. Ky vëllimi u botua një vit para së poeti të ikte në amshim.

Fakti që numri më i madh i veprave të tij është në poezi, tregon që Agolli , në radhë të parë, është një poet i lindur me një talent të jashtëzakonshëm, i cili tërë jetën i ka kushtuar  shkrimtarisë së tij, prandaj preokupimi krijues i Agollit, i lidhur me poezinë ishte deri në ditët e fundit të jetës së tij.

Ky vëllim me poezi, i Dritëro Agollit, hapet me një shënim të autorit në hyrje të botimit, që titullohet ʺKullota e imagjinatësʺ dhe mban datën 16 janar 2014. Në fakt, shtë një parathënie kuptimplotë e Agollit, për ditët e fundit të pleqërisë,  ku i thur vargje vdekjes, duke i thënë ʺPrit edhe pakʺ.

Poeti e shqipton me këto fjalë situatën shpirtërore dhe situatën krijuese:

Aspak s´e kisha menduar se do të botoja tani edhe një libër tjetër me vjersha në një kohë, kur i kam kaluar të 80-të vitet dhe kur, siç i thotë Noli Milto Sotir Gurrës ʺata andej nga varrezat po na e bëjnë me syʺ.[1]

Kjo përmbledhje poetike, përveç se është e pasur me poezi të shkëlqyera, ajo sjell edhe përjetime të bashkëshortes Sadijes, ku parathënia e librit është e shkruar nga ajo, për të cilën duhet vlerësuar lart përkushtimin e saj që për 53 vite i qëndroi pranë Agollit, duke e ndihmuar dhe qëndruar pranë, në çdo rast.

Në këtë vëllim të gjerë poetik gjejmë filozofinë e Dritëroit për jetën në të gjitha aspektet e saj: herë e përshkruar me një fill emocioni, herë me sarkazëm therëse, me shpesh gjejm lirizmin muzikor, kur shkruan për natyrën mjedisore apo shoqërore.

Poezitë e këtij autori e nxisin lexuesin të meditojë për ato që ka shkruar poeti i frymëzuar apo i inatosur me shoqërinë njerëzore, me dukuritë negative, që poetit nuk i pëlqejnë, kur shkruan me dashuri për gratë, për natyrën e vendit tonë me lumenj, përrenj, detra, por edhe me tokë të begatë, me male të larta të gjelbëruara apo të thata, me lugina e lëndina, për kafshët, të buta apo të egra, për shpendët, për insektet etj.

Paralajmërimin se këtë vëllim poetik Agolli ia ka kushtuar gruas, e bën që në fillim të librit, ku mes tjerash, i thotë: ʺE dashur Sadije, Të dua si jetën time, madje edhe më shumë, dëshiroj sinqerisht që unë të vdes dhe ti të jetosh”.[2]

Agolli në kuptimin më të plotë të fjalës është poet i dashurisë. Ai e sheh gruan e tij në dritën e përkushtimit të saj, por edhe si një burim energjie dhe nxitje për vargjet e tij. Ai e bën të përjetshme dashurinë për të, nëpërmjet vargjeve të cilat kanë aftësinë të përshkojnë kohët.

Pothuajse e gjithë krijimtaria e tij letrare, e sidomos në fushën e poezisë, qoftë edhe kur ka ngjyra dhimbjeje a dëshpërimi ajo përmban ʺcopëzaʺ dashurie, të cilat e pasurojnë edhe më shumë vargun e tij poetik.

Leximi i poezisë së Dritëro Agollit, shkruar dhe botuar përreth një harku gjysmëshekullor, vazhdimisht të jep idenë e një udhëtimi të vazhdueshëm, gjatë të cilit, jo vetëm poeti, por edhe lexuesi duket sikur përjeton, në të njëjtat nivele, ndryshueshmërinë e gjendjeve shpirtërore, dhimbjet, vuajtjet, gëzimet dhe brengat e krijuesit.

Agolli vë në dukje se shumë pak flitet për gratë, shumë pak u këndohet atyre, cilësive që ato kanë. Forcës së tyre të pakrahasueshme për të dhuruar mirësi e dashuri të pakufishme, qoftë edhe kur jeta është shumë e vështirë. Një forcë që natyra ua ka dhuruar: ʺNëna me fenerʺ Andej qiellit ngrihet e del/ me fener e shkreta nënëza ime/ Duke kërkuar Nënën Terezë…[3]

Autori në poezinë e tij dashurinë e sheh si një dukuri të detyrueshme në jetën e njeriut. Dashuria ndaj gruas në vargun e Dritëro Agollit shfaqet përmes një ekspresionizmi të drejtpërdrejtë, gjuhë të thjeshtë pa komplikime, si dhe me një emocionalitet të veçantë. Dashuria në poezinë e këtij autori shfaqet në domene të ndryshme, herë-herë paraqitet si dashuri e pastër ndaj gruas, herë si dashuri rinore e ndonjëherë me motive tjera, ku dashuria ndoshta nuk është në plan të parë, mirëpo përmes vështrimit të subjektit lirik,arrin që elementin e dashurisë ta bëjë bosht të poezisë së tij. Këtë e shohim në vargjet e poezisë se bukur ʺ Për dashurinëʺ

“Dashuria fillimisht është e turbullt,

Dashuron, po cilin aspak s´është e qartë”…[4]

Një poezi, një lirikë e tillë e ndjeshme buron vetëm nga një shpirt i pastër, nga një zemër e gjerë e plot mirësi që ndien dhimbje e dashuri për njeriun.  Poeti përmes figuracionit arrin që temën e dashurisë ta bëjë mjet për ta paraqitur botën subjektive të tij, duke shkruar poezi për gruan, për dashurinë rinore, trishtimet, raporti mashkull-femër etj.

ʺNë fillim të majitʺ – është poezia e radhës që Agolli vë në pah ngjyrat e bukura që na jep natyra konkretisht ngjyrat që na jep stina e pranverës. Poeti përshkruan lojën e vajzave, ngrohtësinë që jep flladi pranveror, madje me pasion flet edhe për ushqimet. Pra, Agolli gjithçka që bënte, pa dyshim, e bënte me pasion.Veçanërisht bota e gruas për poetin ishte preokupim tematik e motivor i cili qe i pranishëm në krijimtarinë e tij poetike, në vijimësi. Ne themi sikur të na fliste vetëm për një grua, por jo, ai na fliste për gratë, ato ishin gjithçka dhe dashuria që ai jetonte e bënte jetën e tij të veçantë. Poeti na tregon se në ç´rrethana ka dashur gratë, përshkruan vendet, si në vargjet:

“Kam dashur çdo grua pa masë,

Në rrugë, në dhomë e kuzhinë,

Madje dhe lart në tarracë,

Ku ndejnë rroba e fshijnë”.[5]

Poeti na bën të qartë edhe për sjelljet e tij, sikur ishte njeri i sjellshëm dhe i kulturuar. Ai thotë se asnjëherë nuk i kam sharë gratë, e për këtë ato do të thonë seʺ isha poet i vërtetëʺ.

Agolli na jepet edhe si pasionant në kuzhinë, sikur adhuronte ushqimin dhe atë e bënte me dashuri, madje ashtu edhe e përshkruan. Poezia ʺFrigoriferi dhe Tiganiʺ fillon si e tillë, por kur mbizotëron gjuha figurative, atëherë edhe merr konotacion tjetër. Një shfaqje shpirtërore si detyrim i përhershëm, apo mund të marrim edhe si mesazh se ushqimi dhe dashuria duhet bërë me pasion.

Autori jo gjithmonë di të jetë i lumtur, sepse kemi raste kur ai shfaq edhe pikëllimin, gjendja shpirtërore ndikohet nga dhimbja që i japin momentit. Ky moment na jipet tek ʺVdekja e Kalitʺ, shohim zemërimin, dhembjen, trishtimin. Kali është një nga kafshët më të dashura, di të jetë mirënjohes dhe shpesh herë mik i mirë.

ʺIkja e vjershaveʺ – poezia është ndjenjë, është diçka që vjen pa pritur, vjen brenda nesh dhe na lë të mbushur pavarësisht boshllëkut të formuar në ne. Agolli e titullon ashtu sepse në vargje ai edhe e arsyeton, si në vargjet:

“Natën në shtrat nën jorgan,

kur ikën vera dhe vjeshta

dhe dimri vjen me mural,

përgjumen dhe vdesën plot vjersha”.[6]

Vjersha nuk vdes, është ideja jonë ajo që merr kahje tjetër, nuk mund t´i japim gjallëri në varg. Ai vazhdon më tutje : “Përtojmë e dridhemi keq në acar/ të gjejmë pak letër/. Ndaj ëndrrat i nisën vjershat pa funeral/ në botën tjetër/, kur sytë tanë shuhen ngadalë”. Të jesh dembel do të thotë të humbasësh shumë, nga përtesa për të marrë një letër, fillojnë të sulmojnë ëndrrat dhe gjumi s´na lë në lojën e ndjenjave, fati mëshirohet me qetësinë që se ndjejmë më, por e përjetojmë me sy mbyllur.

Agolli është një ndër poetët tanë që më së shumti i ka kënduar vdekjes. Në vëllimet e botuara pas ´90 janë një sërë poezish lirike në të cilat poeti përshkruan ndjesitë kur përballet me vdekjen e pashmangshme. Edhe para ´90 ka shkruar poezi për vdekjen, mirëpo ajo është dhënë si një ndjenjë larg tij. Edhe atë, vdekjen e merr me një humor të lehtë.

Grija, e errëta do bëhën ngjyrat e tij, nata kohë e tij e preferuar për të cilën dhe gjatë së cilës shkruan. Janë një sërë poezish të cilat e kanë natën të shenjuar që në titull, për shembull, poezitë: ʺNjë zë nateʺ, ʺNëse netët janë të gjataʺ, ʺEcën ditët e netëtʺ, në këtë periudhë poeti do t’i këndojë viteve të rinisë që iku, të zhgënjimeve që i ofroi jeta, madje edhe vdekjes që e ndjente se po i ofrohet.

Poeti, madje shkruan edhe epitafin me katër vargje për vdekjen, duke deklaruar se nuk ka frikë nga ajo kur vjen natyrshëm, si për të gjitha qeniet njerëzore apo të natyrës, ku shprehet:

“Këtu po prehet Dritëroi në gjumë,

Nën dhé si mëkatar dhe si poet.

Mëkate ndofta nuk do bënte shumë,

Sikur mos kishte qenë deputet”.[7]

Marrëdhënia e jetës me vdekjen është një marrëdhënie që e shqetëson çdo shpirt poetik, por që e qetëson më pas ideja e mbijetesës përmes krijimit. Poeti e di se koha po i vjen të shkojë, por ai akoma s´është gati dhe këtij momenti i thur vargje në poezinë ʺPrit edhe pakʺ, si shprehje e dëshirës për të vazhduar të jetojë.

Vetë Agolli në parathënie shkruan: ʺPrit edhe pak që do të thotë se ende nuk e kam kullotur livadhinʺ,[8] pra dashuria e poetit për jetën është e madhe. Krijimi e bën të pavdekshëm shpirtin njerëzor dhe poezia të pavdekshëm poetin.

