Në librin “Rrethimi i Shkodrës”, botuar në 1504, Barleti shënon:
“Na patën rënë në dorë disa shkrime, më tepër fragmente, në të cilat flitej më shumë për rindërtimin që i bënë këtij qyteti (Shkodrës) stërgjyshërit tanë, sesa për ndërtimin e tij. Ishte shkruar aty në gjuhën popullore se një farë Roza me motrën e vet Fa qenë themelueset e para të Shkodrës, prandaj fortesa e saj quhej Rozafa”.
Pra Barleti na dëshmon i pari për një legjendë ndërtimi të shkruar në gjuhën popullore, në shqip, fakt ky që ka rëndësi për folkloristikën tonë.
Gjuhën shqipe, të cilën Barleti e gjen të shkruar në Shkodër para shekullit XV, para pushtimit osman, ai e përmend si “gjuhë epirotase”, kurse shqiptarët si “epirotas”.
Në librin “Historia e Skënderbeut” Barleti jep mendime edhe për origjinën e gjenezën e popullit shqiptar e të gjuhës së tij. Ai thotë se epirotët quhen edhe “arbër” dhe se “prej këtyre ka rrjedhur gjuha epirote ose arbërore”.
Në librat e tij Barleti ka shkruar edhe emra, kryesisht sponime, në formën e tyre fonetike shqipe, si dhe ka përkthyer emra të thjeshtë e të përbërë nga shqipja në latinisht.
Kështu, për rastin e parë në “Historia e Skënderbeut” (libri IV) përmend toponimin “Busegiarpeni” (“Buzëëgjarpëri”) pastaj “Mocres” (për malin e Mokrës), “Redoni” (për kepin në veri të Durrësit), “Lachi” (për kepin e Lakit); në librin XI për emrin e një fushe shkruan “nostri Livand apellant” d.m.th. “tanët e quajnë Livand”; pra me “tanët” Barleti kupton bashkatdhetarët e tij shqiptarë dhe emrin e fushës Livand e jep shqip.
Në librin XIII të “Historisë së Skënderbeut” përmend edhe “Chiurilium” për Currilat e Durrësit. Por, duke na dhënë emrin e qytetit të Krujës, Marin Barleti bën i pari shpjegimin shkencor etimologjik të këtij emri, i cili dokumentohet qysh në shekullin IX. Barleti shënon:
“Aty (në qytetin e Krujës) ka kroje të begatshme e të pashtershme, bile emrin e ka marrë prej tyre, se në gjuhën shqipe krua d.m.th. tregon burimet”.
Barleti është i pari shqiptar që bën shpjegimin etimologjik të një emri të vendit të tij. Ky shpjegim i emrit Krujë është krejtësisht i vërtetë dhe i pranuar nga shkenca etimologjike moderne.
Prof. Çabej këtë shpjegim të Barletit e gjen të drejtë dhe thekson se fjala “krua” është e fondit të lashtë indoevropian.
Së fundi duhen vënë në dukje fjalët shqipe që Barleti i përkthen në latinisht si p.sh., “Pulchra” (për “Luginën e Bukur”), “Albulas” (për “Ujët e Bardhë”), “Petralba”, (për “Gurin e Bardhë”).
Po të mos ishte shqiptar dhe po të mos e njihte gjuhën shqipe, Barleti s’kish si t’i përkthente këto toponime në këtë mënyrë, pra edhe këto dëshmojnë për njohjen e natyrës së shqipes dhe të shpjegimeve etimologjike të saj.
Nga Moikom Zeqo / KultPlus.com
