Pushteti jugosllav ndjekte, persekutonte e vriste njerëzit, mirëpo qëllimet ishin edhe më të thella. Ata u kujdesën që të dëmtonin e asgjësonin atë që mund ta ngriste popullin në dije dhe të mbetej trashëgimi kulturore për brezat në vazhdim.
Jo botime librash dhe jo gjuhë shqipe, protestonte kështu sistemi jugosllav. Kësisoj, ata mendonin se mund ta ndalnin “pushkën” e shkrimtarëve, lapsin e tyre, shkruan KultPlus.
Pikërisht ky fat e ka ndjekur përmbledhjen “Katërmbëdhjetë autorë”, që sipas Zyrafete Shalës, kryetares së klubit “De Rada” në Ferizaj, ky është libri i parë i “ekzekutuar” në Jugosllavi.
Afrim Demiri, Bardh Frangu, Biser Mehmeti, Borisav Bojkoviq, Fitnete Tuda, Gani Bytyçi, Ismet Aliu, Jovan Sariq, Kemajl Aliu, Menduh Leka, Sami Vranovci, Shqipe Azemi, Xheladin Rexhepi dhe Ymrane Abdullahu ishin emrat e autorëve të cilëve botimi i kësaj vepre që ata vet e shkruan i kushtoj shumë. Ani pse në këtë përmbledhje nuk do të shkruheshin vetëm emrat e shkrimtarëve shqiptarë dhe prezent ishin edhe një serb e një rom, pushteti jugosllav nuk e kurseu as krijimtarinë e tyre.
Botuesi klubi letrar “De Rada” dhe financuesi shoqata “Melodia” ishin dakorduar për 1000 kopje në tirazhin e parë të veprës, në kohën kur kaluan 40 vite që nga ngadhënjimi mbi fashizmin.
Vepra poetike e cila ende mbante erën e shtypshkronjës, menjëherë pas botimit në OPLG “Ramiz Sadiku” në Prizren, u përballë me zjarrin e urrejtjes nacionale, duke u djegur në oborrin e Gjykatës Themelore në Ferizaj më 1985, me vendimin e kësaj të fundit përgjatë pushtetit jugosllav.
Nga vepra e cila ishte “pengesë” e regjimit, kishin mbijetuar vetëm disa sosh të ruajtura fshehurazi nga individ të ndryshëm. Mirëpo, pretendimi i autoriteteve serbe që nëpërmjet djegies do të arrihet ndalimi i qarkullimit të tërësishëm të veprës mbeti i dështuar.
35 vite pas botimit dhe 50 vite pas themelimit të Klubit letrar “De Rada”, më në fund ky libër gjen dritë te lexuesit.
Për KultPlus, kryetarja e Klubit Zyrafete Shala tregon se vepra e përkrahur nga Komuna e Ferizajt, përkatësisht Drejtoria për Kulturë, Rini dhe Sport vie pa asnjë ndryshim në ribotimin e saj.
“Gjithçka, duke filluar nga kopërtina, radhitja, fotografitë e autorëve, lloji i shkronjave, madje edhe gabimet teknike janë identike me botimin e parë. I vetmi element që e dallon botimin e tanishëm nga ai mëparshmi është shtojca në fund të librit ku janë dhënë sqarime rreth historisë së veçantë të tij’, thekson Shala për ribotimin e përmbledhjes, redaktor i së cilës është Hajrullah Hajra.
Libri i cili është bërë bashkim i krijimtarisë së 14 autorëve prej nga mori edhe titullin, ka pasur tematikë të ndryshme në secilën pjesë poetike.
“Disa prej tyre madje qëndrojnë brenda kornizave të ideologjisë së asaj kohe dhe për nga përmbajtja nuk japin ndonjë element që do të ketë mundur të nxisë veprimet që u ndërmorën pas botimit”, përshkruan Zyrafetja.
Pasiqë kjo vepër nuk ishte kundër pushtetit dhe me motive armiqësore, sipas Shalës ekziston një arsye tjetër e djegies së saj.
“Arsyet për ndalimin dhe djegien e librit duhet kërkuar te synimet e pushtetit për të penguar veprimtarinë krijuese shqipe, por edhe gjetjen e pretekstit për përndjekjen e autorëve dhe udhëheqësve të klubit”.
Numri i poezive me të cilat janë përfaqësuar autorët brenda librit është i ndryshëm, nga disa autorë është përzgjedhur vetëm një poezi e të tjerët dy e më shumë, madje dy autorë janë me nga nëntë poezi. Mirëpo, ajo që mbetet interesante në vepër, është gjuha e përdorur nga dy autorët e huaj.