Aq universal është dashuria e Dritëroit për njerëzit dhe Tokën, si nën diktaturë, ashtu edhe në anarkinë e lirisë. Në këtë këndvështrim mund të lexohet poezia  ʺShpërblimi i Tokësʺ:

ʺTë gjithë i themi Tokës nënë,

 Se toka na mëkon;

 Dhe kur çdo gjë ia kemi ngrënë,

 E heshtur na mbulon”.[9]

Libri poetik ʺPrit edhe pakʺ është një prurje e re tekstuale në poezinë e sotme shqipe, e cila do të mbetet gjithmonë e freskët dhe vlera estetike në të ardhmen. Poezitë ʺPa ujëʺ dhe ʺNdjenja e frikësʺ përmbyllin në vetvete pikërisht këtë mevetësi poetike:

“Pa ujë shtëpitë e ngrata,

në fshat e qytet,

me ujë fjalimet e gjata,

ne parlament”.[10]

(Pa ujë)

Dritëro Agolli është poeti i dhimbjes njerëzore. Poezia e tij njohu një ringjallje poetike në tri dekadat e fundit. Më vëllimin poetik ʺPrit edhe pakʺ, autori shpalli sfidën e tij të re të mjeshtërisë krijuese në kohën e lirisë.

Ai ishte dhe do të mbetet protagonist parësor i zhvillimeve më të avancuara poetike të fjalës shqipe, gjuhës shqipe, letërsisë dhe kulturës shqiptare, si dhe mendimit kombëtar.

Poetika agolliane është plot humor, plot dashuri, plot tipare njerëzore, plot thurje dhe oshtima, që vijnë sa nga realiteti i gjallë, i ngritur madhërishëm në art poetik, aq edhe nga fiksioni brilant dhe i papërsëritshëm në poezinë e sotme shqipe.

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në nivelin e studimeve master, Degën e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë) /KultPlus.com

---

[1] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 9.

[2] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 11.

[3] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 137.

[4] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 19.

[5] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 54.

[6] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 95.

[7] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 126.

[8] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 10.

[9] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 22.

[10] Agolli, Dritëro: Prit edhe pak , Tiranë, Dritëro, 2016, f. 87.

Recension nga Fatlinda Hoda

Vepra “Në kërkim të fëmijës së humbur”

1. Përfytyrime fëmijërie

Vepra “ Në kërkim të fëmijës së humbur”, shfaq një natyrë të dyfishtë në rrafshin formal, pasi që projektohet mes zhanrit të tregimit dhe romanit. Ky status zhanror bënë të mundur leximin e tekstit në tërësi si një roman fragmentar, por jo klasik. Të projektuara si rrëfime nga e kaluara, njëzetë e tetë tregimet përbërëse mund të lexohen edhe ndaras, pasi që përshkruajnë personazhe të njejtë në çaste e situata të ndryshme të periudhës së fëmijërisë. Këto tregime përmbledhin ide dhe tipare të poetikës postmoderniste: erudicionin, strukturën, rikthimin në të kaluarën, intertekstin, kodimin e dyfishtë, frikën dhe ironinë, të dhëna në trajtë të një kolazhi, montazhi idesh e ndjenjash ekspresive autoriale. Duke i shfaqur këto njohuri e elemente postmoderne, Dibra merr rolin e udhërrëfyesit drejt një rrjeti të madh referencash tekstuale e kontekstuale. Element karakterizues i poetikës së tij mbetet gjetja e të veçantës në të zakonshmen, përditshmërisë dhe ndërlidhjen e saj me zbavitjen dhe motivimin e lexuesit semantik e semiotik.

Titulli i kësaj proze autobiografike, ndërtohet në baza filozofike e referenciale, për t’u kthyer më pas në të sinqertën, realen, fëmijëroren. Kërkimit të fëmijës së humbur, lumturisë, pafajësisë, pa përmbushjes shpirtërore, i prin vetë autori duke krahasuar të kaluarën e të sotmen, të vërtetën e gënjeshtrën. Në qendër të rrëfimit vihet Ridvani i vogël- Ridi, i cili merr rolin e narratorit- personazh, përballë Ridvanit në moshë madhore- artistit. Nëpërmjet kujtesës, shkrimtari rrëfen ndodhi nga e kaluara, që zënë shkas të rrëfehen  nga një veprim që ndodh në kohën e tashme.

1.1 Në kërkim të vetvetes

 Si motocitate e çelës interpretimi, në fillim të librit funksionalizohen tekste nga Franc Kafka e Marsel Prusti. Përveç aprovimit e njohjes së krijimtarisë së dy autorëve, mes fjalive të zgjedhura theksohet se : shpirti fëmijëror nuk shuhet asnjëherë, dhe mbi të gjitha më e rëndësishme është aftësia e të pasqyruarit, edhe nëse tema e trajtuar nuk është komplekse. Madje vet titulli         “ Në kërkim të fëmijës së humbur”, vjen si jehonë e veprës -“ Në kërkim të kohës së humbur”.

Historitë që rimerren nga fëmijëria përmes kujtesës, shfaqin ndikimin e raporteve të Ridvanit të vogël me babain në veçanti, nënën, e shokët e tij të lagjes, në formimin e tij. Gjithë dialogjet në mes fëmijëve e të rriturve në të kaluarën zhvillohen në dialektin gegë, kurse kur rrëfen autori në të tashmen zë vend gjuha standarde dhe mendimi më racional. Jo rastësisht, si kujtim i parë radhitet tregimi “Manastiri i Parmës”. Ky tregim hedh në dritë, dëshirën më të madhe të Ridit të vogël, leximin. Pavarësisht moshës, ai magjepset me leximin e librave me tematikë më komplekse, jo përrallave e tregimeve të shkurtra. Libra të cilët heroi i tij i fëmijërisë-babai, i mbante të kyçur. Përmes lojrave, leximeve, pyetjeve e përgjigjeve shfaqet bota e brendshme e personazheve. Në këtë periudhë të bukur jetësore personazhin kryesor e shoqëron shoku i tij i ngushtë, Ili. Si karaktere janë të kundërt, në njërën anë është Ridi që lexon shumë, rri i heshtur e ndonjëherë shfaq frikë, kurse në anën tjetër Ili tip dominues, problematik e trim. Ridvani- artist e shkrimtar shfaq pëlqimin e tij të vazhdueshëm për Stendalin, Sartrin e klasikët francezë.   

Tregimi “Vajzat” zhvillohet në ambientet shkollore, dhe paraqet raportin e dy gjinive me njëra-tjetrën dhe botën përreth. Dy nxënës të shkollës fillore, Ili e Ridi, fantazinë e tyre e përmbushin tinëz, në hapësirat shkollore ku qëndronin vajzat. Pikërisht në kohët moderne, ishte magjia e internetit ajo që e riktheu autorin tashmë të rritur, në këtë kujtim të së kaluarës. “ Tre të marrët”, është tregimi i katërt me rradhë. Xhema, Qerameti dhe një tjetër mbajnë këtë emërtim, ata jetonin në rrugicën në të cilën jetonte Ridi. Këta të fundit vijnë në kujtesën e Dibrës, kur ai fillon të hartoj një tekst rreth postmodernizmit. A thua postmodernizmi përmban aq shumë kaos, shumë lloj-llojshmëri figurash e termash në vete, sa të krahasohet me të marrët ?! .

“Lakuriqët e natës”, tregim në të cilin rrëfehen lojërat e shumta mes fëmijëve : Ilit, Letës, Gonit, Dorit, Vinit, dhe Bertit që veçohej si fëmija nga kryeqyteti. Po në këtë tregim shfaqet një referencë vizuale, e nxitur nga frika dhe kureshtja e fëmijëve për të ditur sa më shumë për pamjen e lakuriqëve. Fotografia e lakuriqëve ishte grisur prej Lutit, nga një revistë e babait të tij. Këtë kujtim nga e kaluara e risjell një ndodhi që i ngjan autorit në Itali, ku do të takonte një grua, e që sipas tij kishte qenë motra e Ilit, Leta.

  “Shpija e shtrigave”, trajton rolin e shoqërisë në përcaktimin e emërtimit të tjetrit në bazë të sjelljes e karakterit, në këtë rast tri vajzave. Vajza të bukura, por jo të zakonshme. Shtrigat, të emërtuara kështu me bazë popullore e përrallore si të këqija, nuk arrijnë të përceptohen në vërtetësinë e tyre nga mendja e fëmijëve. Realisht ato janë vajza të lazdruara, që sipas Ilit “bajnë dashni pa ken t’martume”[1]. Autori në moshën madhore, thekson se kjo histori i kujtohet gjithnjë kur në një rreth shoqëror ka pranë një femër të bukur. 

“Arrat e Fanit”, është tregim që dënon lakminë ndaj gjërave të të tjerëve: siç është fati, pasuria, fama e lavdia. “ Edhe historinë me arrat e Fanit ndodh ta kujtoj shpeshherë. Domethënë sa herë pëlqej e lakmoj gjërat e tjetërkujt : fatin, pasurinë, lavdinë, gruan, shtëpinë..”[2], shkruan autori.  Lojrat e përditshme, mësimet, shokët e përjetimet e paharruara fëmijërore, përshkruhen nga Dibra si :“Kohëra të mrekullueshme e të humbura përgjithmonë”.  Në tregimin  “ Shenjat e mëkatit” rrëfehet eksperienca e larjes së Ilit e Ridit në liqe pa leje të prindërve. Shenjat e ujit, e veshjet e pathara që do të zbuloheshin nga nëna, lexuesin model bashkë me autorin e drejtojnë kah Umberto Eko e raporti i shenjave dhe anti-shenjave.                                                                

“ Në kamp”, është tregim që si emërtim ngjall shumë polemika në mendjen e Ridit. Fillimisht fjala “kamp”, atij i kujton një libër historie që kishte lexuar më parë. Përpos kësaj vizualisht paraqitet edhe një pamje\fotografi, e një kampi nazist përqendrimi. Në atë kamp veror, si i përzgjedhur nga një familje e pastër politiksht, Ridi nuk arrin të ambientohet fare. Gjëja e vetme normale aty, ishin librat, të cilat Ridi i lexonte pa leje shumicën e kohës. Nga ai vend, ai kujton pikturat e artin, e jo gjërat e thjeshta, bukën e menzën. E veçantë e këtij tregimi është ndërlidhja e filmit me letërsinë. Historia e shikimit dhe rrëfimit të filmave, vazhdon edhe në tregimin “ Filmi i parë ”. Madje në këtë tregim, autori krahason rrëfimet e Ilit me romanet postmoderne, ai ia turbullonte mendjen :  “ Kësisoj ma turbullonte mendjen e ma ndizte kureshtjen Ili. Me heronj e situata që plekseshin më keq se te romanet postmoderne”[3].

Tregimet vijuese, të plotësuara me imazhe e fotografi, përmbajnë edhe mesazhe didaktike, mësimin e biçikletës, notit, shahut, vlefshmërisë së parasë , e karakterit human. “ Mica të bardha  e të zeza”– është tregim që hedh në pah virtyte njerëzore e bestytëni, nëpërmjet personazheve të babait e nënës, të cilët kujdeseshin për të braktisurit, lypësit, jetimët, të dobëtit, e gjithçkaje që ndihej e mënjanuar. Tregimi “ Tri vjersha me nga tri strofa”, shfaq entuziazmin dhe shpirtin poetik të Ridvan Dibrës që në fëmijëri. Nëpërmjet redaktimit të vjershave të tij të para, sistemi komunist ndryshoi përmbajtjen e thelbin e tyre , për hir të së quajturës “për të mirën nacionale”.

