Më 2 gusht 1939, Albert Ajnshtajni i shkroi presidentit të SHBA, Franklin D Roosevelt dhe kjo letër do të rezultonte në projektin ”Manhattan”, një nga shpikjet më domethënëse dhe shkatërruese të historisë.
Rrëfimi dramatik i shfrytëzimit vdekjeprurës të fuqisë atomike, i treguar në filmin “Openheimer” të vitit 2023, mund të mos ishte asgjë më shumë se një letër fantastiko-shkencore, e cila nuk ishte shkruar kurrë në një letër me dy faqe, e datës 2 gusht 1939.
“Puna e fundit në fizikën bërthamore e bëri të mundshme që uraniumi mund të shndërrohet në një burim të ri dhe të rëndësishëm energjie”, shkruhet në një letër drejtuar presidentit të SHBA Franklin D Roosevelt, të nënshkruar me dorë nga fizikani Albert Ajnshtajn.
”Kjo energji mund të përdoret për ndërtimin e bombave jashtëzakonisht të fuqishme”, thekson ai.
Duke shprehur dyshime për vendimin e Gjermanisë për të ndalur shitjet e uraniumit në Çekosllovakinë e pushtuar, letra ishte shtysa për një program kërkimi top-sekret prej dy miliardë dollarësh.
Projekti ”Manhattan” ishte një garë për të mundur Gjermaninë në zhvillimin e armëve atomike.
Projekti trevjeçar, i udhëhequr nga fizikani Robert Oppenheimer, do ta shtynte SHBA-në në epokën bërthamore dhe do të çonte në një nga shpikjet më domethënëse dhe shkatërruese të historisë: bombën atomike.
Më 10 shtator 2024, letra e formuluar me kujdes e Ajnshtajnit do të dalë në ankand në ”Christie’s New York” dhe pritet të arrijë mbi katër milionë dollarë.
U hartuan dy versione të letrës: një version më i shkurtër, i cili po shitet në ankand nga ”Christie’s”, dhe një version më i detajuar, i dorëzuar në Shtëpinë e Bardhë me dorë, dhe tani në koleksionin e përhershëm të bibliotekës ”Franklin D Roosevelt” në Nju Jork.
“Në shumë mënyra, kjo letër shënon një pikë kyçe në historinë e shkencës, teknologjisë dhe njerëzimit”, thotë për BBC Peter Klarnet, specialist i lartë për ”Americana”, libra dhe dorëshkrime në ”Christie’s”.
“Kjo është me të vërtetë hera e parë që qeveria e Shteteve të Bashkuara përfshihet drejtpërdrejt financiarisht në kërkime të mëdha shkencore”, shton ai.
Dr. Bryn Willcock, drejtori i programit për Departamentin e Politikës, Filozofisë dhe Marrëdhënieve Ndërkombëtare në Universitetin ”Swansea” dhe pedagog dhe studiues në Historinë Amerikane dhe Bërthamore, është dakord.
“Shumica e rrëfimeve historike të origjinës së bombës fillojnë me një diskutim të letrës”, i tha ai BBC-së.
”Përmbajtja e letrës ishte thelbësore për marrjen e veprimeve të drejtpërdrejta nga presidenti Roosevelt”, thotë ai.
Filmi i vlerësuar me çmime ”Oppenheimer”, i cili bazohet në historinë e projektit ”Manhattan”, që i referohet letrës, në një skenë midis Oppenheimer dhe fizikantit Ernest Lawrence, pritet të ngjall interes shtesë në ankand.
“Kjo letër është diçka që ka qenë pjesë e kulturës popullore që nga viti 1945, por mendoj se filmi ‘Oppenheimer’ e solli atë tani për një brez të ri”, thotë Klarnet.
Më 16 korrik 1945, një prototip i bombës, i njohur si “gadget”, u shpërthye me sukses në një shkretëtirë të Nju Meksikos.
Rezultati u prit si me triumf dhe me frikë.
Në këtë ditë, presidenti amerikan Harry S Truman shkroi në ditarin e tij se “ne kemi zbuluar bombën më të tmerrshme në historinë e botës”./atsh/ KultPlus.com
Sot bëhen 78 vite nga vekja e presidentit të 32-të të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Franklin Roosevelt, shkruan KultPlus.
