Më 18 shtator 1947, regjimi komunist orkestroi një proces gjyqësor kundër “çadrës” së spiunazhit amerikan në Shqipëri.
Qe vendosur që të zhvilloheshin dy gjyqe, një i hapur dhe një i mbyllur “për gjykimin e disa elementëve armiq, mbeturina të fashizmit, të spiunazhit të huaj, fraksionistë..etj, si edhe mbi qëndrimin dhe masat ndaj atyre teknikëve që dalin të implikuar në procesin gjyqësor”.
Akuzat ngriheshin kundër Harry Fultz-it, që sipas regjimit përdorte kontaktet e tij si drejtor i Shkollës Teknike, në kuadër të një aktiviteti spiunazhi.
“Nga procesi dalin të implikuar shumë teknikë. Një kategori e tyre mund të futen edhe në burg. Një kategori duhet të këshillohet. Një kategori që mund të vëzhgohet. Njerëzit tonë duhet të përfitojnë për të krijuar agjentë. Ka nga ata që do të transferohen ose do të pushohen”, shkruhet në dokumentin e ruajtur në Arkivin Qendror të Shtetit.
Nëpërmjet tekstit ilustrues, mësohet se në përgatitjen e gjyqit do të përcaktohej edhe ndërmarrja e masave të karakterit politik. Nga punimet e gjyqit u dënuan me vdekje Beqir Çela, Riza Alizoti, Paollo Sagioti, Andrea Tarasconi, Sulo Klosi dhe Agathokli Xitomi./atsh/KultPlus.com
Sot, përkujtojmë 111-vjetorin e lindjes të Sabiha Kasimatit (1912-1951, biologë dhe punonjëse shkencore.
Ajo lindi në Edrene (Adrianopol) të Turqisë Evropiane, në një familje nga Libohova. Më 1927 u kthye familjarisht në atdhe, u vendos në Korçë, dhe kreu Liceun Kombëtar. Punoi si mësuese në shkollën femërore të Korçës dhe në shkollën e mesme bujqësore amerikane të Kavajës (1931-1936).
Më 1936 filloi studimet e larta për biologji (dega e iktiologjisë) në Universitetin e Torinos. Më 1941 mbrojti doktoraturën dhe u kthye në atdhe. Punoi si mësuese e biologjisë në Institutin Femëror “Nëna Mbretëreshë” në Tiranë (1941-1945).
Gjatë vitit 1945 qëndroi për kurim në Torino. U kthye në atdhe dhe filloi punën si kërkuese shkencore në Institutin e Studimeve që me themelimin e tij (1946), ku u morr me studimin e peshqve të Shqipërisë.
Botoi disa artikuj shkencorë në revistën “Buletin i institutit të Shkencave”. Grumbulloi një material të pasur për iktiologjinë e Shqipërisë, mbi bazën e të cilit do të hartonte një monografi.
Më 20.02.1951 u arrestua lidhur me incidentin e bombës në ambasadën sovjetike bashkë me 21 persona të tjerë të arrestuar për të njëjtën ngjarje. U pushkatua pa u gjykuar, më 26.02.1951. / KultPlus.com
Në Shqipëri shënohet sot 35 vjetori i ekzekutimit për motive politike i poetit dhe mësuesit Havzi Nela. Ai u dënua me varje në litar më 10 gusht 1988 nga regjimi komunist, vetëm dy vjet para shembjes së diktaturës.
Në dokumentet për vrasjen e tij nënvizohet se ai “ishte armik i betuar i pushtetit komunist”.
Havzi Nela u burgos 21 vjet nga regjimi komunist dhe në fund u dënua me vdekje, sepse fliste hapur kundër ndalimit të fesë, kundër kolektivizimit dhe kooperativave në fshat.
Edhe pse kanë kaluar 35 vjet nga ekzekutimi i poetit dhe mësuesit Havzi Nela, bashkëshortja e tij, Lavdije Nela, ende i ka të hapura plagët e asaj humbje tragjike, ndërsa kujton me detaje përndjekjen e të shoqit, me të cilin jetoi vetëm 5 vjet.