Shpërfaqja e sistemit totalitar jepet më fuqishëm në tregimin “ Me dorën e majtë”. Ky tregim i rrëfyer si gjithnjë nga perspektiva e narratorit- autor, shfaq vështirësitë e tij si fëmijë majtak. Regjimi shkon deri në atë pikë sa ia ndalon atij shkrimin me dorën e majtë. Kjo ironi e thumbim për pushtetin jepet e ndërlidhur si element postmodern, së bashku me mbajtjen aktive të lexuesit. Tregimi i fundit “ Gjyshja ”, përveç linjës së zhvillimit të një ideje të caktuar shfaq edhe një vetëdije letrare për postmodernizmin. Madje Dibra konstaton se “ me pak intertekstualitet e intermedialitet- siç e lypin adetet postmoderne-, mund të sajoj një profil të mahnitshëm gjysheje”..

Vepra “ Në kërkim të fëmijës së humbur”, e strukturuar si prozë autobiografike, arrin të përmbledh shumë elemente postmoderne në vete, pa humbur asnjëherë afërsinë me lexuesin dhe entuziazmin për rrëfimin e ngjarjeve fiksionale si të vërteta ose anasjelltas. Gjithnjë duke u ndihmuar nga rikthimi në të kaluarën, përkatësisht fëmijërinë, pjesën më të lumtur të jetës. Ridvan Dibra nëpërmjet autoportretit e psikanalizës që i bënë vetvetes, kërkon lumturinë e pafajësinë fëmijërore, përmbushjen e sinqeritetin, kohën  e artë që nuk kthehet kurrë më.         

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master në Degën e Letërsi Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë). /KultPlus.com

---

[1] Ridvan, Dibra, Në kërkim të fëmijës së humbur, Onufri, Tiranë,2010,  fq.57

[2] Po, aty, fq. 70

[3] Po, aty, fq. 178

Recension nga Lulzim Gajtani

Vepra e autorit Kujtim Shala, me titull “Identiteti i pa/zbuluar”, është vepër studimore në kuadër të fushës së studimeve letrare shqipe.
Kjo vepër kerkon prova identitare përmes kërkimeve historike e letrare të kombit tonë shqiptar.
Sipas Shalës, çdo vepër letrare është edhe identitare, prandaj kërkon që kjo vepër e tij, përpos si vepër kërkimore, letrare, të lexohet edhe si vepër identitare.
Shala i takon atij mendimi se identiteti fitohet, nuk është i lindur, pra identiteti i njeriut, i nacionit e i letërsisë formohet e trashëgohet, identiteti nuk është biologjik, por është kulturor.
Një nga elementet kyqe të një nacioni e që përmban në vete identitet, padyshim se është gjuha, ajo tregon autenticitet, kulturë dhe ka rol të rëndësishëm në psikën e një populli.
Por, çfarë roli ka gjuha në letërsi? A është e mjaftueshme gjuha që një vepër letrare të konsiderohet si pjesë e një letërsie të caktuar kombëtare? Këto janë pyetje tejet thelbësore  të cilat i shtron e edhe i jep përgjigje ky libër, por jo medoemos përgjigje definitive, sepse problemi i identitetit është kërkim i vazhdueshëm dhe diskutimi për të nuk shterohet.

Kjo vepër kërkimet për identitet nuk i bën vetëm brenda letërsisë apo veprave letrare, kërkimet bëhen edhe në fushat tjera, siç janë historia, tradita, religjioni e politika, sepse të gjitha këto fenomene pashmangshëm ndikojnë edhe tek autorët e veprat e tyre letrare.
Nuk mund të mendohet e kuptohet vepra e Fishtës e Bogdanit nëse nuk kemi njohuri për religjionin, vepra e Barletit nëse nuk e njohim historinë, apo ajo e Sami Frashërit nëse nuk kemi parasysh politikën e historinë.
Barleti e provon fenomenin e ligjërimit të autentikes në gjuhë të tjetrit[1], ai merr temën e lavdishme autentike shqiptare dhe e shkruan atë në një gjuhë të huaj, siç është ajo latine. Pra, një temë autentike e shkruan me një gjuhë universale. Pas kësaj  autori shtron pyetjen, se a e mbajnë temat Barletin autor tonin, apo gjuha e bën autor të latinitetit?[2] Barleti bëhet i yni për shkak të frymës së veprës së tij, dhe kjo na tregon se identiteti nuk vetëmjaftohet me gjuhën, identiteti është edhe frymë e ndjesi, e padyshim se vepra e Barletit përmban në vete identitet letrar e historik shqiptar.
Kur jemi tek gjuha, Shala krahason veprën e Barletit me atë të Bogdanit, si dhe flet për funksionin e gjuhës në veprat e tyre.
Ai konstaton se, për dallim nga Barleti, Pjetër Bogdani në veprën e tij Çeta e Profetëve, përmban tema universale fetare. Bogdani temën e ka universale, kurse gjuha është autentike shqipe.
Bogdani ishte klerik fetar, e veprimtar politik, vepra e tij si tekst apo shkrim, bashkë me veprën e tij politike shënjojnë identitet. Kujtim Shala citon Ibrahim Rugovën, ku thotë se vepra e Bogdanit është trashëgimi, e dihet se trashëgimia e lënë, përmban në vete identitet.
Ne kapitullin Poetikë e identitet, flitet për raportin mes letërsisë shqipe dhe asaj perëndimore. Gjinitë letrare si epi, tregimi, romani e kështu me radhë janë forma që e bashkojnë letërsinë tonë me atë evropiane, po ashtu edhe humanistët shqiptarë që shkruanin në gjuhën latine, por me frymë e tema autentike shqiptare, sikurse Marin Barleti e Frang Bardhi, i dhanë letërsisë tonë elemente të identitetit evropian
Për t’i identifikuar këto dy letërsi, autori merr si argument biblën, si njërën nga pikat themelore të letërsisë evropiane, por edhe të letërsisë shqipe.
Temat biblike, zunë vend të rëndësishëm në letërsinë tonë, me autorë si Pjetër Bogdani, Pjetër Budi, Gjon Buzuku, Jul Variboba, Gjergj Fishta e edhe plot autorë të tjerë.
Temat biblike i lidhin veprat tona me ato evropiane, ato tema janë universale, e identitet fitojnë kur përballen me jetën e koloritin autentik shqiptar.
Por përveç me kulturën evropiane, kjo vepër tregon edhe raportet mes orientit dhe traditës sonë letrare e kulturore. Letërsia shqipe ndikohet edhe prej lindjes, si p.sh Naim e Sami Frashëri, apo edhe e gjithë Letërsia e Bejtexhinjve, me autorë si Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Kyçyku e Sulejman Naibi. Forma që ka mbizotëruar në atë periudhë ka qenë divani, kjo ishte  formë poetike e lindjes, me tematika universale, por që nga bejtexhinjtë shqiptarë, është shkruar në gjuhën shqipe. Ndikimet letërsia jonë nuk i ka vetëm nga Evropa, e jo vetëm letërsia, por edhe si kulturë e mënyrë jetese, populli shqiptar është i ndikuar nga kultura evropiane, edhe nga ajo e lindjes. Shala në pjesën e parë të këtij libri flet edhe për Krist Malokin, me pyetjen që e shtron ai Oriental apo Oksidental?. Këto dy kultura janë vlera identitare, po rilindasit kishin një projekt properëndimor, sepse politkisht ishte e domosdoshme, por vetë ata e edhe populli shqiptar kishin më shume se një identitet dhe kjo vërehet edhe në letërsinë tonë.
Poetika e Naimit dallon nga ajo e Fishtës, tek të dy mbizotërojnë elemente të kulturave të ndryshme, te njëri dominon kultura orientale, kurse tek tjetri ajo e frymës së krishterë, por ajo që i bashkon është tema atdhetare.
Në pjesën e parë të këtij libri merren autorë e fenomene që kanë ndikuar në formimin e identitetit, si në letërsi ashtu edhe në psikologjinë e popullit tonë, autori përmend Kanunin e Lekë Dukagjinit, ku për të thotë se është njëra nga provat më të forta shenjuese të identitetit tonë. Nderi, besa e gjaku, janë shtyllat e kanunit, dhe si te tilla bëhen  shenja autentike e identitare të popullit shqiptar.
Për ta identifikuar identitetin në letërsinë shqipe, merren autorët e traditës, prej Barletit e deri tek Sabri Hamiti e Zenjullah Rrahmani. Secili prej fenomeneve e autorëve që trajtohen në këtë libër shënjojnë vepra identitare që i shtojnë letërsisë shqipe vlerë.
Kanuni, Kangët e Kreshnikëve, përrallat, sipas Shalës janë kryvepra gege, që me autenticitetin e tyre mitologjik e social, japin shenja të forta identiteti, sepse ato burojnë nga vetë populli.

Kur jemi tek dialekti gegë, Shala e konsideron At Zef Pllumin si “Gegën e fundit”, apo edhe si “Françeskanin e fundit”. Zef Pllumi me veprën e tij Rrno vetëm për me tregue, përdor kujtesën si dëshmi, ai ishte dëshmitar i një sistemi totalitar që tentoi ta shkatërrojë traditën letrare shqiptare, dhe me të vërtetë Zef Pllumi jetoi për me tregue, ai me veprën e tij u bë provë jete, vepra e tij sipash Kujtim Shalës mund të konsiderohet si vepër e epokës. Vepra përmban në vete dy dëshmi, njëra kulturore e tjetra historike, dëshmia e parë është dëshmi gjuhe, kurse e dyta dëshmi jete. Zef Pllumi ashtu si Fishta e shumë të tjerë, i takonin shkollës Françeskane të Shkodrës, tek françeskanët mbizotëronte binomi Atme e fe, ky binom u bë edhe identitet i veprave letrare Françeskane.
Vepra monumentale e Fishtës, epi Lahuta e Malcis, përmban pikërisht këto dy vlera, si shenja identitare kulturore, epi i Fishtës sipas Kujtim Shalës, ka frymë krishtere, por ka edhe elemente të shumta kulturore, historike e kombëtare shqiptare, që natyrisht përmbajnë identitet.
Periudhë tjetër identitare  e letërsisë tonë ishte, periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në mesin e atyre veprave letrare, e kemi një vepër me autor Sami Frashërin, që idetë rilindase provon që t’i vendos në një traktat, me emër Shqipëria çka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë? Kjo vepër përmban vlera identitare historike, kulturore e ideologjike.
Autorët si Barleti, Bogdani, Fishta, Zef Pllumi, Lasgushi, Koliqi, Migjeni, Mjedja, M. Kokolari, Sabri Hamiti, Zenjullah Rrahmani e plot autorë të traditës kulturore shqipe, Shala i konsideron si shënjues të letërsisë identitare shqipe.
Problemi i identitetit, është fenomen që diskutohet edhe në ditët e sotme, sepse identieti nuk fillon e mbaron me epoka të caktuara, identiteti është kulturë, dhe si kultura edhe ky zhvillohet e merr trajta të ndryshme. Identitetin, Kujtim Shala e sheh si formim, por më shumë si pikëpyetje, ai me të drejtë shtron disa pyetje që kanë të bëjnë me identitetin, pyetje që duhet diskutuar, sepse sipas tij përmes pyetjeve mund të hapet apo të mësohet për identitetin. Pyetjet që ai i shtron e nuk jep përgjigje, por vetëm i shtron për hir të diskutimit kanë të bëjnë kryekëput me identitetin kulturor të vendit e edhe të njeriut.
Disa nga ato pikëpyetje që ai  shtron e i ka lënë të hapura në veprën e tij janë:

Kush janë Kosovarët?
Evropianë të vjetër apo të rinj?
Sa maten me Katedralen e me xhamitë?
A lejon gjuha shqipe të jesh kosovarë?
A të bëjnë vendi e shteti kosovar?[3]

Krejt në fund mund të themi që kjo vepër e Kujtim Shalës, është vepër që provon të argumentojë idenitetin përmes letërsisë e kulturës shqipe. Letërsia siç thotë ai, është shoqëruese e jetës shqiptare me gjitha elemenet e saj, historike, kulturore e politike.