Roosevelt, ka lindur më 30 janar të vitit 1882 në New York. Ai ishte president i ShBA-ve nga Partia Demokratike prej vitit 1933 deri në vitin kur ndërroi jetë, 1945.
Presidenti Roosevelt lindi në një familje holandezo-amerikane. Ai u diplomua në Kolegjin e Harwardit në vitin 1903. Nërsa në vitin 1905 ai u martua me Eleanor Roosevelt, prej së cilës martesë lindën gjashtë fëmijë.
Ish presidenti Roosevelt, në atë kohë ishte figurë qëndrore e politikës botërore të shekullit XX, pasi ai kishte fituar katër palë zgjedhje presidenciale.
Nga studiuesit ai vlerësohet si një nga tre presidentët më të mëdhenjë në historinë e ShBA-ve, së bashku me George Washington dhe Abraham Lincoln.
Ai e drejtoi Qeverinë e ShBA-ve në kohën e Depresionit të Madh, duke zbatuar axhendën e brendshme të tij të New Deal gjatë krizës më të keq ekonomike në historinë e SHBA-ve.
Me programin New Deal, ai krijoi shumëllojshmëri programesh të dizajnuara për të prodhuar lehtësime, rimëkëmbje dhe reforma. Gjatë kësaj kohe u krijuan edhe programe të shumta për të ofruar ndihmë për të papunët dhe fermerët, ndërsa kërkonte rimëkëmbjen ekonomike me Administratën Kombëtare të Rimëkëmbjes. Reforma u bënë edhe në lidhje me financat, komunikimet dhe punën. Gjatë kësaj kohe ekonomia u përmirësua me shpejtësi nga viti 1933-1937 dhe Roosevelt fitoi me një rezultat të thellë në zgjedhjet presidenciale në vitin 1936.
Me Luftën e Dytë Botërore, Roosevelt i dha mbështetje të fortë diplomatike dhe financiare Kinës, Mbretërisë së Bashkuar dhe Bashkimit Sovjetik, ndërkohë që këto shtete mbeten zyrtarisht neutrale. Ndihmuar nga ndihmësi i tij më i lartë Harry Hopkins dhe me mbështetje shumë të fortë kombëtare, ai punoi ngushtë me Kryeministrin britanik Ëinston Churchill, kreun sovjetik Joseph Stalin dhe Generalissimo kinez Chiang Kai-shek në udhëheqjen e aleatëve kundër Fuqive të Boshtit.
Ai mbikëqyri mobilizimin e ekonomisë së SHBA për të mbështetur përpjekjet e luftës dhe zbatoi një strategji të parë ndaj Gjermanisë, duke e bërë disfatën e Gjermanisë një përparësi ndaj asaj të Japonisë. Ai gjithashtu filloi zhvillimin e bombës së parë atomike në botë dhe bashkëpunoi me udhëheqësit e tjerë aleatë për të hedhur themelet për Kombet e Bashkuara dhe institucionet e tjera të pasluftës./KultPlus.com
Në vitin 1944 zgjidhet president i SHBA për mandatin e katërt, por vdes më 12 prill 1945, i goditur nga një hemoragji cerebrale. Është i vetmi president i SHBA i zgjedhur për katër mandate rresht, kjo për shkak të gjendjes së luftës, gjë që parashikohet në kushtetutën Amerikane, por ndërkohë është presidenti që e nxori Amerikën fitimtare si nga kriza ekonomikee viteve ‘30, ashtu edhe nga lufta.
Franklin Delano Ruzvelt (Franklin Delano Roosevelt) ka lindur më 30 janar 1882 në Haid Park (Hide Park), në një familje protestante me prejardhje të hershme hollandeze, emigruar në Amerikën e Veriut në Shekullin XVII. Babai, Xhejms (James), ishte një zotëri klasik i borgjezisë së mirë evropiane. Në këtë klimë të mirëqenies solide, Franklin i kalon vitet e para të jetës së tij duke bërë udhëtim në Evropë e duke marrë një edukatë aristokratike tejet të përpikët nga e ëma dhe nga mësues privatë të Haid Parkut. Kur ishte adoleshent, prindërit e regjistruan në shkollën më prestigjioze të Amerikës, atë të Grotonit, në Masaçusets (Massachussets); bëhet fjalë për një institut që administrohej në mënyrë të rreptë dhe që kishte mësues të ashpër dhe të disiplinuar.