“Ai më tha që i kishin ardhur shenja që do ta arrestonin pas ca debatesh në mbledhje me delegatë të partisë dhe se do të arratisej në Kosovë. Më tha se i vinte keq që po më shkaktonte vuajtje, por se nuk donte të më linte këtu, sepse me siguri do të më internonin. Në Topojan ku ishte mësues i dhanë kazmën të prishte xhaminë, por ai nuk pranoi. Gjithë nxënësit ishin aty bashkë me të. Nga ajo ditë nisi përndjekja haptas e tij”, thotë Lavdija.
Për krijimtarinë dhe jetën e tij tragjike kanë botuar libra disa autorë si Petrit Palushaj, Rexhep Shahu etj, ndërsa një monografi të plotë me dosjet e dënimeve të Havzi Nelës e ka botuar studiuesi Florin Zyberaj pas 5 vjet punë kërkimore. Ai thotë se Havzi Nela ishte një idealist i sinqertë dhe antikomunist.
“Havzi Nela doli hapur në mënyrë publike si kundërshtar i regjimit në mbledhjen e Shishtavecit, më 26 pril 1967. Ai foli kundër reformave që po ndërmerrte në atë kohë Partia e Punës. Ai doli hapur kundër prishjes së objekteve të kultit, kundër ndryshimit të veshjeve tradicionale, si dhe kundër kolektivizimit të pronave dhe pasurive në fshat”, thotë studiuesi Zyberaj.
Pas mbledhjeve dramatike në Shishtavec dhe Topojan, ku refuzoi autokritikat dhe përsëriti publikisht pikëpamjet e tij antikomuniste, Havzi Nela së bashku me të shoqen Lavdien u arratisën drejt Kosovës në pranverën e vitit 1967, por pas dhjetë ditësh, autoritetet kufitare jugosllave i kthejnë në Shqipëri si këmbim me të arratisurit nga Kosova.
“Në Prizren na mbajtën 10 ditë në një hotel dhe na morën në pyetje. Para se të na kthenin në Shqipëri na futën nëpër biruca për të parë Havziu se çfarë burgje të tmerrshme kishte atje. Policët na thanë se kemi marrëveshje e porosira nga Enver Hoxha, se edhe këtu mund t’i dënojmë ata që arratisen, por ju të dy, na thanë, do të shkoni në Shqipëri dhe ne do të marrim 10 kosovarë dhe do t’i vrasim këtej. Na shkëmbyen me 10 kosovarë”, thotë Lavdija.
Për këtë arratisje Lavdija u dënua me 10 vjet burgim, ndërsa Havziu 15 vjet burgim. Dënimit të parë iu shtuan edhe dënime të tjera dhe pas 21 vite burgimi, Havzi Nelën 54 vjeçar e dënuan me vdekje.
Lavdija thotë se ajo vet ishte në internim në kohën kur Havziun e varën në litar në mes të Kukësit.
“Shekulli XX dhe e varën poetin në mes të qytetit, sepse kërkoi fjalën e lirë, shtypin e lirë, që të mos prishen kishat dhe xhamiat, se kërkoi të mos diktohet rinia si të vishet, pse ka thënë “Populli po vuan, e mos ia merrni tokën, pasurinë, bagëtinë”. Ja për këto u dënua Havzi Nela”, thotë e shoqja Lavdija.
Drejtuesi i Unionit Mbarëkombëtar për Integrimin e të burgosurve dhe përndjekurve politikë, Besim Ndregjoni organizoi edhe këtë vit një tubim për të kujtuar Havzi Nelën.
Ai thotë se ky 35 vjetor i vrasjes së tij është një këmbanë alarmi për shoqërinë shqiptare, sepse liritë njerëzore që ai kërkonte ende mungojnë në Shqipëri, dhe se ende nuk është bërë dënimi dhe distancimi prej diktaturës.