“Poezia e autorit serb është paraqitur në gjuhën serbe, ndërsa dy poezitë e autorit rom janë në gjuhën shqipe, edhe pse, siç thuhet në biografinë e tij, ai ka shkruar në gjuhën serbe”, thekson Zyrafete Shala.
Ani pse disa individ ishin kujdesur për ta ruajtur veprën, 35 vite pas, gjetja e saj ishte proces i vështirë. Shala rrëfen se si atë e kishte parë vite më parë në Bibliotekën e Qytetit në Ferizaj te këndi i krijuesve ferizajas, mirëpo pikërisht kur nisën punën e ribotimit të saj atë nuk e gjeti. Disa faqe të skanuara i kishin siguruar nga Sulejman Dërmaku por librin e plotë e kishin në duar falë njërit autor në kuadër të 14-ve, Biser Mehmetit.
Libri që sot u ribotua pa asnjë vështirësi, atëherë do të nxjerrte telashe për shkrimtarët dhe të gjithë të përfshirët në të. Rahmi Tudën i cili ishte kryetarit i klubit “De Rada” do ta priste shkarkimi nga pozita udhëheqëse në klub, e pastaj papunësia totale. Të tjerët, ashtu siç tregon Shala, do të iu nënshtroheshin bisedave informative.
“Termi ‘bisedë informative’ në kohën e pushtetit serb ishte një eufemizëm prapa të cilit qëndronin seancat në hetuesi që në fakt kishin të bënin me keqtrajtimin fizik dhe psikik. Ne që kemi jetuar në atë kohë i kujtojmë edhe rastet kur ‘bisedat e tilla informative’ kanë përfunduar me fatalitet”, rrëfen Shala duke kujtuar politikat serbe.
Djegia e kësaj vepre për ferizajasit nënkuptonte drejtpërdrejtë cenimin e shprehjes së lirë. Kuvendi i Komunës së Ferizajit më 11 korrik 2014 ka marrë vendim që sheshi në të cilën u dogj libri të emërohet si “Sheshi i fjalës së lirë”.
“Duhet theksuar se ky emërtim është bërë me iniciativën e Organizatës INPO, ata kanë bërë kërkesë drejtuar Kuvendit të Komunës së Ferizajt që në shenjë nderimi për të kaluarën, sheshi ku u dogj libri “Katërmbëdhjetë autorë” të marrë këtë emër si shpagim moral e institucional ndaj sakrificës së të gjithëve”, shpjegon Shala rrjedhën historike të këtij sheshi, teksa tregon se kjo organizatë ka pasur poashtu kërkesën e ndërtimit të ndonjë monumenti në shesh, por që ende nuk ka gjetur realizim.
14 autorëve pushteti serb kishte tentuar t’ua ndal krijimtarinë, por atë nuk e kishin arritur dot. Madje disa nga ta sot kanë kaluar kufijtë për lëminë letrare.
“Ata kanë arritur të bëhen emra të njohur jo vetëm brenda qytetit tonë, por edhe në mbarë Kosovën e disa edhe në Shqipëri. Veprat e tyre të mëvonshme janë shpërblyer nëpër konkurse të ndryshme dhe kanë ndikuar në pasurimin e letërsisë bashkëkohore shqipe”.
Shala tutje vazhdon duke theksuar se dëshmia më e fuqishme për qytetërimin dhe të kaluarën e një populli është kultura e tij, sipas saj këtë më së miri e dinë shqiptarët, të cilët kanë pasur paradoksin e të qenit popull i lashtë me kulturë të shkruar shumë vonë. Në këtë këndvështrim, kontributin e “Katërmbëdhjetë autorë” ajo e ndërlidh me kulturën historike.
“Botimi i këtij libri ‘të persekutuar’ dhe ‘të ekzekutuar’ në radhë të parë është kontribut për të kaluarën e popullit tonë, qytetit dhe klubit “De Rada”. Mirëpo, përveç vlerës historike ky libër është edhe pasuri kulturore, sepse na sjellë tablonë e preokupimeve të krijuesve të një brezi dhe propozimet estetike të asaj kohe”, vlerëson Shala.
Për të mbetet dëshpëruese ‘mos kujdesi’ i 14 autorëve për fatin e librit, sepse sipas saj për këtë drejtim më shumë është kujdesur organizata INPO sesa vet krijuesit. Libri pritet ta ketë promovimin në edicionin e dytë të Panairit të Librit “Ferizaj 2020” gjatë muajit shtator. Kjo vepër do të mbetet dëshmi e gjallë e të kaluarës represive të serbëve mbi shqiptarët, përndjekjes së fjalës shqipe dhe asaj të lirë, krijimtarisë artistike të atëhershme, të gjitha këto të sjellura në një version historik brenda kapakut të librit për gjeneratat e reja. /Medina Pasoma/ KultPlus.com