Përvoja e Grotonit, me disiplinën e saj të hekurt, përbën për Franklinin edhe një shkollë të karakterit, çka e bën atë të rritet para kohe dhe të ketë një natyrë të vendosur. Më 1900, në vijim të kësaj përvoje, ai regjistrohet në Harvard ku diplomohet pas tre vjetësh.
As studimet, as profesioni i avokatit, megjithatë, nuk arritën ta kënaqin plotësisht, sepse gjithnjë e më shumë atë e joshte jeta politike. Pasioni për arenën politike e bën që ai të kandidojë për në senat si përfaqësues i Partisë Demokratike të SHBA. Si Kryetar i Komitetit të Senatit për pyjet, gjahun dhe peshkimin, lufton me një energji të madh për shpëtimin dhe ruajtjen e burimeve natyrore të vendit. Vitin e mëvonshëm ai emërohet zëvendësekretar për marinën, detyrë të cilën e kryen për disa vjet. Pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, Ruzvelt mbyll periudhën e parë të jetës së tij politike duke u tërhequr në jetën private (pavarësisht se atij i është dhënë kënaqësia ta shikonte veten të propozuar si kandidat për nënpresident të Shteteve të Bashkuara të Amerikës).
Më 1921 sëmuret rëndë nga poliomeliti, duke humbur plotësisht funksionimin e këmbëve; prej atëherë e më vonë ai ishte i detyruar të ecë me paterica. Të gjithë mendojnë se pamundësia për të lëvizur përfaqëson një pengesë të pakalueshme në të gjitha veprimtaritë e jetës së tij, sidomos asaj politike, por me forcën e madhe të shpirtit ai kundërvepron dhe gjen forcë për t’i rikthyer në politikë. Më 1928 Kuvendi i Deokratëve e emëron kandidat për në detyrën e guvernatorit të Shtetit të Nju Jorkut, detyrë së cilës ai ia del me sukses të plotë. Pas kësaj ai hidhet në fushatën elektorale për president të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, fushatë që i kërkon një impenjim të jashtëzakonshëm mendor, por sidomos edhe një raskapitje të konsiderueshme fizike. Në përfundim të zgjedhjeve më 1932, ai është fitimtar, edhe pse me një rezultat të ngushtë.
Në njëqind ditët e para të mendatit, Ruzvelt propozon një program radikal për të rigjallëruar bujqësinë, për të mbështetur të papunët, të pastrehët dhe të falimentuarit; plani përfshin edhe reformat që gjejnë zbatimin e parë në kushtetutën e Autoritetit të Luginës së Tenesisë (The Tennessee Valley Authority). Më 1935 vendi ka filluar ta rimarrë veten, por klasa e industrialistëve dhe bankierëve nuk e mbështetin programin e Ruzveltit, të quajtur New Deal (Marrëveshja e Re). Iu druhen efekteve të “eksperimenteve” të tij (taksa më të mëdha mbi pasurinë, kontroll të ri mbi bankat dhe funksionet e tyre publike dhe një program të gjerë pune për të papunët etj.).