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë). /KultPlus.com

---

[1] Shala, Kujtim, Identiteti i pa/zbuluar, Prishtinë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, f.20

[2] Po aty, f.21

[3]  Shala, Kujtim, Identiteti i pa/zbuluar, Prishtinë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, f.85

Recension nga Jehona Gashi

(Ibrahim Berisha: “Ofshama e hijes”, PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë, 2019)

Përmbledhja poetike ”Ofshama e hijes” ka një renditje ciklike në gjashtë pjesë. Secila pjesë është e ndërlidhur me njëra – tjetrën. Ciklet e tij janë  “Ofshama e hijes”,“Kurrgjë më e përsëritshme”, “Nuk më sheh plotësisht”, “Përsëri mungon”, “Gjatësi e përkohshme” dhe “E përsëritshme”. Me një ndarje të tillë poeti ia ofron lexuesit mundësinë e kënaqësisë estetike, duke ia zgjuar kureshtjen për një lexim të këndshëm.

Poezitë na vijnë si dëshmi dhe gjurmë shpirti. Përmes vargjeve që shpesh janë edhe në trajtë narrative, poeti arrinë të ngërthejë brenda një sinteze lirike gjendjen shpirtërore dhe përvojen krijuese në aspektin artistik.

Ky vëllim poetik hapet me vargjet :                                                                                

 “Çfarë ke për t’i thënë lirisë kur ajo nuk është                                                                  

Kur nuk u shijua nga zemra e një gruaje                                                                          

As nga shpirti i një burri që shpërndanë ofshamë                                                      

Nëpër dhimbjen e humbjes së vet”

Pas këtyre vargjeve e gjejmë atë njeriun i kapluar nga mllefi, për diçka që kërkohet aq shumë, por në anën tjetër diçka e ndalon dhe bëhet joekzistente, ose nuk përçohet mjaftueshëm, mbase edhe mundohen ta tjetërsojnë në këtë rast lirinë që e thotë Berisha. Njeriu lufton dhe duhet të luftojë për atë që i takon, prandaj disa gjëra janë unike në mënyrën e vet, mbase janë unike dhe duhet mbrojtur dhe mos ndarë me dikë tjetër, madje duhet ruajtuar edhe nga vetë qenia jonë.

Autori vazhdon më tej, kur thotë se gjërat më të vlefshme s’është mirë të thuhen.  

Duke lexuar vëllimin poetik të autorit Ibrahim Berisha “Ofshama e hijes”,  lexuesi do të gjejë zërin e arsyes ngase shqetësimet e poetit janë sa të thella, po aq edhe njerëzore. Diçka i mungon autorit, e kaluara dhe ata që i përkasin asaj të kaluare. Berisha përmes vargjeve pikturon me ngjyrat më të bukura mallin për të qenë si dikur dhe të tashmen si  diçka që duhet të ballafaqohesh me të.

Ky libër është i ndërtuar mire, sa i përket temave që trajton, fuqisë së rrëfimit dhe interpretimit, por edhe të ndërtimit të vargut. Kështu, janë disa çaste që autori na bën me dije që nuk duhet humbur, dhe ai thotë që edhe diçka e vogël bartë në vete vlerë të madhe, si për shembull përmes vargut : “ëndrrat e vogla janë dëshirë e mjaftueshme”.

Vargje pas vargjeve e vërejmë lidhjen e autorit me ngjyrat që na jep ambienti rural, një dashuri që reflekton. Me anën e vargut të lirë, por edhe meditativ, si dhe dhe me anë të përthellimeve shpirtërore e bënë botën e tij krijuese të ndjeshme, sa edhe  në njëfarë forme bëhemi pjesë e saj.

Shumë gjëra janë nën fatin e natyrës, pavarësisht mundit tonë. Disa gjëra janë të papërseritshme, madje, fatin e natyrës e vendos vetë natyra, njeriu mjafton të mos e shkatërrojë. E këtu edhe shohim fatin e njeriut të ngjashëm me natyrën si diçka të papërseritshme, si e mire, si e keqe ajo do të ndodhë. Qenia njerëzore është e krijuar për të dashur, por ç’ndodhë po s’pati dashuri të mjaftushme? Kalon në urrejtje, edhe autori thotë se urrejtja vjen pas dashurisë! Shpesh herë sikur vë pikëpyetje, se pas cilës dashuri.

Në vështrim të parë duket se hasim vargje pesimiste, pastaj shohim ftohtësi perceptimesh, njëfarë dëshpërimi që nganjëherë kalon në nostalgji, por pastaj edhe vërejmë një përzierje të pesimizmit dhe të optimizmit. Sikur kemi një mes që nuk i jep hapësirë autorit të kalojë domosdo në njërën anë, por kur i qasemi edhe nga këndvështrimi tjetër, na jep tipare realiste, me imazhe të asaj se çfarë është e vërteta. Jeta dhe njeriu bëhen lojë e vargjeve të tij. Gjithsesi, një lojë e bukur.

Bottom of FormQielli nga autori na jipet me ngjyrat më të bukura të dashurisë, e ku është më saktësisht ajo dashuri që nuk mund ta gjejmë, sepse gjithnjë tingëllon si mister, si diçka e veçantë dhe hyjnore, por mbi të gjitha anonime.

Më tutje përbrenda vargjeve shtrohen çështje delikate, ndër to, edhe e vërteta, prandaj Berisha pohon se e vërteta do të sqarojë gjithçka. Prandaj, njeriu sfidohet me gjithçka, me padrejtësi, me urrejtje, me gjykime me gjërat më dhimbshme, por prapë gjenë forcë të qëndrojë i gjallë, disa jetojnë edhe pa forcë. Bota është e sfiduar nga njerëz seriozë dhe joseriozë, nga njerëz që kanë zemër të mirë e të keqe, nga njerëz që vuajnë dhe ata që janë të lumtur, ndërsa poeti thotë: “në mesin tonë kemi të vrarë që ende jetojnë”. Është një gjetje  e jashtëzakonshme e vargut, sepse të të vrasin jo patjetër do të thotë të vdesësh.

Shpriti i autorit në poezinë “Psherëtimë e dëshpërimit” vë në pah kulmin e dëshpërimit, të dhimbjes e të pritjes, si dhe humbjen të gjitha ditëve që i ka lënë dhe ato që po i jeton. Poeti është ai që kupton edhe nevojat e punëtorëve të krahut, sikur i bashkohet protestës së tyre, në fakt, u jep të drejtë dhe përkrahje morale, por diçka nuk shkon në rregull, sepse protestën e tyre e sheh si të paarritshme, mbase për shkak të sistemit të jetës në shtetin ku jetojnë, ai thotë se kështu  të vendosur me këmbë në tokë, udhëtonin deri në fitoren e paarritshme.

Poeti vë në diskutim të tashmen dhe të shkuarën, jetën dhe vdekjen, rëndësinë e tyre në të gjitha sferat. Ai shtron edhe pyetjen se përse ështe i nevojshëm mbishkrimi, askush nuk duhet të ketë frikë nga lavdia, kur nuk e lexon askush dhe faktikisht njeriu duhet ta jetojë rriskun e vet, pavarësisht të tjerëve.

Vepra poetike “Ofshama e hijes” është brum me tema të larmishme, me ngjyrime dhe tinguj të veçantë gjë që e bëjnë veprën të plotë dhe të dashur për lexuesin. Raste, raste kërkon rilexim sepse, gjendja në të cilën ka shkruar autori dukshëm paraqet situata të ndieshme.

Vargjet e tij rrjedhin lirshëm dhe nga idetë e tij origjinale,  kështu që poezitë e Berishës kanë një gjuhë të rrjedhshme dhe stil të posaçëm krijues. Hasim edhe elemente melankolie dhe njëlloj sfide për atë që ka jetuar autori.

Poetët janë mësues të energjisë jetësore dhe mbretër të shpirtit. Përgjithësisht frymën shpirtërore e kuptojmë si një unitet të mendimit, vullnetit, përqendrimit dhe intuitës. Është dhunti e jashtëzakonshme.

Poezitë e Berishës janë të ngarkuara me barrën e kuptimeve figurative të fjalës, por edhe të shumësisë kuptimore. Është ajo gjendja shpirtërore që jep çastin e paharruar të një përjetimi lirik, për ta jetuar edhe njëherë atë përjetim të gëzuar a të hidhur, nga njëra anë. E në anën tjetër, lirika e tij duke qenë gjithnjë kërkimtare e thelbeve të vetvetes e të ekzistencës, e meditimit dhe refleksioneve mbi të panjohurën, mbi shpërndërrimet e vazhdueshme te qenia njerëzore nëpër kohë, herë me ton të butë e mallëngjyes, herë më ton ca më ekspresiv, më të ashpër.

Njeriu shpesh vihet në sprovë dhe përhumbet mes të dukshmes e të padukshmes, autori tek poezia “ Lëvizja e lirë” nuk e lë të qetë ndërgjegjen e tjetrit, por duket sikur e thumbon. Ai përmes vargjeve:

“Hajnat kanë të drejtë të ushtrojnë profesionin që mundëson lëvizjen e lirë, hyrjen  dhe daljen e papengueshme pa përshendetur dhe pa thënë lamtumirë”. 

Tek poezia “ Forma e plotë e lëvizjes”, pritja paraqitet si diçka jo e zakonshme, realisht pritjet u referohen atyre që mbushin boshëllëkun dhe krijojnë veçantinë e një jete që për disa momente se paramendojmë ndryshe. Sipas poetit, as pritja nuk vjen dhe gjërat e vërteta asocojnë të jena të kota, e vërteta jo gjithmonë e plotëson qenien njerëzore.

Pas zemërimit dhe përjetimeve të kobshme, jemi  të detyruar të gjejmë paqen, urrejtjen duhet lënë anash, edhe pse mungon guximi për t’i luftuar të vërtetat, jo gjithmonë rruga është e lehtë dhe ka raste kur detyrohen të paguajnë me çmime të larta dhe në raste të tilla mungon edhe guximi për t’u ballafaquar me një betejë të tillë.

Poezia “Paqe” e artkulon qartë këtë dimension:                           

“Pak a shumë bëhet fjalë për ndërtimin e një udhe të re për rikthimin e domosdoshëm  të zemërimit në binarë normal”. 

Po kështu, vargjet e fundit të kësaj poezie e shpjegojnë  thelbin e kuptimit dhe interpretimit:  

“Mungon guximi për të pranuar,  çmim tepër të lartë”.

Duke lexuar poezitë, radhë me radhë, pavarësisht boshëllëkut të formuar nga dhimbja, nga gjendja shpirtërore, ndikimin emocional që japin vargjet e Berishës prapë sikur ngazëllejnë dhe japin motiv për t’u ballafaquar edhe me atë që të lëndon dhe të japin krah të sfidosh ligështinë a moralin e keq që tashmë është bërë ndonjëherë mësim, e herën tjetër rutinë.