“Fatkeqësisht sot pas 32 vjet sistem demokratik shoqëria shqiptare është ende e ndarë në antikomunistë të persekutuar dhe në të privilegjuarit e diktaturës të cilët, gëzojnë gjithë përfitimet e demokracisë. Ndërsa xhelatët e diktaturës, ata që varën Havzi Nelën, nuk u përballën kurrë me drejtësinë, përkundrazi u stimuluan nga forcat politike dhe bënë karriera zyrtare, duke institucionalizuar urrejtjen politike ndaj klasës që kundërshtoi dktaturën komuniste”, thotë zoti Ndregjoni.
Biografi i Havzi Nelës thotë se pas arrestimit në shtëpinë e tij u sekuestruan 118 libra letrarë, historikë dhe politikë, që tregonin për dijet e tij të thella.
Kjo, beson ai, është arsyeja, që Havzi Nela u rebelua në kërkim të hapur të lirive dhe të drejtave të njeriut.
Ndërsa krijimtaria e pasur letrare e tij u zbulua pas vdekjes dhe i bën një vend nderi në radhën e poetëve shqiptarë.
“Në burgimin e gjatë Havziu shkoi nga burgu i Tiranës në atë të Elbasanit, në atë të Vlorës, nga Vlora në Spaç, nga Spaçi në Rrëshen, në Ballsh, në Qafë Bari si dhe në Arrën. Vuajti një kalvar të gjatë në burgje e kampe, dhe nga trupi i tij nuk kishte mbetur më asgjë, por vetëm idetë dhe mendimet e mbanin gjallë Havzi Nelën”, thotë studiuesi Zyberaj.
Regjimi komunist e mbylli dosjen e Havzi Nelës me urrejtje, gjak dhe terror.
Udhëheqësi i fundit i diktaturës komuniste, Ramiz Alia, i refuzoi kërkesat për falje jete. Ekzekutimi u krye më 10 gusht 1988 në Kukës, trupi i poetit qëndroi në qytet për të frikësuar njerëzit.
Ai u varros pa asnjë shenjë dalluese në një gropë të hapur për shtylla elektrike, madje u gjet pa kokë pas shumë vitesh.
Ekzekutimi i poetit Havzi Nelës u bë si sot 35 vjet më parë, megjithatë ajo tragjedi vazhdon të tronditë shoqërinë shqiptare.
Ai u shpall “Nderi i Kombit” nga Presidenti i Republikës dhe një shkollë në vendlindje mban emrin e tij. / KultPlus.com
Shkodra është një prej 8 bashkive nga vendet Europiane që është përfituese e projektit FARO “Trashëgimi të ndryshme në Qytetet Europiane – Krijimi i një rrëfimi të identiteteve të ndryshme europiane përmes pjesëmarrjes së qytetarëve”.
Kryetari i bashkisë Shkodër, Bardh Spahia, është shprehur në rrjetet sociale se kjo nismë merr një rëndësi të veçantë për vetë historinë afro 50 vjeçare që vendi ynë ka patur në diktaturë dhe bazuar në ato që u trashëguan nga ajo kohë.
“Objektet e ndërtuara nga regjimi komunist përfaqësojnë një mentalitet, dokumentojnë një kohë dhe histori të zymtë, për të cilën nuk duhet të flasin vetëm librat, por duhet ta kemi përpara syve edhe si dëshmi”, tha Spahia.
Shkodra është duke investuar në krijimin e hapësirave kulturore për të shpjeguar më mirë trashëgiminë e lënë nga regjimi komunist.
Jasho Minkov nënkryetar i bashkisë Dimitrovgrad dhe zëvendësdrejtor i Atrium, përgëzoi punën e bërë nga bashkia Shkodër.