Ishte një periudhë e karakterizuar nga një numër i madh kontradiktash (të tilla sa shkaktojnë mospajtime edhe midis historianëve të sotëm), por New Deal shënoi padyshim fillimin e një periudhe të reformave ekonomike e sociale që sollën një nivel të parritur ndonjëherë më parë nga forcat progresiste e demokratike të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Ndërkohë në dyer ia behin ngjarjet dramatike të Luftës së Dytë Botërore. Më 7 dhjetor 1941, në vijim të betejës për Përl Harburin (Pearl Harbor), që ishte për Amerikën një shok të vërtetë, ai deklaron luftën kundër Japonisë, ndërsa më 11 Dhjetor 1941 i shpall luftë Gjermanisë. SHBA hyjnë kështu konfliktin botëror dhe duke përcaktuar fatin e fitores për Aleatët dhe humbjen për Hitlerin. Në vitin 1944 zgjidhet president i SHBA për mandatin e katërt, por vdes më 12 prill 1995, i goditur nga një hemoragji cerebrale. Është i vetmi president i SHBA i zgjedhur për katër mandate rresht, kjo për shkak të gjendjes së luftës, gjë që parashikohet në kushtetutën Amerikane, por ndërkohë është presidenti që e nxori Amerikën fitimtare si nga kriza ekonomikee viteve ‘30, ashtu edhe nga lufta.
Lexuesit po i sjellim dokumentin historik të Kartës të Atlantikut të firmosur nga Ruzvelt dhe Çërçill.
KARTA E ATLLANTIKUT
E nënshkruar Franklin D. Roosevelt & Winston S. Churchill
14 Gusht, 1941 – F.D. Ruzvelt, Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Kryeministri , z. Çërçill, duke përfaqësuar qeverinë e Madhërisë së Saj në Mbretërinë e Bashkuar, në takimin midis tyre, e gjykuan të drejtë t’i bëjnë të njohura disa parime të përbashkëta të politikave kombëtare të të dy vendeve mbi të cilat ata i mbështetin shpresat e tyre për një të ardhme më të mirë në botë.
Së pari, vendet e tyre nuk kërkojnë asnjë zmadhim territorial apo tjetërfare; Së dyti, ata dëshirojnë të mos ketë ndryshime territoriale që nuk pajtohen me dëshirat e shprehura në liri të plotë nga popujt që lidhen me këto territore;
Së treti, ata respektojnë të drejtën e të gjithë popujve për të zgjedhur formën e qeverisjes nën të cilën do të jetojnë; dhe ata dëshirojnë të shikojnë t’iu jenë rikthyer të drejtat sovrane dhe vetëqeverisja atyre atyre popujve që ato të drejta iu janë hequr forcërisht;
Së katërti, ata do të përpiqen, të respektojnë detyrimet e tyre, dhe të përkrahin vullnetin e të gjitha Shteteve, të mëdha apo të vogla, fitimtare apo të mundura, të hyjnë me të drejta të barabarta në tregun botëror, për sigurimin e lëndëve të para të nevojshme për prosperitetin e tyre;
Së pesti, ata duan të sigurojnë bashkëpunim të plotë midis të gjitha kombeve në fushën ekonomike me qëllim që të arrihen për të gjithë standarte të përmirësuara të punës, përparimit ekonomik dhe sigurisë sociale;
Së gjashti, pas shkatërrimit përfundimtar të tiranisë Naziste, ata shpresojnë të shikojnë të themeluar një paqe e cila do t’ua bëj të mundur të gjitha kombeve që të jetojnë në siguri brenda kufijve të tyre, dhe e cila do t’ua bëjë të mundur që të gjithë njerëzit të jetojnë jetët e tyre të çliruar nga frika dhe nga skamja;
Së shtati, një paqe e tillë duhet t’ua bëjë të mundur të gjithë njerëzve që të përshkojnë detet dhe oqeanet e hapura pa pengesë;
Së teti, ata besojnë se të gjitha kombet e botës, për arsye realiste sikurse edhe për arsye shpirtërore duhet të vijnë tek braktisja e përdorimit të forcës.
Gjersa një paqe e ardhshme nuk mund të sigurohet nëse armatimet tokësore, detare apo ajrore do të vazhdonin të përdoreshin nga kombet të cilat kërcënojnë apo mund të kërcënojnë me agresion jashtë kufijve të tyre, ata besojnë themelimin e një sistemi të përhershëm të sigurisë së përgjithshme, ku çarmatimi i kombeve të tilla do të ishte thelbësore. Ata do të ndihmojnë dhe mbështesin gjithashtu të gjitha masat e tjera praktike të cilat do të lehtësojnë popujt paqedashës nga barra e rëndë e armatimeve. /Elida BUÇPAPAJ/ KultPlus.com