Poezia në disa çaste na vë para kërkesës për vetënjohje, pikërisht janë këto çaste ku tronditet së brendshmi qenia jonë, e pikërisht edhe krijohet moment kur edhe njohim më mirë vetveten. Vargjet e Berishës janë sikur labirinte që duhet gjurmuar thellë, duhet njohur përtej asaj që ne e quajmë të njohur. Vargu nuk udhëhiqet nga brishtësia, por gjithnjë vihet në pah me ngjyrime metaforike, me shprehje që mallëngjejnë lexuesin.

Berisha e ndërton mendimin e tij poetik në kërkim të thjeshtësisë e të fjalëve të thjeshta, por në relacion me kuptime të mëdha.   

“Herë tjetër” është poezia e fundit e këtij vëllimi, gjithnjë ka hapësirë për edhe një herë tjetër, mbase vetë fakti për të thënë edhe njëherë tjetër të kujton çastet e papërseritshme, të kujton dhe të kthen pas duke i vënë gjurmët e ditëve të sotme në atë që ka kaluar. Njëriu është i fortë sa për të luftuar me brishtësinë që shpeshherë I bëhet udhë nëpër të cilën shkelë. Kjo dëshmohet në vargjet:                                                                                       

“Për të takuar njeriun e fortë pa arsye edhe një herë do të ndodhë  turma e reve nëpë detin e dëshirës”.

Faktikisht,  poezia është ajo që na emocionon, na dhuron kënaqësinë e leximit dhe interpretimit, gjë të cilën e arrijmë tek poezia e Berishës. Me anë të komunikimit të qartë poetik, ai na dhuron vargje që kundrojnë jetën dhe botën shpirtërore të tij. Pra, vetë titulli përputhet me interesimet tematike dhe artistike të autorit, me profilin e tij krijues.           

(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master në Degën e Letërsi Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë). /KultPlus.com

Recension nga Arbnora Bunjaku

Identiteti i s/provuar është pjesa e dytë e librit me titull Identiteti i pa/zbuluar nga studiuesi Kujtim Shala. Nëse pjesa e parë e librit e jep një paraqitje të problemit në mënyrë më gjithëpërfshirëse, pjesët e tjera kërkimin e orientojnë në hollësi, duke u marrë me vepra, fenomene e çështje, që në thelb janë sprovime letrare, për të dhënë prova që dëshmojnë identitet letrar e kulturor.

Sprova e parë me të cilën fillon kërkimi i veprës në këtë pjesë të dytë është Çeta e Profetëve e Pjetër Bogdanit.

Çështja së cilës Shala i kushton rëndësi parësore është dygjuhësia e veprës së Bogdanit, ngase ky element kthehet në fenomen e traditë letrare të komunikimit të epokës. Bogdanit i kërkohej që të kthejë tekstin në italisht, për të verifikuar autencitetin e ideve apo shkallën e besueshmërinë ndaj doktrinës, prandaj kjo kërkesë shihet si provë për doktrinën, e cila pastaj bëhet sprovë për kulturën. E kur jemi te prova për doktrinën studiuesi përfundon se Në fund, provën e bën vetë diskursi i Bogdanit, i cili provohet në shkallë e tipa të ndryshëm, si dëshmi për kulturën bogdaniane e për metodën e shkrimit që, së bashku, çojnë te doktrina e krishterë e veprës në germë e në frymë[1]

Mendimi se në veprën e Bogdanin, bashkëjeton doktrina me letersinë, apo e vërteta me atë që Aristoteli e quan e vërtetëdukshmja, është pohuar edhe nga Shala i cili thekson se Çeta e Profetëve provën për të vërteten e krishterë e jep edhe përmes të vërtetëdukshmes e cila haset në fragmente rrëfimtare e te Kangët e Sibilave. Së fundmi vepra Çeta e Profetëve sipas tij për nga rëndësia e vlera është kryevepër dhe për shkak të tematikës universale ajo mund të lexohet edhe sot e këtu.

Çështja tjetër e cila paraqet sprovë kërkimore për herë të parë për studiuesin është fenomeni i Voskopojës. Kjo vepër konstaton se problemi tek ky rast duhet të shpjegohet përmes konceptit të kulturës pasbizantine/neobizantine.
Pjesën për Voskopojën ai e titullon Voskopoja e “tjetri” dhe në lidhje me këtë thotë se Voskopoja është “tjetri” përballë religjionit themelor politik e kulturës origjinare të Perandorisë osmane, ndërsa kulturalisht bëhet tjetër përballë etnive të saj.[2]

Në këtë pjesë të  dytë të librit, kritiku provon edhe Sami Frashërin, si letrar e ideolog nacional nën titullin Autori ynë. Ai vendos pikërisht përemrin “ynë” në formulimin e titullit sepse Sami Frashëri mund të shihet si autor i përbashkët i kulturës osmane/turke dhe asaj shqiptare, për shkak të veprimtarisë së tij në fushë të dijes e të kulturës së të dy popujve.

Kërkimet e studiuesit përqendrohen në tri veprat e Samiut, romanin Dashuria e Talatit me Fitneten, dramën Besa si dhe në veçanti në traktatin Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë. Shala rikujton se Sami Frashëri e shkroi dramën Besa e cila ka shenjat e moralitetit autentik si dhe traktatin për veprimin politik shqiptar, vepra nga të cilat jepen të gjitha shenjat se vepra e këtij autori duhet kujtuar.

Mësim letrar e histori titullohet pjesa ku flitet për epin Lahuta e Malcis të Gjergj Fishtës. Nga titulli shihet se kemi të bëjmë me raportin e historisë dhe letërsisë në epin e Fishtës dhe si mund të shihet kjo vepër në raport me këto dije. Sipas Shalës Fishta rri përkrah historisë dhe e mat shtatin në pasqyrën e letërsisë.[3]

Autori i kësaj vepre është i njohur për studimin e artikuluar në formë të pyetjeve të shpeshta, si formë e mendimit të hapur, andaj kur jemi te problemi i së vërtetës në raport me veprën e Fishtës, ai shtron pyetjen se a mund ta thotë një vepër letrare të vërtetën e vërtetë dhe Përgjigja është: Po. E vërteta që thotë letërsia është e vërteta e saj e vërtetë, madje e pangjashme me ndonjë të vërtetë tjetër.[4]

Kërkimet e librit shtrihen edhe në veprat e At Zef Pllumit, si Rrno vetëm për me tregue e Histori kurrë e shkrueme si edhe në intervistat e tij, për të arritur te përfundimi se vepra e tij, ka një mësim ideologjik dhe këtë dëshiron ta jap përmes dëshmisë. Sipas Shalës ideja e tillë, ku mësimi jepet përmes provave, e hap veprën e Pllumit drejt universalitetit, ngase kur mësimi merret me prova, provat universalizohen.

Studimet letrare në këtë libër përfshijnë edhe autorë si Martin Camaj e Jusuf Gërvalla.
Shkrimi për Camajn ,titullohet Camaj i parë, titull ky përmes të cilit aludohet se veprat e para të këtij poeti Nji fyell ndër male dhe Kënga e vërrinit, janë ato që shënjojnë identitetin e autorit. Kështu Camaj i parë shënjon edhe Camajn e mbramë, qoftë edhe të veprës së mbramë, Palimpses (1991), e cila, me titull e me poetikën (intertekstuale), po trashëgiminë e parë e të përhershme shënjon.[5]

Martin Camaj shënjohet si shkrimtar i traditës së shkrimit gegë, andaj sipas autorit ai duhet edhe të lexohet si i tillë, pëndryshe huqen shenjat kulturore e semantike të veprës.

Ndryshe nga shkrimi për Martin Camajn, ai për Jusuf Gërvallën fillon si një rrëfim personal i studiuesit.
Gjatë studimeve në Universitetin e Bolonjës, ndër librat që kishte marrë me vete ishte edhe ai i Jusuf Gërvallës. Libri i tij e kishte bërë të jetonte me shenjat e vendit, me mallin e largimit sepse Shala veprën e këtij poeti e cilëson si letërsi të shenjës së vendit, shenjës së Rrafshit të Dukagjnit.

Shkrimi për poetin e vendit është koncentruar në format letrare si poezia, proza e drama, duke lidhur kështu portretin bibliografik të autorit, për të përfunduar se vepra e tij jep edhe identitetin e njeriut edhe të shkrimtarit ngase letërsia ishte veprim i parë i tij.

Pos prozës letrare, poezisë e dramës ky studim orientohet edhe te fusha e kritikës, me veprën e Krist Malokit, në pjesën e titulluar Ipse et idem. Termat ipse et idem janë marrë nga filozofi francez Pol Riker, për të paraqitur identitetin në dy pamje, në atë se kush dhe çfarë jam.

Ideja themelore e Malokit është ajo e shqiptarizmës, e cila shënjohet me besën, nderin e burrërinë e sipas Shalës ajo që vepra e Malokit kërkon është përsëritja, që në një formë është kthimi te kanuni i cili ka për bazë ato që shënjojnë idenë e shqiptarizmës.

Veprat e diskutuara në këtë libër, mund të mos jenë të panjohura për ne, mirëpo çasja e studiuesit ndaj tyre, pyetjet që ai shtron e që na bëjnë të mendojmë për to janë edhe të panjohura  për ne por edhe të veçanta njëkohësisht.

Kjo vepër e studiuesit Kujtim Shala, duke analizuar autorë, vepra, e fenomene të letërsisë shqipe që pastaj kalojnë edhe në universalitet, mund të jetë një pikë e fortë referimi, kurdo që temë mund të jetë çështja e identitetit, qoftë ai letrar apo kulturor.

Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master në Degën e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. /KultPlus.com

---

[1] Shala, Kujtim, Identiteti i pa/zbuluar, Prishtinë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës fq.125-126

[2] Po aty  fq.140

[3] Po aty  fq,159

[4] Po aty, fq.172-173

[5] Po aty  fq.191

Recension nga Anda Gjikolli

Me veprën “Legjenda e vetmisë”, Ridvan Dibra arrin që të paraqesë vetminë e thellë të përjetuar nga protagonisti i veprës. Neglizhenca e të tjerëve, talljet e bulizmi, braktisja janë ato që e ndryshojnë rrjedhën e jetës së një individi. Në momentin që ai përballet me këto, jeta e tij merr kahje tjetër. Kështu i ndodhi edhe protagonistit tonë të veprës, Balës. Në momentin që i vdes babai, atij i ndryshon jeta.

“Nana djalin ka qorrue,

Me gjaks t’burrit m‘u martue”

Që në fillim të veprës e kemi të vendosur këtë paratekst. Këta dy distikëna duket se na paralajmërojnë me atë se çfarë do të përmbajë vepra. Dibra e cek që këto distikë janë nga një legjendë e moçme, d.m.th tekst burimor i veprës mbetet kjo legjendë. Vepra ashtu edhe siç e ka thënë edhe autori, ka narracion të thjeshtë e të kuptueshëm për lexuesin, përmban fraza të thjeshta dhe aspak të komplikuara e na duket se autori e ndjek një teknikë interesante me strukturën e kapitujve. Gjithsej janë 30 kapituj të shkurtër, asnjëri prej tyre i emëruar, thjesht të veçuar nga tjetri me numra. Kapitujt kanë një strukturë të veçantë sepse të gjitha fillojnë me emrin e protagonistit, Balës: Bala rri vetëm gjithmonë, Bala është rrekur ta thyejë vetminë, Bala tash është prapë vetëm etj. Gjithmonë janë tri fjali me të cilat autori e fillon rrëfimin dhe janë prapë po tri fjali me të cilat e përfundon, fjali këto që qëndrojnë të ndara nga teksti. Vepra është e strukturuar në një harmoni të tillë që e bën atë estetike për syrin e lexuesit.