Ai u shpreh se kemi të bëjmë me një tematike delikate siç është ajo e trashëgimisë disonante, pasi ka të bëjë me një temë që ende dhemb dhe krijon konflikt brenda komunitetit lokal. Kjo lloj trashëgimie nuk është e lehtë për t’u menaxhuar pasi ekziston një risk konstant për keqkuptime ose akuza për rishkrim të historisë, sa i përket regjimit që e la këtë trashëgimi./ atsh / KultPlus.com
Kur vajza e saj e adoptuar e pyeste Meshan Çinin nëse ishte penduar për zgjedhjet që kishte bërë në jetë, 80 vjeçarja do i përgjigjej: “Njeriu në jetë zgjedh për t’u mbajtur mend për diçka. Dikush për pasuri, dikush për famë, dikush për aventurë. Unë doja të mbahem mend për besnikëri. Ia arrita qëllimit”.
Kjo është vetëm një copëz e historisë së një gruaje, jeta e të cilës mori të tatëpjetën që në rininë e saj për shkak të persekutimit të regjimit komunist. Historia e një gruaje, e cila pavarësisht të gjitha sprovave, vendosi të qëndrojë e fortë dhe nuk u thye nga vështirësitë e jashtëzakonshme që provoi përgjatë gjithë jetës.
HISTORIA
Meshan Çini u lind në vitin 1928 në Delvinë, në një familje patriotike dhe të pasur. Por shumë shpejt jeta e saj do të merrte të tatëpjetën me ardhjen në pushtet të regjimit komunist.
Në moshë të re ajo u fejua me Selman Ndreun, anëtar i një tjetër familje patriotike që luftoi për vendin. Por në vitet pas luftës, regjimi vendosi t’i arrestojë, internojë e torturojë anëtarët e familjes Ndreu.
TAKIMI NË BURG
Siç ka treguar vetë Meshani, ajo shkonte përherë në burg për të takuar të fejuarin, i cili i kishte thënë se nuk kishte pse të vinte më, duke patur parasysh se më e keqja mund të ndodhte edhe për të.
Edhe më thotë i fejuari im, Selmani: “Ke të drejtë të më lësh sepse je shumë e re”.
-Atë se çfarë do bëj, është punë për mua. Kam ardhur të të pyes, çfarë nevoje ke? Se të lë apo nuk të lë, është puna ime.
Në këtë kohë, Hito Çako (kolonel, pjesë e hetuesisë, por i njohur Mershanit) thotë…”do dënohet me 101 vjet, mund edhe të pushkatohet”.
-Po u dënua me 101, boll që të vete ta shikoj në derë të hekurit, thashë.
Unë deri në atë minutë nuk kisha menduar që do ta lë apo nuk do ta lë. Kur më tha Hito Çakoja që ta lija dhe “do ta dënojmë me 101 vite”, m’u mbush mendja që nuk do ta lë.
-Selman,- i thashë,- rri i qetë. Ç’nevojë ke, unë nuk të lë deri në vdekje.
-I kanë torturuar shumë. Kur dilte jorgani i tij, gjithë gjak. Në atë kohë thoshin “torturat e Koçi Xoxes”. Pasi i nxorën në gjyq, i dënuan, i çuan në burg në Kalanë e Gjirokastrës. Shkova i pashë. Ishin 11 vëllezër në burg, me gjithë këtë timin. Në Burrel, kam shkuar i kam parë, në Peshkopi po, në Tiranë po, gjithandej.
ARRESTIMI I MERSHANIT
Në ‘52-shin isha në Kavajë, në shtëpi, me grip spanjoll. Venë te ajo që mbante librin e pasaportizimeve. Panë librin që isha unë atje. Djali i vogël i motrës thotë: Erdhën ata, pyetën për abllanë. Në orën 3.00 të natës, bie dera. “Deshëm pak Meshanin, sa për një pyetje, në Degën e Brendshme të Kavajës”. Unë u ngrita. Nuk më lanë as të krihesha. Hodha një rrobdishan mbi këmishën e natës dhe pallton sipër. Motra më ndiqte. “E sjellim ne”,- thanë ata.
Më lanë përjashta, te Dega e Brendshme, deri në 7.00 sa erdhi kryetari i Degës, Banush Veliu. “Do ikim deri në Durrës!” Thotë motra: “Do vij dhe unë”.
“Jo, do ta bie unë”, tha ai. Më morën me tren, jo me xhips sepse nuk donin të binin në sy sepse më njihte gjithë Kavaja, vajzë shumë e re, që ndjek burrin burgjeve, më njihnin njerëzit. Shkuam në Degën e Brendshme, kryetar dege ka qenë Jashar Kazimati, hetuesi im ishte Sotir Xharja. Sekretar: Vesel Damsi.
Më futi në zyrë. -Mirëmëngjes, i thashë unë.
-Je e arrestuar!-ai.
Unë u mbështeta te muri. U mpiva e gjitha. U shtanga. Pse të isha e arrestuar? E dija që nuk kisha bërë asgjë.
Më bëri ca pyetje. “Në birucë”,- thotë. Unë isha e sëmurë. Atje biruca gjithë ujë. I bija derës. Kërkoja të shkoja në tualet. –“Aty ta bësh!” Vetëm se nuk qava ndonjëherë, nuk ua bëra qejfin. Më rrahën në hetuesi. Ishte shumë kriminel hetuesi im. Një fjalë, një grusht. Një fjalë një grusht. Kur më goditi te veshi që më çau timpanin, donte të më godiste në fytyrë, ktheva kokën, më goditi këtu, m’u nxi menjëherë syri.
Katër muaj hetuesi.
PËRBALLJA PARA GJYKATËS
Dola në gjyq. Kisha avokat sepse më kishte sjellë motra. I thashë: Çfarë kemi?
Ai më tha: Rrezikun tënd një fije floku e ndan.
-Do më pushkatojnë?-i thashë. Ika u ula në vend. Dëgjoja nga prapa personelin e gjykatës: Pu, pu gjynah si do e dënojnë këtë kreaturë!
Unë mblodha veten dhe mendova: “Shiko Meshan, siç t’i kanë vënë të gjithë titujt e mirë, mba dhe trimërinë!” Dhe qëndrova e fortë. Filloi seanca. Thotë: Ke qenë me profesion peshkatare? Unë qesha me ironi. -Pse qesh? Je para trupit gjykues.- Po, i thashë, unë as nuk i kam parë peshkatarët, jo të jem vetë peshkatare.
-Ti,- tha- nusja e djalit të Cen Elezit, ti, krushqi me Hysni Demën, ka qenë komandant i përgjithshëm, dibran, u arratis, burrin e motrës, Syrja Golja, dibran dhe ai, në burg. M’i numëroi. Vajzën e Shefqet Vërlacit, shoqe të ngushtë.
-Të gjithë këta më kanë gjetur, s’i kam gjetur unë, i thashë.
Filloi seanca. Pretenca 25 vjet burg.
-Ç’kërkon,- tha,- për herën e fundit?
-Asnjë gjë, thashë. Deshën të kërkoja mëshirë. Siç më thoshte hetuesi: Fol, se po të thuash të vërtetën, nga ne do kesh privilegje. I thashë: Aq sa vihet gjarpri në gji, aq besohet fjala juaj.
Po këtë parrullë, ku e gjete?-më thanë.
Më lindi tani spontanisht,- u thashë.
Vendimi: 20 vjet burg
Nuk kërkova mëshirë. 20 vjet burg, sekuestrim i pasurive të tundshme, të patundshme. Po ku kisha unë? Të gjitha m’i kishin marrë, edhe rrobat e trupit dhe orën e dorës që e kisha në shtëpi.
I fejuari i Meshanit doli para saj nga burgu dhe u internua në Llakatund. Kur mësoi për burgosjen e saj u sëmur dhe ndërroi pak vite më vonë. Meshani ende nuk kishte dalë nga burgu kur i erdhi letra se Selmani kishte vdekur.