Rrëfimin e fillon me Balën që është 18 vjeçar. Me anë të analepsës, ai kthehet pas në kohë, ku rrëfen për jetën e tij si fëmijë, kujtimet e tij edhe pse këto kujtime nuk i jep përnjëherë, por jepen kohë pas kohe, gradualisht duke e plotësuar historinë. Autori inkuadron shumë pak personazhe: Bala, nëna, dhe fqinji (me raste edhe Marta-shoqja e Balës). Të tjerët janë vetëm personazhe figurante, të cilat i ndihmojnë rrjedhës së zhvillimit të ngjarjes; shokët, mësuesja. Përveç Balës dhe Martës (në një rast edhe Norës, nënës së tij), Dibra nuk i emëron fare personazhet. Duke mos iu referuar fqinjit me emrin e tij, na duket si një lloj refuzimi i Balës ndaj tij.

Ngjarja nuk tregohet se ku po zhvillohet e as kur po zhvillohet. Nuk tregohet as koha e as hapësira. Të vetmet vende të emëruara janë: Livadhi Sy-Blu, Përroi i Bardhë, Guri i Zi, Maja e Egobokës dhe Pylli i Bjeshkës.

Figurë kryesore në jetën e Balës kishte qenë babai i tij, por pas humbjes së tij, Bala gradualisht i humb të gjitha. Autori e paraqet këtë lidhje të fortë të babait me të birin për ta bërë me dramatike e më të papranueshme më pastaj humbjen për Balën e vogël, duke kontribuar kështu në rritjen e dramacitetit. Ai nuk gjen mbështetje as te shoqëria e as te nëna. Bala tjetërsohet nga të gjthë e kështu hyn thellë në botën e tij e izolohet si pasojë e kësaj neglizhence. Më të rëndë këtë izolim e bën fqinji i cili dikur ishte mik i babait, por që pas vdekjes së babait në një mënyrë të dyshimtë po i afrohej nënës së tij. Thua se po ecte mbi një tokë të minuar. A të mbushur përplot me kurthe[1]  Ja si e ndjente ai veten midis njerëzve, sepse aq shumë kishte kaluar kohë me veten dhe monologët e tij sa kishte harruar të komunikonte.

Na paraqitet një Balë që nuk e gjen veten askund e nuk afrohet me askënd. Në disa raste autori me anë të figurës së kontrastit mundohet të paraqesë kontradiktën mes gjendjes së Balës dhe ambientit, mes asaj çka ai ndjen dhe asaj çka ia imponojnë rrethanat.

Bala rri vetëm gjithmonë. Edhe pse nuk e pëlqen vetminë.[2] Gjithkund qetësi nëpër klasë. As miza nuk dëgjohet. Por jo në zemrën e Balës. Aty kanë filluar të gjallojnë përbindëshat.[3]

Pasi e humbi interesimin për njerëzit dhe nuk ndjehej mirë në prani të tyre, ai e rigjen veten në zonën e tij të re të komfortit, në pyll. Gjithçka ndodh në pyll. Edhe Bala nis të ndihet më mirë se në shtëpinë e vet.[4] Ai mbetet i vetmi vend ku ai qetësohet dhe e rimerr jetën e tij në dorë, vendi ku i bën planet e para për hakmarrje ndaj fqinjit për vdekjen e babait, vrasje kjo detajisht e planifikuar nga ana e tij por që nuk arrin të realizohet.

Vepra nuk është një legjendë, edhe pse këtë e paralajmëron titulli. Si tekst burimor ka legjendën, por në të nuk gjejmë asnjë tjetër element folklorik. Autori e merr këtë legjendë dhe e rifunksionalizon në veprën e tij. Inkuadron elemente tjera e i jep një përfundim tjetër duke ia përshtatur edhe kohës në të cilën e ka shkruar.

Të njëjtën ngjarje përmban edhe kënga e Zuko Bajraktarit, këngë që është pjesë e ciklit të famshëm, Këngët e Kreshnikëve, ndonëse distikët e vendosur si paratekst nuk i gjejmë në këtë këngë. Përveç me legjendën a me këngën e Zuko Bajraktarit, disa lidhje mund t’i gjejmë edhe me veprat “Orestia” e Eskilit dhe “Hamleti” e Shekspirit. Te të gjitha, djali synon hakmarrjen për vrasjen e të atit. Bala nuk e ka intencë vrasjen e nënës por të fqinjit. Sipas studiuesit Ag Apolloni:  Derisa Oresti e merr hakun pa u shtirur dhe pa luajtur nga fiqiri, kurse Hamleti vë maskën e të çmendurit për ta realizuar qëllimin, Bala marrëzinë e ka fytyrë, jo maskë.[5]

Ndërtimi i tekstit mbi një tekst tjetër (ndërtimi mbi tekstin burimor legjendën a këngën kreshnike), rifunksionalizimi i legjendës, struktura e veçantë, lakonizmi në shprehje janë disa nga elementet postmoderniste që vepra i posedon. Megjithatë ajo nuk mund të cilësohet si prozë e pastër postmoderniste.

“Legjenda e vetmisë” mbetet një roman psikologjik, një prozë e thellë mbi gjendjen e atij që largohet nga shoqëria, që nuk pranohet e që e ndjen veten të huaj mes njerëzve, një prozë mbi individin që thehet e asnjëherë më nuk arrin të ngjitet.

Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master në Degën e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. /KultPlus.com

Literatura:

• DIBRA, Ridvan, Legjenda e vetmisë, KOHA, Prishtinë, 2013
• Apolloni, Ag. “Legjenda Në Laboratorin e Autorit.” KultPlus, 11 Apr. 2020, www.kultplus.com/libri/legjenda-ne-laboratorin-e-autorit/.

---

[1] Dibra, Ridvan, Legjenda e vetmisë, KOHA, Prishtinë, 2013 , fq.15.

[2] Po aty, fq.11.

[3] Po aty, fq.26.

[4] Po aty, fq.36.

[5] https://www.kultplus.com/libri/legjenda-ne-laboratorin-e-autorit/

Recension nga Albulenë Krasniqi                                                                    

Libri Peshorja e parkave e studiuesit Osman Gashi, i takon punës së tij të përmbledhur gjatë viteve 2011-2018, ashtu sic jep vetë studiuesi shpjegim në fillim të librit.

  Strukturën e librit e përbëjnë tre kapituj apo tri pjesë, të cilat përfshijnë studime, ese, artikuj shkencorë, të gjitha këto me kontributin e dhënë nga vetë studiuesi, por në të njëjtën kohë edhe nga disa personalitete me ndikim në këto lloje shkrimesh. Pjesë të përfshiera në këtë vëllim i takojnë periudhave paraprake me rëndësi letrare dhe kulturore.

  Parkave (sqarim nga studiuesi marrë nga T. Dhama, parkat janë hyjnesha romake të fatit ashtu sikur Moirat greke. Ishin tri: Kloto-e cila e fillon perin e jetës; Lahesa-e merr dhe e tjerr më tutje; Atropo e ndërpret.  është poezia dedikuese që inkuadrohet  në fillim të librit, përkthim nga Arshi Pipa, të autorit Fridrich Holderlin.  Pikërisht me  titullin   Peshorja e parkave studiuesi Gashi emërton veprën e tij me studime për letërsinë dhe kulturën.

  Koncepte e terme për periudhën romantike

  Pjesa e parë e librit është hyrja për atë që cilësohet kryesore për një kulturë vendi, për atë që e karakterizon një popull a një vend për periudha e shekuj dhe ajo që mbetet e tillë cdoherë-identiteti. Në këtë mënyrë, studiuesi në fillim të këtij libri merret me ontosin e kulturës shqiptare, duke përfshirë edhe atë botërore, sidomos në letërsi.  Vënia e tipareve letrare e kulturore me metodën komperative ndërmjet letërsisë shqipe apo kulturës shqipe dhe asaj botërore, e përcjellë studimin  në vazhdimësi të librit.

 “Gjuha, trashëgimia historike, folklori, etnopsikologjia, qëndrimi e imazhi ndaj tjetrit, fqinjit, të ndryshmit dhe të huajit, domosdo janë reflektuar përgjatë gjiithë historisë edhe në veprat letrare të llojeve të ndryshme”. [1]. Gjuha është primare që identifikon një popull apo kulturën e tij. Letërsia e shkruar në gjuhë të ndryshme të botës ka rezultuar me krijimin e një korpusi kulturoro-letrar për popujt e ndryshëm.

   Por, sa mbetet gjuha primare për të treguar një indentitet? Kjo ndryshon kur para gjuhës vihen elemente tjera që përbëjnë identitet. Shembull janë komeditë e Plautit romak, për faktin se komeditë e tij, sipas Gashit, ishin adaptime e rishkrime të veprave të autorëve grek. Cështjet, të cilat kalojnë në nëncështje të tjera, theksojnë stilin e shkrimit të studiuesit, pavarësisht se disa fakte të studimeve letrare mbesin të njëjta, Gashi arrin të prekë edhe pjesë që rrjedhin  nga vetëdija e tij studiuese e hulumtuese.

Prejardhja, origjina, jetesa, tradita, gjuha, kultura, toponimet, religjioni, e kanë shtyrë studiuesin që t’i cilësojë shenja identitare të shfaqura në shkrimet letrare nga shkrimtarë shqiptar.

  …Pelazgjë jemi lindur, nga Hëna më përpara,/Ahere kur Adhamit as që i dukej fara!/ Jo vetëm njerëzisë të vjetrit burrat tanë,/ Po edhe të perëndivet, pra prindër kanë qenë[2]

 Diskursi për të kaluarën, cdoherë ndjek pikëpamje historike, politike, kulturore, biografike, i cili kalon në diskurs shkencor e hulumtues në lidhje kushtimisht, paralelisht, në veprat letrare, nga një e kaluar traumatike, përkatësisht në periudhën e romantizmit evropian, më pas edhe periudha romantike shqipe.

  Kujtesa, e kaluara individuale e kolektive, ikja nga realiteti, frymëzimi, optimizmi, pesimizmi, ëndërra, utopia, iluzioni, mllefi, kanë ndërtuar një numër të madh shkrimesh letrare nga shkrimtarë evropian e shqiptarë. Të gjitha këto terme studiuesi i përcakton ndër elementet kryesore në periudhën e romantizmit, të cilës i kanë paraprirë shkrimtarët evropian: Ugo Foskolo, Novalisi, Hëlderlini, Bajroni, Shelli Kitsi, Lamartini; ndër shkrimtarët e poezisë romantike, në motivet  e ikjes, e kujtimeve, frymëzimit, shmangia nga racionalizmi. Motive të ngjashme përdorën edhe romantikët jashtë kufijve shqiptarë: De Rada, Skiroi, Serembe, Naim Frashëri; sepse ato gjenin frymëzimin e ngjashëm me cdo shkrimtar të kësaj periudhe.

   “Gjithcka që romantiku kërkonte në botë”, shkruante historiani gjerman i letërsisë Fric Martin, “ishte ai produkt i shpirtit të tij, gjakimi për vetveten, dhe udha përbrenda, -ëndrra, kujtesa, parandjenja, vizionet”.[3]

   Termat vepra autoetnografike, shkrime epistulare, autobiografi poetike, sipas studiuesit, mund të përdoren si përcaktues  të veprave të periudhës romantike, për faktin se disa prej tyre nuk mund të përcaktohen në një zhanër të caktuar, qoftë ep, poemë apo prozë poetike. Përcaktimi i zhanreve sipas formës e përmbajtjes së veprës dhe disa elementeve tjera, përbën problemin e kahmotshëm në studime e teori,  sipas kësaj, termi zhanër mund të ketë alternativa tjera, gjithmonë në përputhje me veprën si tërësi.