Një vit më vonë ajo del prej burgut (viti 1963).
“Unë kudo që të veja duhet të lajmëroja të plotfuqishmin që sot jam te filani se po të mos lajmëroja, do i hidhnin gjobë të zotit të shtëpisë. Unë kudo që veja, nuk lajmëroja, shkoja fshehurazi. Rrija në Mëzez, te Nishtullat, në Tiranë, dhomë me baltë pa tavan, në Yzberisht. Qepja. Me lagjen e kisha mirë, grurë.
Në ’91-shin, vij në Delvinë, sepse më kërkonin një dëshmi kur kishte vdekur babai im, për një pronë që kishim në Greqi. Atje mora vesh sesi arratiseshin”-tregonte Mershani.
Meshani nuk u martua kurrë. Adoptoi një vajzë dhe pjesën e mbetur të jetës e lidhi me të. Fillimisht u largua në Greqi e më pas u nis drejt Kanadasë, atje ku kishte një vëlla që ishte arratisur dekada më parë përmes Jugosllavisë. Takimi i tyre, pas dekadash, është kujtuar nga vajza e Meshanit, Edlira, e cila tregonte se e ëma ishte me paterica pasi kishte thyer këmbën në një aksident, ndërsa i vëllai, Jaho, ishte në karrocë për shkak të moshës së thyer.
Meshani u shua në Kanada në vitin 2017, e lumtur dhe pa pengje në jetën e saj. Kur e bija e pyeste nëse ishte penduar, ajo i përgjigjej: “Njeriu në jetë zgjedh për t’u mbajtur mend për diçka. Dikush për pasuri, dikush për famë, dikush për aventurë. Unë doja të mbahem mend për besnikëri. Ia arrita qëllimit”./ Kujto.al / KultPlus.com
Muzeu Historik Kombëtar në kuadër të “Muajit të Kujtesës”, të iniciuar nga Ministria e Kulturës, organizoi një ekspozitë me objekte personale të personave që kanë vuajtur nga regjimi komunist si edhe me piktura të Lekë Tasit.
Në këtë aktivitet me karakter historiko-përkujtimor ishin të pranishëm drejtori i Muzeut Historik Kombëtar, Dr. Dorian Koçi, autori Lekë Tasi, si dhe shumë pjesëmarrës nga fusha të ndryshme si gazetarë, artistë, historianë.
Në fjalën e tij përshëndetëse, drejtori i Muzeut Historik Kombëtar, Dr. Dorian Koçi, falënderoi së pari Lekë Tasin për dëshmitë që ai ka lënë në librin e tij të njohur “Grabiani rrëzë kodrave”, ku tregohet një nga historitë më të dhimbshme të persekutimit komunist, është ajo e vërtetë jo fort e largët, që është përjetuar, është jeta e atyre familjeve që vuajtën në Shqipëri.
Nga ana e tij, Tasi foli rreth librit të tij “Grabjani rrëzë kodrave”, ku rrëfeu ngjarje, që ka përjetuar gjatë viteve të internimit.
Ai tha se libri pasqyron një realitet të zi e të hidhur, që shumë shqiptarë vetëm kanë dëgjuar. Libri është një pasqyrë e gjallë, me të vërteta tronditëse, që asnjëherë ata që i kanë provuar s’kanë për t’i harruar, çka të mban të mbërthyer e gjithë ankth, për episodet nga jeta reale, të paraqitura rrjedhshëm, thjesht e me një të vërtetë absolute, në atë realitet aq të dhimbshëm e të tmerrshëm.
Muaji shkurt është caktuar si “Muaji i Kujtesës”, për shkak të atyre ngjarjeve, që do të ndryshonin rrjedhën e historisë shqiptare, prandaj këto aktivitete janë jo vetëm për të kujtuar, por edhe për t’u solidarizuar, ndaj ngjarjeve që na kanë prekur të gjithëve. /atsh / KultPlus.com