    Këtij studimi i paraprijnë  terme, origjinën apo shpjegimin e të cilave, Gashi e gjen duke vë në vijë paralele termin dhe gjetjen e tij  nëpër vepra të caktuara.

   Në studimin për utopinë, studiuesi e ka përcaktuar si term që lidhet historikisht dhe kuptimisht  me zbulimin e Amerikës nga Kolombo, kurse në studime e shkrime nga Tomas Mori. Kështuqë, në këtë pjesë, Gashi merret me domethëninen e termit dhe i referohet historisë apo të kaluarës së popujve që kanë ëndërruar për dicka të paqenë, dicka që nuk ekziston , por që është ëndërruar të jetë ashtu si shumica e shkrimtarëve kanë shfrytëzuar këto motive në letërsi. Utopia që nënkupton vendin ideal të ëndërruar nga individi,  perfeksionin, ka gjetur shtrirjen e saj në veprat letrare të periudhës së romantizmit.

   Miti, religjioni, historia, janë tri koncepte të cilat gjejnë shtrirjen në vepra letrare, sidomos në periudhën romantike.

Studiuesi, në këtë pjesë i referohet mitologjisë greke, të inkuadruar në letërsinë e shekujve XIX dhe XX, pastaj miteve të transformuara në letërsinë shqipe, me termet miti pellazgjik, miti i Motit të Madh, miti mbi identitetin nacional në romantizëm, të transmetuar në veprat e Jeronim De Radës, Gavril Dara i Riu, Serembes, Naim Frashërit, Sami Frashërit.

   Konceptin për Perëndinë-Zotin, Gashi e sheh si një përballje me pohimin dhe mohimin e tij, në vepra letrare. Këtë përballje , ai e sheh tek konstatimet e Hajdegerit “Zotat përfundojnë duke u larguar. Zbrazëtia që rezulton është mbushur nga eksplorimi historik dhe psikologjik i miteve”[4] “Vdekja e perëndisë është temë romantike” Oktavio Paz; kurse pohimin për Perëndinë-Zotin, shkrimtarët e periudhës romantike e shfaqin në vargjet e tyre poetike, për pohime të tilla, ato interpretohen nga studiuesi për shkrimtarët: Shatobrian Gjeniu i krishtërimit, Fridrih Helderlin me tri shkallët përcaktuese të botës fizike dhe shpirtërore: gjithësia, hyjnitë dhe njerëzit,  me poezinë Parkave dhe vargjet …Një herë jetova/ Si perënditë dhe s’dua gjë tjetër. Në interpretimin kontekstual të vargjeve të Hëlderlinit, Gashi ndër të tjerash thekson:

Fati i tij, “përmbushja e misionit” që e kishte vënë përpara një autorefleksioni, vendoset së fundi në peshoren e Parkave- perëndeshave të fatit. Poeti këtë e sheh si kumt prehjeje, lutje, dëshirë, një ninullë zëëmbël “në qetësinë e botës së hijeve” [5]

    Studimet e përmbledhura për periudhën e romantizmit në përgjithësi dhe disa karakteristika tjera që vëren studiuesi, përfundojnë me shkrimet Atdheu…Jashtë atdheut dhe Romani evropian i fundshekullit dhe zhvillimet në romanin shqiptar.

  Në temën e parë, Gashi përvec se konceptualizon me terme të periudhës romanitke, njëkohësisht zgjon për diskutim dy cështje letërsi e diasporës dhe letërsi e ekzilit, ku sipas tij, nuk shihen si terme dalluese në veprat e romantizmit si në Itali dhe vende tjera evropiane. “E formuluar si e këtillë, “Letërsi shqipe e diasporës” kjo cështje nuk arrin të përmbushë dot shtytjen time për të shqyrtuar këto probleme dhe e kam të vështirë të mos kapërcej caqet dhe të mos flas për interferencat midis nocioneve sic janë: Diaspora dhe Ekzili në raport me idenë a mitin mbi Atdheun që i sjellë në një rreth të pandërprerë vicioz të dy nocionet e sipërpërmendura”. Kjo nënkupton shkrimtarët e lindur jashtë atdheut të cilët kanë krijuar me motive të mallit e largësisë, kurse ata të Ekzilit, shkrimtarët e lindur në Shqipëri që më vonë janë larguar nga vendi i tyre duke shkruar nga larg. Gjatë dhënies së argumenteve vërehen shprehje subjektive të studiuesit, në formën e kundërshtive dhe sugjerimeve apo këshillave.

  Studimet për zhanret letrare, sidomos të zhanrit të gjerë të prozës përkatësisht romanit, ka shtyrë në krijimin e polimikave dhe konstatimeve të papërfunduara nga teoricienë e studiues të letërsisë. Në studimin për romanin e fundshekullit, karakterizohet shqyrtimi i romanit në tërësi si zhanër, romanit realist, modernist, dhe lidhjes së romanit shqiptar me atë evropian.

     Ese dhe artikuj shkencorë

Shkrimet në formën e esesë, studiuesi ka zgjedhur t’i realizojë me shkrimtarë të letërsisë së huaj dhe asaj shqipe.

 Tema e universalitetit  në këtë vëllim i takon Villiam Shekspir, duke mbetur bashkëkohës në cdo kohë me veprat e tij.

Syzhe të huazuara, statusi legal i gruas, përfaqësojnë në një mënyrë idenë sheksperiane. Ndërsa, universaliteti në veprat e Shekspirit, sipas studiuesit, mbesin të tilla për shkak se ato ndërtojnë temat: ndarjet klasore, racizmi, cështjet e seksualitetit, jotoleranca, roli dhe statusi shoqëror i gruas, krimi, lufta, sëmundjet, vdekja- tema të pashmangëshme edhe në shoqërinë dhe në letërsinë bashkëkohore.

 Identitetin me krijimtari letrare, ia kushton Ismail Kadaresë, duke treguar argumente e koncepte të veprave të tij.  Gashi, në një mënyrë përcakton si të vetmin identitet të letërsisë shqipe, Kadarenë, në një hapësirë më të gjerë për faktin e përkthimit të veprave të tij në disa gjuhë të huaja, në këtë mënyrë arrihet shpërndarja e unitetit të kulturës shqipe.

 Gjykimi për veprën e Kadaresë si për një vepër që rrokë hapësira të pamatshme tematike e ideore e njëkohësisht ekstemporale , do të mund të  krahasohej në shumë elemente me ato të Homerit, Dantes, Gëtes, të cilat lidhin fijet e letërsisë e të kulturës së antikitetit me bashkëkohësinë, arketipeve, eoneve e substancave të tejkohshme me lëvizjet sociale, politike e kulturore të kohës së autorëve të tyre.[6]

  Referencat e drejtpërdrejta në kohë e hapësirë; prozë e metaforës së madhe të absurdit ekzistencial, prozë të parabolës, alegorisë dhe alegorizmit, prozë e mitizimit, demitizimit dhe rimitizimit; teknikat e gjuhës ezopiane: përbëjnë korpusin letrar të Kadaresë, për të cilat studiuesi krahasimisht me shkrimtarë e vepra të letërsisë botërore, e vecon Kadarenë si të tillë, në veprat Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Pallati i ëndrrave, Shkaba, Prilli i thyer, Eskili ky humbës i madh, Pasardhësit, Dimri i vetmisë së madhe, në krahasim me epet e Homerit, Virgjilit, me Danten, dhe ky krahasim vetvetiu tregon vlerësimin e studiuesit për krijimtarinë e Kadaresë.

  Shkrimi për Skënderbeun, e rishfaqë vetëdijen historike e letrare të paraqitur në shkrimet e autorëve shqiptarë e të huaj. Nuk mungojnë letrat e shkrimet e disa autorëve, të cilat studiuesi i ka përmbledhur në esenë e tij dhe të gjitha ato jane shkrime himnizuese e lavdēruese për Kastriotin.

  Në lidhje me historinë dhe shkrimet e llojit historiografik, karakterizon shkrimet e autorëve Ndoc Nikaj, me shkrimet për kujtimet, reminshencat e fëmijërisë deri në moshën 80 vjecare, sipas Gashit përbëjnë tipin e shkrimit të përzier faksion e fiksion. Ndërsa në Kujtime të Mehdi Frashërit inkorpurohen shkrime politike, historike e dokumentare, të cilat përbëjnë korpusin e shkrimeve historiografike.

  Përkushtimin traduktologjik në esetë e tij, ia kushton Hafiz Ali Korcës, për faktin se ai  ishte përkthyes i veprave të letërsisë persiane. Epokë e saj, e artë, Rubairat a Katroret nga Khajami, Gjylistani apo Trëndafilishten e Saadiut, të cilat Gashi i konsideron pasqyrë të kulturës apo trashëgimisë persiane.

   Pjesë e emërtimeve letërsi e të mallkuarëve, letërsi e vonuar, letërsi e ndaluar. në letërsinë ruse, është poetja dhe prozatorja Marina Cvetajeva, të paktën kështu e konsideron studiuesi, natyrisht me referencë letërsinë e saj. “Jeta e saj ishte e mbushur përplot tragjedi, zhgënjime, përcmime e dhembje”.

Veprat e saj me temën e vuajtjes, dëshpërimit, ikjes, cilësohen si tregues të jetës së shkrimtarës: Albumi i mbrëmjes, Fanari magjik, Poema e shkallinave, vargjeve të Cekisë…

  Kritikë, shkrimtarë e bibliografi të veprave shqipe, janë pjesët në fund të librit, të gjitha të vecuara, sipas asaj që studiuesi ka zgjedhur të inkuadrojë shkrimet e tij në këtë vëllim.

   Pasqyra e studimeve të Antonio Guxetës për letërsinë shqipe, është artikulli i pjesës së dytë të librit. “Sipas Mandalas, Guxeta shquhet për “shkrimet dialektologjike e filologjike arbëreshe, si një specialist në fonetikë e fonologji. Ai solli modelin  funksionalist të shkollës strukturaliste në sistemin fonologjik të arbërishtes siciliane, ndërsa në kritikën letrare shqipe futi metodologjinë strukturaliste e semiologjike.Sa i përket imazhit për tjetrin në aspektin komperativ, Guxeta ka interpretuar veprën e Bajronit për udhëtimet e tij në Shqipëri, me intencën e ndërtimit karakteristik të tipareve të popullit nga syri i një të huaji. 

  Studimet e Gashit në pjesën e dytë i takojnë, përvec Guxetës, edhe shkrimtarëve, për të cilët nuk është shkruar shpesh: Elias Kaneti, Xhorxh Bernard Shou, Sazana Caprici dhe Mahmud Hysa.

  Eseja kushtuar shkrimit feminist, i dedikohet Sazana Capricit, me veprën Shkrimi femëror. Eseja nuk lidhet me pozitën e femrës në shoqëri, pra me feminitetin në përgjithësi, por  me pozitën e shkrimtares femër në raport me shkrimtarët meshkuj. ” Që në faqet e para autorja e ka shprehur intencën e saj për të gjetur për shumë përgjigje për shumë pyetje që lidhen me gruan dhe letërsinë, rrjedhimisht me letërsinë e grave në kohë dhe hapësirë”.

   Studim për studimin, e studiuesit  Mahmud Hysa për veprën e Ibrahim Kadriu. Polifonia e tekstit letrar, është studimi që merr për interpretim veprën e një shkrimtari prozator, dhe në këtë mënyrë ndërton teorema për disa koncepte si polifonia, intertekstualiteti, citatësia, postmodernja, psikologjiaepersonazheve etj.

  Dy artikuj shkencorë, që lidhen me historinë dhe të kaluarën, tash jo në vepra letrare, por në kulturën shqiptare, studiuesi trajton dy cështje për këtë temë: trashëgimia albanologjike dhe kujtesa historike. Shpjegimi i nocioneve merr kahjen e shpjegimit të ndërtimit kulturor e letrar nëpër shekuj. Trashëgimia albanologjike janë dokumentet, faktet, shkrimi, tekstet, koleksionet, ndërsa kujtesa historike sipas studiuesit mund të jetë kujtesë e thjeshtë dhe mund të humbas.

  Studimet, esetë, artikujt shkencorë të Gashit përfundojnë me përmbledhjen e veprave të letërsisë shqipe në dy libra: Libri shqip 1555-1912 me autor Ramazan Vozgën dhe i dyti Bibliografi e librit shqip (1913-1944), i autorëve Maksim Gjinaj, Margarita Mele dhe Myrvete Elmazi. Ky artikull përmban të dhënat gjatë përgatitjes së bibliografive apo Librit të librave shqip, emërtim nga Aurel Plassari, dhe rëndësisë për kulturën letrare shqiptare, si për lexuesit ashtu dhe për shkencën teorike të letërsisë.

Konkluzion

 I gjithë vëllimi Peshorja e parkave e cila përmban pjesë studimesh të shkruara në formë eseje dhe artikujve shkencorë, përcjellë te lexuesi pikëpamjet teorike e kritike që autori i realizon përmes shkrimeve që ka zgjedhur të jenë pjesë e këtij libri.

Ndarja në tri pjesë e librit, realisht ndan edhe punën e studiuesit që e ka arritur ndër vite. Pjesa e parë fillon me identitetin, qoftë të kulturës apo letërsisë se një populli, pjesa e dytë me shkrimet për autorë kritik-studiues apo shkrimtarë veprash dhe pjesa e fundit me dy kapituj për bibiliografitë e veprave të letërsisë shqipe.

  Në tri pjesët e librit, Gashi realizon idenë e tij pêr shqyrtimin e çështjeve deri në pikën ku lë hapësirë për diskutim. Trajtesat e tij shkojnë kah metoda komperative, ndërmjet kulturaave apo letërsive shqiptare dhe asaj botërore.

 Nocionet, termat, konceptet, shkojnë pothuajse në mënyrën vetëidentifikuese, por nuk mungojnë edhe ato të identifikuara më parë nga studiues tjerë. Prandaj, stili i tij i shkrimit shkon në trajtimin e çështjeve kryesore duke kaluar në nën çështje tjera, që e preokupojnë studiuesin.

Të gjitha ato që Gashi ka arritur t’i finalizojë dhe të vendosë t’i përmbledhë në Peshorja e parkave janë në interesin e lexuesit apo studiuesit të letërsisë.

Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në studimet master në Degën e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. /KultPlus.com

---

[1] GASHI.Osman. Peshorja e parkave-Studime mbi letërsinë dhe kulturën. Kosova Pen Center, Prishtinë, 2019, faqe 11

[2] Peshorja e parkave. vep, e cituar, marrë nga poezi e Naim Frashërit, Dëshir’ e vërtetë e shqipëtarëvet, fq 14

[3] Peshorja e parkave, vep. e cituar, fq 31.

[4] Po aty, fq 50.

[5] Po aty, fq 64.

[6] Peshorja e parkave, vep. e cituar, fq 21.

Recension nga Rajmonda Kitaj

Vdekja është përfundim i një tregimi dhe fillim i një tjetri.
Gjatë ekzistencës së njeriut, ka momente të cilat e veçojnë prej vijës së mesme dhe që i quajmë si momente të jetës. Ekzistojnë të tjera momente të cilat qëndrojnë poshtë horizontit dhe që i quajmë vdekje. Në të vërtetë si njëra, ashtu edhe tjetra anë e vijës ndarëse, shënon ekzistencë.

Libri me poezi “Fenomenologjia e vdekjes” i poetit Anton Berishaj, rrjedhimisht titullohet “Libri i madh i antipoezisë 1980-1985” që është në një farë forme, është ribotim i librit me titullin “Lule mëngjesi”, i botuar në vitin 1986.
Me këtë përmbledhje poezish, poeti ynë i jep një drejtim të vetin filozofik poezisë shqipe.
 Bazat e letërsisë janë ato të realitetit ku jetojmë, mirëpo loja që bëhet me ato baza, me ato mjete, me atë lëndë, udhëhiqet nga të tjera ligje, nga ligjet e imagjinatës dhe intuitës.
Prandaj, qysh në shfletimin e parë, lexuesi fiton përshtypjen që ky libër është shkruar me një dashuri të madhe, një shpirt artistik dhe mendim të thellë filozofik, kryesisht për jetën-vdekjen dhe dashurinë në raport me njëra-tjetrën.

Thirrja e vdekjes është thirrje dashurie.  Vdekja mund të jetë e ëmbël,  nëse i përgjigjemi me pohim, nëse e pranojmë si një nga format më të mëdha të përhershme të jetës dhe transformimit (Hermann Hesse, shkëputje nga një letër, 1950).

Libri ndahet në dymbëdhjetë pjesë. Secila pjesë e librit ngërthen në vete poezi me impuls sa personal, por edhe impersonal, ndërsa në secilën poezi ndjehet një përplasje në mes të jetës dhe vdekjes, dashurisë dhe urrejtjes, lumturisë dhe vuajtjes.

Në çdo poezi të këtij libri, duket sikur poeti po kërkon me ngulm qëllimin e jetës, por për arsye ende të pa njohura e gjen veten të rrethuar në të gjitha anët me praninë e vdekjes.
E kemi të vështirë zbulimin e misterit të jetës dhe të vdekjes, nëse vdekja është diçka që për shkak të paditurisë sonë na shokon, atëherë jeta dhe arsyeja pse erdhëm në jetë nuk kanë pushuar kurrë së qeni një problematikë e pazgjidhëshme për mendësinë njerëzore.

Bota po shkatërrohet dhe gjithçkaje po i vjen fundi. Jeta e sotme është sipërfaqësore: vlerat e vërteta kanë humbur dhe bota po bëhet gjithnjë e më pak “njerëzore”.  Jeta e sotme është një gënjeshtër dhe kjo gënjeshtër institucionalizohet në formën e edukimit kombëtar, një propagandë e gjerë në shkallë univerzale, e cila tenton të përgatisë të ardhmen e brezit të ri, i cili e pranon botën e imponuar.

Rrena, hajnia, terri po mbizotërojnë gjithkund dhe siç na thotë ai tek poezia “Loja pa vetveten”:

“Njerëzit nuk jetojnë si kanë jetuar ndoshta dikur,
me fytyrë në shkëmb dhe me duar të djegura për yje.”

Çdo gjë brenda poezive të këtij libri, është e menduar mirë.
Ai shpesh në mënyrë figurative i drejtohet edhe vetes me pyetje retorike:

“Ti nuk je, as unë nuk jam.
Prej nga e gjithë kjo dashuri?”
(Madrigal I)

A ekziston Ai? A ekziston Ajo? A ekziston dashuria? Apo është thjeshtë një iluzion i krijuar brenda autorit? Të gjitha këto pyetje na vijnë përnjëherë në mendje, në momentin që dëshirojmë të futemi në thellësinë e poezisë së tij.

Dashuria zë vend në shumë prej poezive,  por jo një dashuri si ato të zakonshmet me të cilat jemi mësuar.  Dashuria është bipolar dhe ajo nuk vjen gjithmonë me gaz e lumturi, prandaj dashuria ka vuajtje, ka brenga me rrjedhën e vrullshme që sjell.
 Tek poezitë e këtij libri na vjen një dashuri ndryshe, një dashuri që mundohet të luftojë për triumph, edhe në mes të këqijash:

“Mbi detin Jon do çojmë dashuri,
si dy shpirtëra të këqij…”
(Deti Jon)

“Vdekja e poetit”, është një tjetër poezi e shkruar në vargje të renditura njëra pas tjetrës, që ndryshe quhet edhe astrofike (njëkolonëshe), ku poeti shkruan për një fund të botës. Ajo që duket e ndjehet në këtë poezi është parandjenja e shfaqur për poetin si lajmëtar i fundit të botës:

“Ai flet për fundin e botës.
Njerëzit atë e duan, atë e adhurojnë,
dhe i vënë kurora të arta mbi kokë,
për arsye se ai flet për fundin e botës.”

Vargu i parë i përsëritur në vargun e fundit  e bën edhe më të fuqishme dhe më emocionale atë që poeti ka dashur ta thotë.

Poezia “Akacjet” fillon me një varg fillestar  që mund të quhet epitekst, nëse do t’i referoheshim termave të Zherar Zhenetit: “njeriut që s’e donte vdekjen”. Është poezi meditative si shumica e poezive të këtij libri, në të cilën poeti shpreh raportin e tij të thellë me temat delikate të vdekjes. Në poezi kemi rimë të ndërprerë, sepse nuk kemi një skemë të qëndrueshme të saj.
Figurat poetike të përdorura në këtë poezi, janë të shumta. E kemi figurën e epitetit (plak i gërmuqur, qepallat e ngrira), krahasimit (si fluturat nëpër borë), metafora (rri dhe mejton vdekjen atje nuk arrin drita) e të tjera.
Shembuj nga poezia janë rastet kur përsëritet tog fjalëshi i ndërtuar sipas skemës folje+emër si “mejton vdekjen” në fund të vargjeve.

“Terrakotat e Dyrrahut”, është një poezi tjetër,  e ndërtuar sipas skemës së vargjeve 5-2-5.  Pra,  në këtë poezi kemi  dy penastikë dhe një distik. Nuk kemi skemë të qëndrueshme të rimës. Poezia ka në qendër, sidomos figurat e diksionit, me theks të veçantë figurat e përsëritjes si anadiplozën, figurë e përsëritjes ku përsëriten fjalët e fundit të një vargu në vargun vijues:

“Dalin përballë detit,
detin duke frikësuar”

Po ashtu, ka edhe figurën e alegorisë, ku figura e gomarit është dhënë në kuptim të tërthortë:

“Udhëtojnë gomari para njeriut,
njeriu pas gomarit”

Jeta që njeriut i duket sikur nuk do të mbarojë kurrë. Kështu që vitet rrjedhin si uji dhe njeriu as që e kupton. Por,  ja që hëna rrotullohet, vitet kalojnë, ditët ndjekin njëra-tjetrën dhe çdo gjë bën punën që i është caktuar.

Stili dhe gjuha e këtij libri janë të mrekullueshme, përkundër faktit që autori na flet për fenomenologjinë e vdekjes, ankthin, humbjen, etj., sepse thellë brenda vargjeve të çdo poezie e gjejmë poetin dhe veten në kërkim të jetës,  duke mos u dorëzuar asnjëherë.  

Pra, njeriu duhet të përgatitet që ta pranojë dhimbjen si pjesë përbërëse të jetës, përndryshe kurrë nuk do të marrë guximin që të dashurojë, të gëzohet apo të shpresojë përsëri. /KultPlus.com

(Punim i është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, në nivelin e studimeve master në Degën e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë)