Charles John Huffam Dickens ishte një shkrimtar anglez, i quajtur ndryshe edhe si më i madhi i periudhës Viktoriane, transmeton KultPlus.
Charles Dickens lindi më 7 shkurt 1812 në Landport, një rrethinë të Portsmouth, i dyti prej gjithsej 8 fëmijëve të John dhe Elizabeth Dickens. Babai i tij ishte një punonjës në zyrën e pagesave detare. Ai kaloi fëmijërinë në Catham-Kent. Ishte romancieri më popullor në gjuhën angleze i të quajtur Epokës Viktoriane. Ai ka krijuar disa nga personazhet më domethënëse e portretizuese të letërsisë, me temë sociale drejtimin e reformës në të gjithë punën e tij. Popullaritetit të vazhdueshëm të romaneve të tij dhe tregimet e shkurtra është e tillë që librat e tij nuk kanë dalë kurrë jashtë printimit madje janë bërë dhe filma në kinema. Pjesa më e madhe e punës së tij të parë në shtypin periodik dhe revista në formë e serive, një mënyrë të popullarizuara të botimit trillim në kohë.
Më 8 qershor 1870, Dikens pësoi një goditje tjetër në shtëpinë e tij pas një pune të plotë në Edwin Drood. Ai kurrë nuk u rikthye në vetëdije, dhe të nesërmen, pesë vjet deri në ditën pas rrëzimit të hekurudhës Staplehurst, ai vdiq në Gads Hill Place. Biografia Claire Tomalin ka sugjeruar se Dikens ishte në të vërtetë në Peckham, kur ai pësoi goditje, dhe zonja e tij Ellen Ternan dhe shërbëtoret e saj e kishin kthyer atë në Gadin Hill kështu që publiku nuk do të dinte të vërtetën rreth marrëdhënies së tyre.
Realizmi në Angli fillon me Çarls Dikensin dhe romanin social që lëvroi ai. Karakteristikë e veçantë e këtij autori është se gati të gjitha veprat e tij kanë emra të fëmijëve, dhe personazhe kryesisht fëmijë, kjo për arsye se ai pati një fëmijëri jo të mirë. Ai në moshën 12-vjeçare detyrohet të lërë shkollën për shkak të varfërisë dhe madje detyrohet të hyjë në fabrikë për të nxjerr kafshatën. Fëmijëria e tij dhe përvojat e tij që do pasojnë, janë faktorët kyç të një letërsie të suksesshme, të Dikensit por edhe për të tjerë autorë. Tek Dikensi gjejmë këto vepra: “Oliver Tuist”, “David Koperfild”, “Dombi e Biri”, “Vogëlushja Dorrit”, “Vogëlushja Nell”, “Nikolla Nikwllbi”.
Oliver Tuist është protagonisti kryesor i novelës së Çarls Dikensit me po të njëjtin emër; Oliver Tuisti njihet të jetë protagonisti i parë fëmijë në novelat angleze. Kjo vepër është vepra e dytë e Çarls Dikensit e cila u botua në një revistë mujore me titull origjinal “Bentley’s Miscellany”. Ky roman është një roman social i cili synon të paraqesë jetën e mijëra fëmijëve të pastrehë e pa të ardhme. Dikensi tallet me hipokrizinë e kohës, duke goditur tema serioze me një sarkazëm dhe humor të zi. Thuhet se Dikensi u frymëzua për këtë vepër nga ngjarja e vitit 1830, ku një jetim me emrin Robert Blionce po si Oliver Tuisti përballej me jetën e vështirë: pastrehën, punën e rëndë dhe të ardhmen jo të sigurt. Me këtë vepër Dikensi sfidon epokën e tij duke venë në lojë tërë shtetin anglez të asaj kohe, një shtet pa ligje dhe pa mbrojtje për të varfërit, një shtet në të cilin mbizotëron krimi dhe padrejtësia. Me “Oliver Tuist”-in Dikensi na sjell një vepër realiste, një vepër pa hijeshi të ngjarjeve, të paraqitura ashtu siç janë, një vepër reale pa përdorim të ndonjë lloji të romantizmit. Oliver Tuisti është bërë inspirim për shumë filma dhe telenovela në botë, si dhe për shumë shfaqje muzikore e teatrale. Nënshtetësia e tij ishte Angleze. Ndërsa dita e vdekjes e tij ishte më 9 qershor të vitit 1870. Oliver Tuist njihet si vepra e tij më kryesore. Ky ishte guximtar i patrembur dhe me krenarinë e tij ka bërë shumë libra. Vendvdekja e tij ishte në: Gad’s Hill Placce, Higham, Kent Angli. / KultPlus.com
Një person me një kulturë të jashtëzakonshme, si një krijesë e rrallë në shoqërinë tonë. Një shembull i sjelljes dhe qëndrimit.
Ky person që duket të ketë një lidhje të thellë me njohuritë, por nuk i shfaq ato si një lajmëtar me flamur në dorë. Përkundrazi, ai i paraqet ato me një fuqi të qetë, por që shpërthejnë dhe tërheqin vëmendjen.
Për të, komunikimi nuk është thjesht një shkëmbim i fjalëve, por një art i fshehur, ku përdorimi i çdo fjalie dhe shprehjeje është me kujdes dhe i vendosur me qëllim të saktë.
Ag Apolloni, një ndër shkrimtarët më të mirë që sot i ka Kosova, i cili po vazhdon të ndikojë në letërsinë dhe kulturën e vendit me veprat e tij dhe me temat që ngre në publik, nuk ka aftësi vetëm për të prekur zemrat tona përmes shkrimeve të tij, por gjithashtu ai arrin të na përcjellë mendimet e tij të forta dhe të guximshme me shumë elegancë edhe gjatë takimeve fizike, shkruan KultPlus.
Me Ag Apollonin, ditën e djeshme ne udhëtuam nëpër një botë letrare të pasur, në të cilën fjala e bukur përdoret me një thellësi të jashtëzakonshme për të na treguar historinë, politikën, dhe kulturën. Ky shkrimtar na inkurajon të mendohemi më thellë, të reflektojmë mbi botën që na rrethon, dhe të zbulojmë thellësinë në thesarin e fjalëve të tij. Ag Apolloni është një udhëheqës i padiskutueshëm në botën e letrave, një zë i butë për nga toni por i fuqishëm për nga pesha e fjalëve dhe padyshim një frymëzim i vazhdueshëm për lexuesit e tij.
KultPlus Caffe Gallery, një ndër qendrat kulturore më të njohura në Prishtinë, u bë vendi i një ngjarjeje të rrallë ditën e djeshme, ku shkrimtari u takua me lexuesit dhe miq të letërsisë për një bisedë të ngrohtë dhe frymëzuese mbi letërsinë e tij të pasur dhe temat e rëndësishme të historisë së Kosovës që i trajton në krijimtarinë e tij.
Në këtë event të veçantë, shkrimtari fillimisht prezantoi librin e tij të fundit, “Shënime nga shpella” për të vazhduar tutje diskutimin edhe për përfshirjen e luftës dhe për përfshirjen e historisë së grave të dhunuara në krijimtarinë e tij dhe për rolin e tij në kauza të ndryshme, sikurse që është rasti i fundit me gurin e nënës Pashkë. Se si është përgjigjur shkrimtari në pyetjet e moderatores Vlora Merovci, ne do të shpalosim gjithçka dalë e nga dalë, por për diçka mund të ju sigurojmë, ky tekst përmban qëndrime të guximshme dhe njëkohësisht përgjigjet janë të mahnitshme.
Shpella, një reflektim mbi mendësinë shoqërore
Moderatroja Vlora Merovci e nisi këtë dialog me shkrimtarin duke folur për publikimin e fundit të tij, për librin “Shënime nga shpella”, libër që tashmë është në duar të lexuesve.
Apolloni, një shkrimtar i njohur për gjuhën e tij të fuqishme dhe stilin e veçantë, ndau momente të thella dhe emocionuese nga libri i tij i ri.
“Shpella në këtë libër është më shumë gjendje sesa vend. Thjesht ndihesh si në shpellë, pra është një gjendje emocionale, një gjendje parake që e trashëgon njeriu gjithmonë. Pra, ne mund të evoluojmë, transformohemi vazhdimisht, po i kemi ato instinktet e para që na udhëheqin, që na dominojnë në jetë, prej njeriut të parë e deri te njeriu i fundit, me ndonjëherë janë disa emocione, disa ndjenja që nuk ndryshojnë dhe janë ndjenja të shpellës që ne i trashëgojmë. Njeriu ndryshon shumë, por ka diçka që gjithmonë mbetet e njëjtë dhe ajo është pjesa emocionale. Mendoj se njeriu, kur të bahet robot më, s’do të jetë interesant”, shprehet Apolloni teksa jep një mendim rreth shoqërisë kosovare, nëse kjo shoqëri ka “mendësi shpellare” apo jo.
Shkrimtari shprehet se shoqëria shqiptare shpesh manifeston këtë “mendësi shpellare” në situata të ndryshme, përfshirë grindjet në parlament, duke e krahasuar atë me pamjen e majmunëve në politikë. Ky krahasim është thelbësor për t’i dhënë lexuesit një perceptim më të thellë të mendësisë shoqërore dhe politike.
Apolloni përmend edhe dy shpella të famshme në historinë filozofike, shpellën e Heraklitit dhe alegorinë e shpellës së Platonit. Shpella e Heraklitit tregon një refuzim ndaj sistemeve politike të kohës dhe përballet me barazinë e idiotëve dhe gjeniut. Në anën tjetër, alegoria e shpellës së Platonit pasqyron një realitet të ideve dhe një botë tjetër, duke e vendosur në kontekstin e filozofisë së Platonit. Apolloni shprehet se këto elemente janë prezente edhe në librin e tij, ndonëse ai e trajton atë si një revoltë politike.
Shkrimtari flet edhe për vështirësinë që lexuesit mund të hasin në leximin e librit të tij. Ai shprehet që ky nuk është një libër për t’u lexuar pa pasur siklet. Ai veçon një cikël që trajton temën e incestit, një temë që shpesh shihet si tabu në shoqëri. Përmes këtij cikli, Apolloni synon të provokojë debatin dhe reagimet e shoqërisë ndaj një teme të tillë.
“Kudo që ta lexoni këtë libër do të jeni në siklet. Nuk është libër që e merrni në plazh dhe do të ndiheni mirë, ose në shtëpi e lexoni në rehati, gjithmonë ka diçka që duhet fshehë. Për disa prej temave, motiveve që janë këtu, është vështirë të diskutohet. Po, janë gjëra që kanë ndodhë nëpër histori dhe unë i jap në formën e një evidence poetike që është njëkohësisht një sfidë për lexuesit. Unë thjesht e hedh një temë që s’e kemi trajtuar asnjëherë, por në letërsi duhet të preket çdo temë, kështu që është pak e sikletshme si temë, por duhet lexuar dhe duhet diskutuar për të”, thotë Apolloni.
Po, gjithashtu shkrimtari ka treguar se ky libër përmban edhe disa poezi të cilat kur t’i lexojnë, disa do të turpërohen dhe disa do të djersiten.
“Mendoj që ata që janë militantë politikë do ta urrejnë këtë libër sidomos poezinë e parë që është “Herezia e Heraklitit”, se duket sikur flet kundër politikanëve, kundër disave, tash e gjeni vetë se kush janë”, tha shkrimtari i cili pas këtij momenti e lexoi për të pranishmit një poezi nga ky libër.
Kësulëkuqja dhe origjina e përrallës – Një roman në një shoqëri ku tema e përdhunimit nuk diskutohet hapur
Në vijim të diskutimit me shkrimtarin Apolloni, u shqyrtuan disa aspekte të librit të tij “Kësulëkuqja,” një roman që ka tërhequr vëmendjen e lexuesve ende pa u botuar, kjo ndoshta për titullin që mbart: Kësulëkuqja, përrallë për të rritur.
Ky libër trajton temën e përdhunimit në një mënyrë shumë të ndjeshme dhe të thellë.
Autori tregon për rrugën e librit drejt një publiku më të gjerë dhe shpjegon se historia e tij është e lidhur ngushtë me historinë e grave të dhunuara gjatë luftës së fundit në Kosovë. Ai ndërthur këto histori me një përrallë të njohur, Kësulëkuqen, përrallë e cila ka origjinën të lidhur me përdhunimin.
“Është interesante se ne si shoqëri jemi shumë të heshtur, të mbyllur dhe nuk flasim për këto tema. Ishte e pamundur të bëhej një roman vetëm me historinë e Martës (gruaja e parë kosovare që ka folur hapur për dhunimin seksual nga forcat serbe). Dhe mandej zgjodha disa raste dhe bëra një përzgjedhje se cila ishte histori më tronditëse se tjetra, dhe të gjitha këto i lidha me përrallen më të njohur, atë të Kësulëkuqes, origjina e së cilës është te përdhunimi, të një vajze të mitur e përdhunuar dhe unë këtë informacion e kisha marrë nga një studiuese me prejardhje hungareze, Maria Tatar, e cila ka studiuar përrallat dhe të gjitha versionet e Kësulëkuqes, origjinë e vërtetë e përrallës është Franca dhe periudha është e mesjetës, pra një histori e përdhunimit që gradualisht nis të tregohet fillimisht nëpër taverna duke u argëtuar burrat e mesjetës me një histori se si filani ka përdhunuar një vajzë. Tutje kjo histori bartet edhe nëpër shtëpia dhe kur bartet nëpër shtëpia për shkak që ka edhe fëmijë i hiqen këto elemente, po e quajmë të turpshme dhe krejt çka mbetet nga ajo pjesa erotike ose seksuale e Kësulëkuqes është kësula e kuqe, ngjyra e kuqe. Ky është edhe përfundimi në të cilin vjen Maria Tatar dhe mua m’u duk interesante kjo histori, u interesova edhe vetë. I lexova të gjitha variantet e Kësulëkuqes, e bëra analiza edhe në aspektin psikanalitik dhe doli një histori, domethënë një përrallë që ka qenë shumë argëtuese, doli një përrallë tmerruese dhe është e çuditshme se si ajo përrallë i tregohet fëmijëve. Sot mund t’u tregohet, por kur dihet origjina, pra është pak e sikletshme”, thotë Apolloni.
Apolloni thekson se shkrimi i tij për temën e përdhunimit është një mënyrë për të kontribuar në zërin e grave të dhunuara dhe që ky zë duhet të dëgjohet edhe më gjerë, jo vetëm në Kosovë. Ai ka arritur të përkthejë librin në disa gjuhë të tjera, duke e bërë këtë temë të njohur ndërkombëtarisht.
Apolloni gjithashtu pohon se historia e një gruaje që ka vuajtur përdhunimin është një temë e vështirë për të folur, jo vetëm për shqiptarët por edhe për të huajt. Ai shpjegon se ka sfiduar një pyetje të tillë në Hagë, ku e kishin pyetur se si kishte shkruar një roman për një temë të tillë në një shoqëri ku tema e përdhunimit nuk diskutohet hapur.
“Kjo nuk është një temë e këndshme as për ju në Holandë. Nuk mblidheni në familje dhe hajde ta diskutojmë se si ma përdhunuan vajzën edhe po qeshim me këtë temë. Pra, është temë e rëndë edhe për holandezin, edhe për shqiptarët. Kjo tregon një torturë mbi një qenie njerëzore. Pra, nuk është vetëm për shkak të mentalitetit po e quajmë patriarkal shqiptar, ose për shkak të Kanunit, se të huajt na njohim më shumë nëpërmjet Kanunit dhe ne më së paku e njohim Kanunin. Po është pra diçka që të sfidon si temë dhe kërkon reflektim për të. Pra, kur flasim për përdhunimin, zakonisht ne nuk kemi një formulë si ta mbyllim këtë diskutim ose si ta zgjidhim problemin, po krejt çka kërkojmë është të bashkëndiejmë me atë që e ka pësuar përdhunimi”, tregon Agu.
Libri i Apollonit, “Kësulëkuqja” ka fituar çmim në Shqipëri, sikurse është vlerësuar me Cmimin Evropian për Letërsi, por ka hasur vështirësi në marrjen e një çmimi në Kosovë. Shkrimtari pohon se vlerësimet mund të jenë subjektive dhe të ndikohen nga faktorë të ndryshëm, përfshirë opinionin e anëtarëve të jurisë. Megjithatë, ai nuk është i shqetësuar për këtë fakt dhe thotë se për të është mjaft e rëndësishme që libri i tij është duke e frymëzuar bisedën rreth temave të rëndësishme dhe të ndjeshme në shoqërinë kosovare dhe më gjerë.
“Një fije shprese, një fije shkrepse” në Hagë, romani që në vete është një denoncim
Në vazhdim të bisedës me shkrimtarin Ag Apolloni u diskutua për librin e tij “Një fije shprese, një fije shkrepse” libër ky që përcjellë dy histori të rëndësishme të popullit tonë, atë të Ferdonije Qerkezit dhe Nënës Pashkë.
Apolloni flet më konkretisht edhe për promovimin e këtij librit në Hagë, promovimi i cili u realizua falë punës se përkthyesit.
“Përkthyesi holandez ishte insistues që të promovohet ky libër ditën e pavarësisë dhe pikërisht në Hagë, jo në Amsterdam apo në Utreht apo ndoshta në këto vende i njihja dhe Haga më tmerronte si emër. Po, aty mandej u bë edhe një diskutim shumë i mirë, se për pjesën që lidhet me këtë efektin e Hagës është meritor përkthyesi. Ai e dinte që në Hagë po i dërgojnë zakonisht ata që po akuzohen për krime lufte ose thjesht po verifikohen nëse kanë bërë krime lufte dhe mua më ftoj si denoncues, jo si kriminel. Dhe unë nuk denoncova diçka, përveçse promovova romanin, që romani në vete është një denoncim”, thotë Apolloni,
Përderisa studiuesja e njohur holandeze, Mieke Bal ka insistuar që ky roman të kthehet në film.
“Për këtë nuk e di, por e di që Kësulëkuqja do të bëhet film, shpresoj që vitin tjetër, sepse unë po e bëj skenarin dhe këtë e di”.
Guri i Nënës Pashkë s’ka vlerë jashtë vendit ku ajo ka djegë vetën. Serbia po synon me marrë një pjesë të mirë të Kosovës nëpërmjet asociacionit, kurse shteti s’po mundet me marrë katër metra katrorë të livadhit të Hasanit.
Guri i Nënës Pashkë, gjithashtu zuri vend në diskutim, pasi reagimet e shkrimtarit bënë që edhe Qeveria të lëvizë gurët për këtë çështje. Shkrimtari tregoi se largimi i Gurit të Nënës Pashkë nga vendi ku ka ndodhur ngjarja është diçka absurde.
“Ishte krejt e natyrshme që unë të reagoj se më dukej absurde. Si mundet një shqiptar me lëvizë një gur, një dëshmi të atillë. Po e pashë që pas reagimit tim u aktivizua edhe ministria duke e futur në listën e trashëgimisë kulturore, në rregull është, por ende nuk është përmbushur e gjitha. Patjetër se guri mund ta merret në mbrojtje, por guri s’ka vlerë jashtë vendit ku ajo ka djegë vetëm.”
Ndërsa nëse ka shpresë që ky guri të kthehet në vendin e vet, Apolloni përgjigjet: Duke njohur shqiptarët sa krye fortë janë, nuk kam shumë shpresë. Megjithëse shteti do duhej të tregohej më insistues dhe t’i tregonte dhëmbët në këto raste, që një individ s’mund ta sfidojë një shtet dhe një histori ose një tragjedi të një shteti. Ai gurë është vendosë në një cep të një are dhe ai cep i arës as nuk mbillet, po nuk punohet, nuk e di çka i duhet atij pronarit, shteti duhet t’ia blejë ndoshta me dyfishin e vlerës. E di që ka qenë një arsyetim fetar që ai e heq gurin dhe kam pritur një reagim nga komuniteti mysliman që të distancohen prej atij do të ishte e natyrshme, po duket se s’e kanë plan të distancohen, pra mendojnë si ai dhe ky gur mund të jetë një fillim i një përçarje të madhe mes qytetarëve të Kosovës, sepse këtu është menduar që ka bashkëjetesë mes myslimanëve dhe katolikëve, po përderisa ai e heq një gur me peshë të tillë emocionale dhe nuk pyet për askënd, mendoj se i ka hapë rrugë kësaj përçarje. Serbia po synon me marrë një pjesë të mirë të Kosovës nëpërmjet asociacionit, kurse shteti s’po mundet me marrë katër metra katrorë të livadhit të Hasanit. Dhe unë po të isha mysliman, do të më vinte turp të deklarohesha mysliman, e unë jam njeri kulturor, domethënë jo fetar, prandaj po them se s’jam mysliman.
E turpshme se kë kemi akademikë, akademikë me poena politikë, mjerim!
Kur jemi te reagimet, profesori na foli më konkretisht edhe për Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës ku sipas tij është e turpshme se kë kemi akademikë.
“Akademia është institucion i rëndësishëm, patjetër, edhe do duhej me i pas njerëzit më të zgjedhur aty, por ne i kemi zgjedhur më të papërgatiturit, përveç dy-tre rasteve, dhe i kemi dërguar në Akademi, kemi thënë se këta janë akademikët tanë. Është e turpshme kë kemi akademikë, mua më vjen turp, sepse shumicën prej tyre i kam lexuar dhe ata s’do ta kalonin as provimin tek unë. Ky rast është pak a shumë si ai që ka ndodhur me Akademinë e Athinës, gjatë shekullit njëzet, kur anëtarësoheshin në Akademi vetëm ata që kishin libreza të partisë. I njëjti rast ndodhë edhe këtu. Njerëzit më të mirë nuk i keni në Akademi dhe nuk po shoh asnjë shenjë që ka nis të ndryshojë diçka. Nuk ka asnjë element që ka nis të verifikohet se si janë pranuar njerëzit. E të gjithë kanë hy me poena politike. Jo me punime, jo me vepra, jo me prestigjin, me autoritetin shkencor ose letrar artistik. Mjafton të verifikohet kjo dhe pastaj mund të bëhet një Akademi normale. Po derisa është ashtu, mendoj se asnjë njeri normal nuk ka qejf me qenë pjesë e Akademisë. Jo me shku me u ba si ata. Mjerim!”
“Kësulkuqja” do të bëhet film, Apolloni: Është një projekt që unë shpresoj shumë
Krejt në fund të kësaj ngjarje, shkrimtari Ag Apolloni foli pak edhe për skenarët që ka shkruar ndër vite dhe atë të cilin e ka në duar për momentin.
“Kam shkruar disa skenarë. Tani jam në përgatitje të skenarit për “Kësulëkuqen”. Po fillimisht po e bëj skenarin dhe të shohim, ndërkohë do të aplikojmë edhe në Qendrën Kinematografike këtu dhe në Tiranë të gjejmë një mbështetje. Dhe do të jetë një film mes teatrit dhe kinemasë. Është një film që do t’i bëjë jehonë edhe teatrit antik. Është një projekt ku unë shpresoj shumë.”
Por jo vetëm skenarë, Agu është duke shkruar edhe një novelë e cila pritet të dal nga mesi i vitit tjetër.
Ky event tregoi se letërsia ka fuqi të madhe për të ndikuar në ndërgjegjen shoqërore dhe për të kujtuar ngjarje të rëndësishme të të kaluarës, duke e bërë Ag Apollonin një autor të rëndësishëm dhe frymëzues në skenën kulturore të Kosovës.
Biseda u zhvillua në një atmosferë të hapur dhe të lirë, duke lejuar audiencën të bashkëbisedonte me autorin dhe të bënte pyetje dhe komente mbi temat që u trajtuan. / KultPlus.com
Erich Maria Remarque ishte romancier gjerman që krijoi shumë vepra rreth tmerreve të luftës. Romani i tij më i njohur, “Të gjithë të qetë në Frontin Perëndimor” (1928), për ushtarët gjermanë në Luftën e Parë Botërore, u bë filmi fitues i Oskarit. Libri i tij e bëri atë një armik të nazistëve, të cilët djegën shumë nga veprat e tij, shkruan KultPlus.
Në çdo kohë ka breza të humbur, rini të djegura. Dhe Erih Maria Remark, e dinte fare mirë këtë. Jo sepse ai ishte profet, por sepse përjetoi dy luftëra, pa t’i shuheshin një nga një shokët, prej çmendurive të nazizmit. “Gjithmonë besoja se çdo njeri ishte kundër luftës-derisa e kuptova se kishte edhe disa që ishin në favor të saj; në radhë të parë, ata që nuk kishin nevojë të shkonin në luftë !”, – shkruan në një prej veprave të tij shkrimtari. Në 25 shtator 1970, Erich Maria Remark vdiq në një spital të Lokarnos nga një atak në zemër . Një shkrimtar, vepra e të cilit nuk njeh moshë. Një vepër humane, prej të parit sukses “Asgjë e re nga fronti i Perëndimit” e që vijoi si një fill lidhës në gjithë krijimtarinë e tij. Një vepër anti luftë, që do të bëhej shkak i përndjekjeve nga nazistët, të cilët pasi i morën vitet më të bukura të rinisë në luftë, e detyruan të largohej nga vendi, i konfiskuan dhe dogjën librat, e dënuan në mungesë, i vranë të motrën, madje i hoqën dhe nënshtetësinë. “Do të kalojnë edhe shumë vjet, ndoshta edhe dhjetëvjeçarë, dhe Remarku do të vazhdojë të lexohet nëpër botë, sepse, fatkeqësisht, breza të humbur, do të ketë në njëfarë mënyre gjithmonë”, – shkruan përkthyesi Robert Shvarc në pasthënien e romanit “Obelisku i Zi”, një ndër 5 veprat e përkthyera prej tij në shqip (“Tre shokët”, “Shkëndija jete”, “Harku i Triumfit”, “Asgjë e re nga fronti i perëndimit” dhe “Obelisku i zi”) .
Remarku lindi në 22 qershor 1898 në Osnabryk të Gjermanisë. Një vit, pasi kishte filluar kolegjin si mësues, në nëntor të vitit 1916 shkruhet në ushtri. Plagoset nga një granatë në këmbën e majtë, krahun e djathtë dhe në qafë. Atëherë fillon të punojë për një roman mbi luftën. Del nga spitali, për të kaluar në batalionin e parë të këmbimit, në regjimentin 78 të ushtrisë në Osnabrück. I jepet medalja “Ylli i Ferrit”, klasi i parë, në Duisburg nga ana e Këshillit të Punëtorëve dhe Ushtarëve të Osnabrückut, por shkarkohet nga ushtria dhe heq dorë nga medaljet dhe dekorimet. Rifillon studimet e lëna për gjysmë dhe më pas punon për pak kohë si mësues filloreje.
Në 29 janar të vitit 1929, publikohet si libër “Asgjë e re nga fronti i perëndimit” në Berlin. Ndërkohë punon për dy vepra paralelisht. Në 29 prill vjen shfaqja e parë e filmit “Asgjë të re nga fronti i perëndimit” me regji të Lewis Milestone, i cili për herë të parë shfaqet në Gjermani në muajin dhjetor. Ka reagime nga nacional-socialistët e Gjermanisë të udhëhequr nga Joseph Goebbels. Fimi ndalohet dhe çohet për kontroll në Berlin. Në vitin 1931 propozohet për Çmimin Nobel për paqen. Një vit më vonë fillon punën për një nga kryeveprat e tij “Tre shokët”. Në 10 maj ndalohen të gjitha librat e Remarkut në Berlin dhe në nëntor policia konfiskon “Asgjë e re nga fronti i perëndimit”. Në vitin 1938 publikohet në gjermanisht “Tre shokët” në Amsterdam dhe në 20 maj vjen shfaqja e parë kinematografike e këtij romani me regji të Frank Borzage.
Në 4 korrik çatdhetarizohet nga Gjermania dhe disa muaj më vonë edhe bashkëshortja e tij Ilse Jutta Zambona. Nis punën për “Harkun e Triumfit”. Në shtator të vitit 1939 shkon në Los Angelos ku do të nisë një histori dashurie me Marlene Dietrich. Atje njihet me Greer Garson, Orson Welles, Igor Straëinsky, Arthur Rubinstein, Lion Feuchtwanger, Emil Ludwig, Thomas Mann, Bertolt Brecht, Cary Grant, Luggi Wolff e Brigitte Neuner-Wolff dhe shumë artistë të tjerë emigrantë. I jep fund lidhjes së ngushtë me Marlene Dietrich dhe disa muaj më vonë do të krijojë një lidhje të shkurtër me Greta Garbo. Në shtator të vitit 1942 zhvillon një takim me zv/ presidentin amerikan Wallace për të diskutuar mbi një aksion të mundshëm anti-fashist. Në tetor të vitit 1943 vendoset përfundimisht në New York. Në 15 dhjetor: Elfriede Remarque (e motra) dënohet me vdekje nga Gjykata Naziste për “sabotim” dhe vritet në Berlin, lajm të cilin shkrimtari e mësoi dy vjet më vonë. Në 25 gusht 1944 përfundon versionin e parë të “Harkut të Triumfit”, i cili botohet në muajin dhjetor në Neë York dhe disa muaj më vonë edhe në gjermanisht.
Shumë shpejt fillon të punojë mbi romanin “Kohë për të jetuar, kohë për të vdekur”. Është koha kur shëndeti i tij fillon të lëkundet. Fillon mjekimet dhe mëson se ka diabet. Në janar të vitit 1952 botohet romani “Shkëndijat e Jetës” në New York, ndërsa në gjermanisht botohet në muajin korrik. Në dhjetor fillon punën mbi romanin tjetër “Obelisku i Zi”, i cili botohet në vitin 1956. Interpreton rolin e mësuesit në filmin e bazuar mbi romanin e tij “Kohë për të jetuar, kohë për të vdekur”. Në vitin 1962 boton “Qielli nuk ka preferenca”, ndërsa dy vjet më vonë “Një natë në Lisbonë”. Në 25 prill të vitit 1967 i jepet “Großes Verdienstkreuz”, Medalia e vlerave më të larta nga Republika Federale e Gjermanisë. Në 25 shtator 1975 vdes në klinikën Sant’Agnese në Locarno. /KultPlus.com
Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit organizoi ditën e djeshme një takim me temë krijimtarinë e shkrimtarit, ambasadorit e publicistit, Luan Rama.
Botues, miq e adhurues të librit, ishin të pranishëm në mjediset e QKLL, ku biseduan mbi veprën e gjerë të Luan Ramës, i cili mes të tjerash njihet edhe si kineast e studiues arti. Në takim ishte edhe drejtoresha e QKLL, Alda Bardhyli.
Luan Rama ka lindur në Tiranë në janar të vitit 1952. Ka mbaruar studimet universitare në Tiranë në fakultetin e Shkencave Politike, për gazetari (1975) si dhe më pas në Universitetin Parisi VII “Denis Diderot”, në Paris për komunikim, kinematografi dhe audiovizual.
Ai ka qenë ambasador (1991-1992) në Paris, Francë dhe diplomat kulturor i Shqipërisë (1997-2001), duke e përfaqësuar vendin edhe në UNESCO.
Gjatë aktivitetit të tij publicistik e diplomatik, Luan Rama ka botuar rreth 50 libra, brenda dhe jashtë vendit.
Ai është një nga themeluesit e shoqatës franko shqiptare “Albania”, në Paris.
Ndre Mjeda ishte një nga patriotët, studiuesit dhe deputetët ndër më të njohur shqiptar. Ai lindi në Shkodër më 20 Nëntor 1866. Mësimet e para i ndoqi po në vendlindje dhe edukimi i tij u influencua nga Urdhri i Jezuitëve. Nën Urdhrin e Jezuitëve në pranverë të 1880, Mjeda studioi për tre muaj në fshatin Cossé-le-Vivien, Laval, një qytet në veriperëndim të Francës. Në vitet e mëvonshme ai ndoqi studimet për letërsi në manastirin Kartakuzian të Porta Coeli në veri të Valencias.
Më pas Mjeda studioi teologji në Kolegjin e Jezuitëve në Krakov, Poloni, ku gjithashtu shërbeu edhe si bibliotekar në kolegjin Gregorian të Kraljevicës. Gjatë studimeve në Poloni, Mjeda u caktua edhe si profesor i logjikës dhe metafizikës në këtë universitet. Gjatë kësaj periudhe Mjeda filloi të shkruantë në vargje për Çështjen Kombëtare Shqiptare, duke përfshirë edhe poemën e tij të njohur dhe melankolike “Vaji i Bilbilit” publikuar më 1887, ku në të ndihen fryma patriotike dhe nota përmallimi, që shquanin paraardhësit e tij L. De Martini, N. Bytyçi, etj. Vepra përmbyllet me thirrjen drejtuar shqiptarit që të ngrihej për të fituar lirinë. Gjithashtu botim i kësaj periudhë është edhe poema “Vorri i Skëndërbeut”,e cila si temë qëndrore ka emigrimin e Shqiptarëve pas vdekjes së Skëndërbeut. Mjeda do njihet me kryeveprën “Juvenilja”.
Më 1911 ai shkroi poemën “Liria”. Gjithashtu për letërsinë Shqiptare janë të njohura edhe disa nga poemat e tij si “Scodra”, “Lissus”, “Malli për Atdhe”. Kontributit i Mjedës, përveç në fushën e poezisë do jetë mjaft i vlefshëm dhe i vyer në fushën e Albanologjisë ku përmendim vepra të tilla si: “Mbi Shqiptimin e qellzoreve ndër dialektet e ndryshme të gjuhës Shqipe”. Më 1901 së bashku me vëllain e tij, Lazër Mjeda, themeloi shoqërinë kulturore “Agimi”.
Më 1908 në Kongresin e Manastirit u zgjodh anëtar i Komisionit për hartimin e alfabetit të njësuar të shqipes, ku u dallua si përkrahës i Alfabetit Shqiptar, krahas patriotëve të tjerë të shquar. Gjatë viteve 1916-1917 ishte anëtar i Komisisë Letrare. Në periudhën e hovit të lëvizjes demokratike (1920-1924), Ndre Mjeda mori pjesë aktive në jetën politike të kohës dhe u zgjodh deputet. Pas dështimit të Revolucionit Demokratik u tërhoq nga jeta politike dhe punoi si prift i thjeshtë në Kukël. Në vitet 1930-1932 transkiptoi pjesërisht veprën e Bogdanit dhe të Budit, gjithashtu shkroi edhe për dialektin Shqiptar të Istrias. Deri në fund të jetës Mjeda shërbeu si mësues në Kolegjin Jezuit të Shkodrës. Ai vdiq më 01 Gusht 1937. Mjeda do të kujtohet si një nga patriotët dhe shkrimtarët më të shquar shqiptar, ku kontributi i tij do jetë i paharruar. / KultPlus.com
Këto ditë Shtëpia Botuese Logos-A në Shkup, botoi kompletin e veprave të zgjedhura të poetit dhe studiuesit, Sali Bashota, në gjashtë vëllime, përcjell KultPlus.
Në parathënien e studiuesit Milazim Krasniqi, ndër të tjera, thuhet se: “botimi nga Shtëpia Botuese “Logos – A” i kësaj kolane me veprat e zgjedhura të poetit e studiuesit Sali Bashotës, është një projekt që e legjitimon edhe më fort këtë botues si një vatër e vlerave dhe e afirmimit të tyre. Ndërsa lexuesit i mundëson ta vazhdojë e ta rivendos komunikimin me veprën poetike e studimore të një autori të njohur që tashmë është referencë në poezinë shqipe. Kur bëhen bashkë në një projekt të këtillë një shtëpi botuese serioze, sikundër është “Logos-A” dhe një autor serioz, sikundër është Sali Bashota, lexuesi është pala fituese”.
Në vëllimin e parë të kompletit përfshihen poezi të zgjedhura nga veprat poetike: “Albumi i grisur” (1986), “Zogu me profil vjeshte” (1989), “Plagomë” (1994), “Dalje nga trishtimi” (1999) dhe “Bukuri e nëmur” (2006).
Në vëllimin e dytë përfshihen poezi të zgjedhura nga veprat poetike: “Dorëshkrimi i ngjallur” (2011), “Në fillim ishte Drita” (2017) dhe “Asnjë zë tjetër” (2018).
Në vëllimin e tretë përfshihen poezi të zgjedhura nga veprat poetike: “Lutja e parë e shpirtit”, (2020), “Pëshpëritja e agonisë – libri i karantinës” (2020).
Në vëllimin e katërt përfshihet proza poetike, e zgjedhur nga veprat: “Ëndrra në parajsë” (2006), “Sytë e vetmisë” (2011), “Zemërimi i heshtjes” (2014), “Shkallët e natës” (2020), si dhe disa proza të tjera poetike nga librat me poezi.
Në vëllimin e pestë është përfshirë monografia letrare “Kuteli prozator, poet, kritik” (1999), ndërsa në vëllimin e gjashtë janë përfshirë ese, vështrime, trajtesa, studime letrare, të zgjedhura nga veprat: “Shqipshkrimi kritik” (1997),”Domethënia e ideve letrare” (2001), “Proza e filleve të modernitetit” (2006), “Enigma e shkrimit” (2018) dhe “Esenca e ligjërimit letrar” (2020).
Në mesin e tyre, dallohen studimet për shkrimtarët: Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim de Rada, Françesk Anton Santori, Gjergj Fishta, Faik Konica, Mid’hat Frashëri, Ernest Koliqi, Migjeni, Hafiz Ali Korça, Musine Kokalari etj., si dhe mjaft studime për vepra të shkrimtarëve të letërsisë bashkëkohore shqipe.
Gjithashtu, Bashota ka trajtuar dukuri dhe fenomene letrare dhe estetike që ndërlidhen me fatin e krijuesit, me individualitetet e kritikës letrare shqipe, ligjërimin romantik arbëresh, mitet për personalitetet letrare, letërsinë shqipe në diasporë, historinë e letërsisë shqipe, raportet e poezisë me shoqërinë etj.
Botimi i kolanës së veprave të zgjedhura të Sali Bashotës në gjashtë vëllime përfshin krijimtarinë e tij përbrenda periudhës dyzetvjeçare, në fushën e poezisë, prozës poetike dhe kritikës letrare.
Sali Bashota është njëri ndër poetët më të përkthyer të Kosovës në gjuhë të ndryshme të botës dhe i përfaqësuar në shumë antologji brenda dhe jashtë vendit, ndërsa për krijimtarinë e tij letrare dhe shkencore është nderuar me çmime të larta kombëtare dhe ndërkombëtare. / KultPlus.com
Shkrimtari kosovar, Afrim Demiri, botoi sot librin e tij të ri të titulluar ’Figura e 17-të’, me përmbledhje prej 40 tregimeve, shkruan KultPlus.
Libri ’Figura e 17-të’ trajton fatet e trishta njerëzore, luftën, fenomenin e emigracionit dhe sulmin ndaj mendësisë primitive brenda nesh.
Me mbështetje nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit dhe botim nga shtypshkronja ‘Beqir Musliu’ në Gjilan, doli sot në pah libri i poetit Demiri.
Për botimin e librit njoftoi vetë autori, përmes një postimi në Facebook.
“Personazhet e 40 tregimeve të mia, të përmbledhura në librin “Figura e 17-të”, u kthyen në shtëpi, për të marrë udhë prej sot e tutje drejtë juve lexues të nderuar. Mund t’iu duken të trishtë, absurd, filozofik apo vrastar, të humbur në botën arkaike apo mbledhës të kujtimeve fëmijërore, andaj keni kujdes me ta, trajtoni si veten”, shprehet Demiri i cili në fund falënderon të gjithë ata që kanë ndikuar që ky libër të formësohet.
“Prej sot të gjitha fjalët vlerësuese ju takojnë juve”, thotë autori. / KultPlus.com
Më 11 korrik 1930 ndërroi jetë dramaturgu e atdhetari, Andon Zako Çajupi.
Emri i vërtetë ishte Andon Çako, ndonëse identifikohet gjerësisht si “Çajupi”. Me këtë emër mundi të mbarte në krijimtarinë e tij gjurmë të vendlindjes, Zagorisë, ku gjendet mali prej nga derivon pseudonimi i tij letrar.
Pas shkollimit bazë, do ta linte Zagorinë për t’iu bashkuar të atit, Harito Çakos, veprimtar në lëvizjen atdhetare. Atje do të ndiqte një kolegj francez, prej të cilit kultivoi njohuri të larmishme. I pajisur me botëkuptim europian, do t’i drejtohej Gjenevës, ku në vitet 1887-1893, kreu studimet për drejtësi.
Më tej, u vendos në Kajro dhe nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Do të hiqte dorë nga kjo detyrë për t’iu përkushtuar lëvizjes patriotike të shqiptarëve të ngulimeve të Egjiptit. U bë figurë protagoniste e shoqërisë atdhetare e kulturore të atjeshme, përmes përpjekjeve për të siguruar mbrojtjen e interesave të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar.
Përmbledhja poetike “Baba Tomorri” (1902) që përfshin edhe komedinë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr”, veçohet si vepra e tij kryesore. Përshtati në shqip “Përrallat e La Fontenit” (1921), “Lulet e Hindit” (1922), një sërë vjershash të letërsisë sanskrishte. Pena e tij u vlerësua edhe në rrafshin e publicistikës të kohës, sidomos me pamfletin “Klubi i Selanikut” (1909)./ atsh / KultPlus.com
Fjodor Dostojevski është një prej shkrimtarëve më të famshëm në letërsinë botërore. Veprat e tij madhështore ngrenë mjeshtërisht pikëpyetje mbi tema të rëndësishme të jetës dhe vdekjes.
Më poshtë janë disa thënie të këtij shkrimtari.
1. Duhet ta duash jetën, më shumë se sa vetë kuptimin e jetës. 2. Hedhja e një hapi të ri, nxjerrja nga goja e një fjale të re. Këto janë gjërat të cilave njerëzit u druhen më shumë. 3. Në mendjen e gjithsecilit prej nesh ka një kufi, përtej të cilit është e rrezikshme të shkosh. Pasi e ke kaluar atë kufi, është e pamundur të kthehesh mbrapa. 4. Lumturia nuk qëndron në vetë lumturinë, por në arritjen e saj. 5. Kur ndaloni së lexuari libra, ju pushoni së menduari. 6. Liria nuk gjendet në kufizimin, por në kontrollin e vetvetes. 7. Lumturia nuk vjen nga rahatitë tokësore, por fitohet përmes vuajtjes. 8. Në një zemër që dashuron vërtetë, ose xhelozia vret dashurinë, ose dashuria vret xhelozinë. 9. Nuk duhet shumë për të shkatërruar një person. Gjithë sa do ju duhet të bëni është ta bindni se puna që ai bën është krejt e padobishme dhe e pakuptimtë. 10. Heshtja është gjithmonë e bukur dhe një person i heshtur është gjithmonë më i bukur se një që flet. 11. Një person mund të jetë i mençur, por që të veprojë mençurish, vetëm inteligjenca nuk mjafton. 12. Kurrë nuk do të mbërrini në destinacionin tuaj, në qoftë se ndaleni dhe qëlloni me gur çdo qen që leh. 13. Unë dua të flas për çdo gjë me të paktën një person, ashtu si unë flas për gjërat, me veten time. 14. Është e pabesueshme se çfarë mund të bëjë vetëm një rreze dielli, për shpirtin tënd. 15. Njeriu duhet të flasë hapur me të tjerët, në një mënyrë që zbulon mendimet e veta të brendshme përmes fytyrës së tij, që zbulon hallet e tij, direkt përmes fjalëve. Një fjalë e thënë me bindje, me sinqeritet të plotë dhe pa hezitim, ndërkohë që e sheh tjetrin në sy, ka më shumë kuptim se dhjetëra faqe nga një libër. 16. Pa një objektiv në jetë, njeriu ndihet i mbytur. 17. Shpirti shërohet duke ndenjur me fëmijë. 18. Edhe një njeri që i ka duart e lidhura mund të bëjë shumë mirë, nëse do. 19. Bukuria do ta shpëtojë botën. 20. Njerëzit flasin ndonjëherë me një mizori kafshërore, por kjo është një padrejtësi e madhe dhe fyerje për kafshët; një kafshë nuk mund të jetë aq mizore sa një njeri, kaq artistikisht mizore. 21. Të rriturit nuk e dinë që një fëmijë mund të japë këshilla jashtëzakonisht të mira, edhe në rastet më të vështira. 22. Mos e mbushni kujtesën tuaj me të gjitha herët që jeni ndjerë të fyer; mund të përfundoni duke mos lënë asnjë hapësirë për momentet e mrekullueshme që keni përjetuar. 23. Një njeri, i cili e di se si të përqafojë një tjetër, është një njeri i mirë. /bota.al/KultPlus.com
Kur Tropiku i Gaforres u botua në shtator 1934, Henri Mileri ishte dyzet e tre vjeç dhe një shkrimtar krejtësisht i panjohur. Ai shkruante që prej njëzet vjetësh, por dorëshkrimet ishin mbledhur grumbull në sirtarët e tij. “Ngushëllimi im i vetëm ishin Servantesi, Zhan-Zhak Rusoi dhe Marsel Prusti, që nuk ishin më të rinj kur kishin botuar.”
Lindur në Nju-Jork, ai ishte rritur në një mjedis të varfër dhe dëshira e tij e vetme, që në fëmijëri, ishte të bëhej artist. Ai nuk kishte mendime të qarta dhe provoi pa sukses për vite të tëra – pa formim dhe studim, si autodidakt i përsosur – forma të ndryshme artistike dhe mundësi shprehjeje. Mbijetoi me zanate të vogla të rastit, si shërbyes hoteli apo telegrafist. Pikturonte dhe shkruante vjersha, që ua shiste kalimtarëve në rrugë. Më 1930, arriti në Paris.
“Nuk kam para, nuk kam strehë, nuk kam përvojë. Jam njeriu më i lumtur i botës.” Në brigjet e Senës, Mileri bëri me të vërtetë jetën e një të vdekuri nga uria: ai lypte, nuk e dinte kurrë se kur do të hante sërish. Pa banesë, pa adresë, flinte tek të njohurit thjesht mbi një dyshek; ditën endej në qytet si një i pastrehë, duke vjedhur bakshishet në tryezat e kafeneve. Dhe shkruante kudo që të shkonte, kudo që të ndodhej: në copëra letrash, në mbulesa librash, në fatura llogarish. Shumë shpejt u bë një fytyrë e njohur në baret dhe te fundërrinat e Monparnasit. Ky ishte “Henri, shkrimtari amerikan”. Ai përshkruante atë që shihte dhe atë që ndiente, si një njeri që jeton dhe mendon në kundërshtim me normat dhe rregullat shoqërore dhe që e konsideron veten njeri të dorës së dytë. Nga ato skica do të lindte një roman. “Universi im i njerëzve ishte zhdukur, isha tërësisht vetëm në botë, mik kisha vetëm rrugët dhe ato më flisnin në atë gjuhë të trishtuar dhe të hidhur që është bërë nga mjerimi njerëzor, nga malli, nga keqardhja, nga mohimi dhe nga vuajtja e humbur.”
Në Paris, Henri Mileri gjeti më në fund temën e vet të vërtetë e të madhe letrare: jetën e vet. Tropiku i Gaforres është kështu guri i parë i një autobiografie të përhershme, dhe të gjitha së bashku janë zbulimi i një identiteti artistik, për të cilin aty e tutje Mileri nuk do të dyshonte më. Autori e gjeti, në fillim, te seksualiteti burimin e pashtershëm të jetës së vërtetë; që në rini, vetë ai ishte një erotoman i shkallës së parë, njihte dashuri të shumta, u martua pesë herë. Në Paris, prostitutat e tërhiqnin dhe e mrekullonin, por ai do të takonte gjithashtu një grua, ndikimi i së cilës u bë vendimtar për karrierën e tij. Ai njohu Anais Ninin, gruan e pasur të një bankieri, që shkruante ditarin e saj dhe jetonte në mënyrë shumë të lirë. Kjo bukuri e lehtë u dashurua pas Milerit dhe lidhja e tyre do të përflakej shumë shpejt. Seksi dhe shkrimi bashkohen aty në mënyrë jashtëzakonisht krijuese. Anaisi e mbështeti nga ana financiare Henrin dhe e nxiti nga ana intelektuale, kur ky pushtohej shpesh nga dyshimi dhe pavendosmëria; dhe ishte gjithashtu Anaisi që bëri diçka të botueshme nga dorëshkrimi kaotik, duke shkurtuar gjysmën dhe duke ndrequr shumë dobësi stilistike. Ideja e titullit ishte një krijim i përbashkët i dy dashnorëve.
Pa Anais Ninin, ndoshta nuk do të kishte patur kurrë një Henri Miler shkrimtar.
Libri nuk pati sukses të menjëhershëm, megjithatë bëri zhurmë në botën e vogël letrare, duke e vendosur menjëherë autorin si shkrimtar. Autorë të shquar i kushtuan vëmendje, urimet për sukses dhe komentet nuk kurseheshin; në të njëjtën kohë, kundërshtimet e tërbuara të konservatorëve kundër “pornografit” Henri Miler vetëm e rrisnin namin e tij.
Mileri ia arriti qëllimit të ëndrrave të tij dhe asgjë nuk mund të kthehej prapa. Ai u zhyt i tëri në punë, shkroi libër pas libri. Shumë gjëra ngjajnë edhe sot jashtëzakonisht depërtuese në prozën e Milerit. Ajo që na duket sot shumë e lehtë, dikur për të, sidomos e thëna e gjithçkaje thjesht e pa frikë, ka qenë një stërmundim i vërtetë. /KultPlus.com
Arif Demolli lindi më 2 maj 1949 në Gllogovicë të Prishtinës.
Demolli la pas shumë vepra letrare të njohura si: “Lushi si askushi”, “Pëllumbat e kujtimeve”, “Ballkonet e një qyteze” e shumë të tjera.
Mësimet e para i mori në vendlindje, kurse në Prishtinë mbaroi shkollën e mesme normale dhe fakultetin filozofik, grupin e gjuhës dhe letërsisë shqiptare.
Pos në arsim, punoi në revistën “Bota e Re”, Televizionin e Prishtinës, “Fjala”, “Pionieri”.
Tregimet e tij janë përfshirë në panorama dhe në antologji të ndryshme të prozatorëve shqiptare. Librat “Ballkonet e një qyteze” dhe “Pëllumbat e kujtimeve i janë ribotuar edhe në Tiranë”.
Më 1981 u burgos dhe u dënua me dy vjet burg, kurse deri më 1990 mbeti pa punë dhe pa të drejtë botimi të veprave të tij.
Për romanin “Të gjallët dhe të vdekurit e një fëmijërie” mori Çmimin “Pjetër Bogdani” të Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, kurse për librin “Pse gjirafa ka qafë të gjatë” mori çmimin letrar “Vehbi Kikaj”. / KultPlus.com
Saul Bellow, lindur më 10 qershor 1915 në Quebec, Kanada, ishte romancier amerikan të cilin e karakterizonte njeriu modern urban i pakënaqur nga shoqëria, por jo i shkatërruar në shpirt, e ky karakterizim i personalitetit të tij i dha Çmimin Nobel për Letërsi më 1976.
I rritur në një familje hebraike dhe i rrjedhshëm në gjuhën Yiddish, që ndikoi në stilin e tij energjik anglez, ai ishte përfaqësues i shkrimtarëve hebrenj amerikanë, veprat e të cilëve u bënë qendrore në letërsinë amerikane pas Luftës së Dytë Botërore.
Prindërit e Bellow emigruan më 1913 nga Rusia në Montreal. Kur ai ishte nëntë vjeç ata u transferuan në Chicago.
Ai ndoqi Universitetin Chicago dhe Universitetin Northwestern dhe më pas kombinoi shkrimin me një karrierë mësimore në universitete të ndryshme, përfshirë Universitetin Minnesota, Universitetin Princeton, Universitetin e New York, Bard College dhe Universitetin Boston.
Bellow fitoi një reputacion në mesin e një grupi të vogël lexuesish me dy romanet e tij të para, “Dangling Man”, një histori në formë ditari të një njeriu që pret të futet në ushtri dhe romani “The Victim”, një studim delikat i marrëdhënies midis një judeu dhe një hebrei, ku secili prej të cilëve bëhet viktimë e tjetrit.
“The Adventures of Augie March” , sollën një vlerësim më të gjerë dhe fituan një National Book Award. Kjo është një histori aventuriere e një të riu të varfër hebre nga Chicago, përparimi i tij ndonjëherë shumë komik në botën e shekullit të XX, dhe përpjekjet e tij për ta kuptuar atë.
Në këtë roman, Bellow përdori për herë të parë një stil të lirshëm, të errët në revoltën e vetëdijshme kundër preokupimit të shkrimtarëve të asaj kohe me përsosjen e formës së tij të shkrimit.
“Henderson the Rain King” vazhdoi qasjen picareske në përrallën e tij të një milioneri ekscentrik amerikan në një kërkim në Afrikë.
Ai gjithashtu shkroi një vëllim me tregime të shkurtra “Mosby’s Memoirs” dhe “To Jerusalem and Back” në lidhje me një udhëtim në Izrael.
Në romanet dhe novelat e tij të mëvonshme, “Herzog”, “Mr. Sammler’s Planet”, “Humboldt’s Gift”, “The Dean’s December”, “More Die of Heartbreak” , “A Theft”, “The Bellarosa Connection” dhe “The Actual”, Bellow arriti në venën e tij më karakteristike.
Heronjtë e këtyre veprave janë shpesh intelektualë hebrenj, monologët e brendshëm të të cilëve shkojnë nga sublime në absurde. Në të njëjtën kohë, bota e tyre përreth, e populluar nga realistë energjikë dhe të pakorrigjueshëm, vepron si korrigjues ndaj spekulimeve të tyre intelektuale.
Ky kombinim i sofistikimit kulturor dhe urtësisë së rrugëve e përbën origjinalitetin më të madh të Bellow.
Në “Ravelstein” ai paraqiti një version imagjinar të jetës së mësuesit dhe filozofit Allan Bloom. Pesë vjet pas vdekjes së Bellow, më shumë se 700 letra të tij, të redaktuara nga Benjamin Taylor, u botuan në “ Saul Bellow: Letters ”.
Autori vdiq më 5 prill 2005, në Brooklyn, Massachusetts. / KultPlus.com
Shkrimtari nobelist Mario Vargas Llosa në mbrotje të intervenimit humanitar të NATO-s në Kosovë shkruan: “Disa burra të matur që na paskan fort nderim për të drejtën ndërkombëtare, për të cilën ndërhyrja aleate në Jugosllavi na qenkërka një monstruozitet juridik sepse, sipas tyre, meqë Kosova qenka pjesë integrale e atij vendi dhe problemet e kosovarëve çështje e politikës së brendshme, bashkësia ndërkobëtare duke na sulmuar një komb sovran, ka vënë në pikëpyetje gjithë rendin juridik ndërkombëtar. Sipas këtij kriteri i bie që në emër të një sovraniteti abstrakt, Millosheviçit i duhet lënë dorë e lirë që me zjarr e hekur dhe shpërngulje të dhunshme ta pastrojë Kosovën prej dy milion kosoarëve meqë i prishin planet: gjë që, meqë ra fjala, kish nisur ta bënte para se të fillonin sulmet e NATO-s, me të njëjtin zell e bindje që Hitleri spastroi Europën nga Hebrenjtë.”
Një Luftë e Vonuar – *Shkrim i publikuar në vitin 1999
NATO-ja nuk lipset qortuar për ndërhyrjen në Jugosllavi, por për faktin që këtë ndërhyrje duhej ta kish kryer këtu e dhjetë vjet të shkuara, si dhe për gabimin e bërë duke shpallur se përjashtonte çdo ndërhyrje tokësore. Të gjita këto i ndezën dritën e gjelbër diktaturës së Beogradit për të vënë në jetë planin për spastrimin etnik në Kosovë, një prej krimeve më të lemerishme kundër njerëzimit që janë kryer përgjatë këtij shekulli, i krahasueshëm për nga natyra, edhe pse jo nga numri, me Holokaustin e hebrenjve të realizuar nga Hitleri, ose me deportimin e popujve prej Stalinit, i cili ishte i vendosur në synimin e vet për të rusifikuar Bashkimin Sovjetik. Siç ka shkruar Alain Finkielkrahut, lufta në Kosovë ka nisur më 1989.
Ka nisur bash atëherë kur Sllobodan Millosheviçi, pasi u lëshua turravrap në fushatën frenetike të ekzaltimit nacionalist serb, gjë që i hapi rrugën e i dha mundësinë të shtjerë në dorë pushtet absolut (gjë që në të njëjtën kohë do të përshpejtonte shpërbërjen e Federatës Jugosllave) i hoqi statusin e autonomisë Kosovës, mbylli shkollat në gjuhën shqipe, i privoi shqiptarët nga çfarëdolloj e drejte e përfaqësimit publik dhe, ndonëse ata përbënin nëntëdhjetë përqind të popullsisë, i shndërroi në qytetarë të dorës së dytë, kundrejt mbetjes prej dhjetë përqind (pakicës serbe). Në qoftë se vendet perëndimore do të kishin mbështetur që asokohe në Jugosllavi demokratët, të cilët vazhdonin t’i Bënin ballë makinës shtypëse të aparatçikut- i cili me synimin si e si të ruante e të konsolidonte pushtetin e kish këmbyer petkun e ideologjisë marksiste me atë të nacionalizmit dhe provokonte pa reshtur sllovenët, kroatët, boshnjakët e kosovarët me kërcënimin e një hegjemonie serbe mbi Federatën si dhe duke krijuar një klimë përçarjesh e ksenofobie për të frenuar me çdo kusht demokratizimin e Jugosllavisë, gjë që, pa një pa dy, do t’i jepte fund karrierës së tij politike- Europa do t’i kishte kyrsuer atijj vendi dyqind mijë të vrarët e Bosnjës dhe një oqean brengash e vuajtjesh që ka përbytur Ballkanin, doemos edhe vetë serbët. Problemi nuk është thjesht Kosova, ashtu si edhe më parë nuk kishin qenë kulturat tjera që përbënin Federatën Jugosllave (Sllovenia, Bosnja e Kroacia) tashmë republika të pavarura. Problemi ka qenë dhe është, edhe sot e gjithë ditën, diktatura e Millosheviçit, burimi parësor i konflikteve etnike dhe i shpërthimit histerik të ndjenjave nacionaliste, njeriu që i ka vënë zjarrin mbarë Ballkanit. Në qoftë se në Beograd do të kishim një qeveri demokratike, ndarja do të kishte qenë aq paqësore sa edhe divorci midis Sllovakisë dhe Republikës Çeke, divorc që nuk pati qoftë edhe një të shtënë të vetme. Por ajo që ka më fort gjasë është se me një regjim demokratik Federata Jugosllave nuk do të shpërthente dhe ngrehina e saj do të Kish mbijetuar e mbështetur në një sistem të brendshëm fleksibël, të bashkëjetesës ndërmjet kulturave, religjioneve e traditave të ndryshme, sipas modelit zvicerran apo atij belg. Që do të kishte qenë zgjidhja e atyre udhëheqësve europianë, të cilët në mënyrë krejt të papërgjegjshme, si e si për të zotëruar zona të influencës politike e ekonomike, inkurajuan shpërbërjen e Jugosllavisë dhe arritën deri në aë pikë sa të mbështesnin ekonomikisht dhe të armatosnin lëvizjet nacionaliste lokale. Ishte pikërisht kjo miopi që i dha dorë regjimit të Millosheviçit i cili i shndërruar ashmë në simbol të nacionalizmit serb si dhe i mbështetur nga një fushatë e fuqishme e propagandistike që e paraqiste si viktimë të të tjerëve në sytë e opinionit publik, ia doli ta shpinte deri në fund spastrimin politik brenda vendit duke eliminuar çdo opozitë serioze dhe frymë kritike, madje kohë përpara se të fillonte nga Kosova. Është jashtë çdo dyshimi që bombardimet e NATO-s në kurriz të popullit jugosllav e favorizojnë jashtëzakonisht Millosheviçin, të cilit, kurrkush s’ka kurajon t’i kundërvihet, përndryshe damkoset si tradhëtar i atdheut. Por nisur nga ky realitet nuk mendoj se duhet ngutur për të nxjerrë ato farë argumentashm, që na i tundin sot para syve disa shpirtra të qashtër, kundër ndërhyrjes së NATO-s. Përkundrazi, përfundimi ku lipset të arrijmë të gjithë është se arsyeja e kësaj ndërhyrjeje, po qe se ajo dëshiron t’i japë fund njëherë e mirë gjithë spastrimeve etnike dhe krimevekolektive në Ballkan, duhet të jetë rrëzimi i regjimit autoritar të Millosheviçit dhe në vend të tij, krijimi në Beograd i një qeverie të lirisë e legalitetit.
Kësaj teze i kundërvihen disa zotërinj që Daniel Cohn Bendit, në një nga artikujt më të mirë që kam lexuar deri më sot për Kosovën, i quan “sovranitarët”. Cilët janë këta zotërinj? Disa burra të matur që na paskan fort nderim për të drejtën ndërkombëtare, për të cilën ndërhyrja aleate në Jugosllavi na qenkërka një monstruozitet juridik sepse, sipas tyre, meqë Kosova qenka pjesë integrale e atij vendi dhe problemet e kosovarëve çështje e politikës së brendshme, bashkësia ndërkobëtare duke na sulmuar një komb sovran, ka vënë në pikëpyetje gjithë rendin juridik ndërkombëtar. Sipas këtij kriteri i bie që në emër të një sovraniteti abstrakt, Millosheviçit i duhet lënë dorë e lirë që me zjarr e hekur dhe shpërngulje të dhunshme ta pastrojë Kosovën prej dy milion kosoarëve meqë i prishin planet: gjë që, meqë ra fjala, kish nisur ta bënte para se të fillonin sulmet e NATO-s, me të njëjtin zell e bindje që Hitleri spastroi Europën nga Hebrenjtë. Sovraniteti ka caqet e veta. Në qoftë se një qeveri merr nëpërkëmbë të drejtat më themelore të njeriut, si dhe kryen krime kundër njerëzimit përmes vrasjeve kolektive e spastrimit etnik, ashtu siç vepron Millosheviçi, atëherë vendet demokratike janë të detyruar të veprojnë për t’i ndaluar me çdo kusht këto soj krimesh. S’ka pikë dyshimi që çdo veprim i armatosur mbart pasoja të tmerrshme sepse e pësojnë edhe të pafajshmit. Por pacifizmi i pavend shpie ujë në mullirin e tiranëve dhe fanatikëve që i ndjekin, të cilët s’kanë asnjë skrupull moral që t’i ndalojë dhe, a posteriori, nuk vlen gjëkafshë tjetër veçse të vonojë aksionet ushtarake, që kësisoj shkaktojnë dëme të mëdha e të rënda sesa ato që do të donin t’i shmangnin me mosveprimin.
Në qoftë se Perëndimi demokratik do ta kishte bombarduar Hitlerin atëherë kur Çurçilli e kërkonte me ngulm, prej Luftës së Dytë Botërore nuk do të kishim pasur njëzet milionë të vrarë, por shumë herë më pak dhe Holokausti nuk do të kishte ndodhur. Në qoftë se gjatë Luftës së Gjirit Presidenti Bush nuk do të kish shpënë gjer në fund misionin e vet, duke e rrëzuar nga froni Sadam Hyseinin duke hapur rrugën Irakut drejt emancipimit politik, ndoshta edhe atje do të kishte ndodhur ajo që ndodhi më pas në Panama, pas rënies së tiranisë së Noriegës: vendosja e një regjimi që nuk iu kanoset fqinjëve, që qeveris në bazë të ligjit dhe respekton liritë e qytetarëve të vet. Natyrisht, këtu nuk bëhet fjalë që demokracitë e zhvilluara të ndërmarrin sistematikisht aksione ushtarake kundër gjithë atyre regjimeve autoritare që gjenden anembanë rruzullit tokësor. Kjo do të ishte një utopi dhe, për më tepër, askush nuk mund të na sigurojë që një demokraci e dalë nga gryka e pushkës hedh rrënjë ngaherë e jep frytet e veta (edhe pse në disa raste tejet të rëndësishme, si në atë të Gjermanisë e të Japonisë, ka ndodhur pikërisht kështu). Por të paktën, të kërkohet një rend botëror, në të cilin të mëtohet prej të gjithë regjimeve një minimum të drejtash njerëzore, si dhe sanksione të ashpra nga ana e kombeve demokratike kundër të gjithë atyre që i shkelmojnë haptazi këto të drejta, përmes persekutimeve religjioze, raciale apo etnike, si dhe vrasjeve e shpërnguljeve të pakicave kombëtare. Sanksionet mund të jenë si ekonomike, ashtu edhe politike (në Afrikën e Jugut e në Haiti kanë rezultuar me sukses), por në raste të veçanta edhe ushtarake, si në Kosovë, kur lind nevoja t’i ndalet dora shfarosjes së një populli mbarë për shkak të delirit nacionalist të një tranit. Në këtë pikë s’ka se si të na bëhet më e qartë se fjala “shfarosje” i rri për bukuri pas shtatit operacionit që ka ndërmarrë Millosheviçi në Kosovë, operacion që ai e kishte nisur teksa në Rambuje zhvilloheshin negociatat, duke i shkuar kështu ndesh zotimit të marrë në tetor të vitit të shkuar, ndërkohë që në Kosovë ishin futur dyzet mijë trupa ushtarake dhe prej provincës tashme të izoluar ishin përzënë të gjithë përfaqësuesit e shtypit botëror. Dëshmitë e mbledhura mes refugjatëve kosovarë në Maqedoni e Shqipëri, flasin për një plan të hartuar me gjak të ftohtë dhe të zbatuar me një përpikmëri shkencore. Në fshatrat e pushtuar të rinjtë janë ndarë nga fëmijët, të moshuarit e gratë e më pas janë ekzekutuar, ndonjëherë duke i shtërnguar t’i hapnin varret me duart e tyre. Të mbijetuarve iu është lënë një kohë e shkurtër në dispozicion për t’ia mbathur jashtë kufijve, pasi i kanë privuar më parë nga çfarëdolloj dokumenti vetjak. Regjistrat publikë janë shqyer e djegur ashtu si edhe çdo dokument tjetër i çfarëdoshëm që vërtetonte pronësinë e kosovarëv mbi shtëpi apo toka, madje deri në atë shkallë sa të venë në pikëpyetje jetesën dhe ekzistencën e tyre në ato troje. Faza e fundit e operacionit -kur sipas Komisarit të Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët, mëse gjysmë milion kosovarë janë përzënë jashtë kufijve dhe afro dyqind e pesëdhjetë mijë ndodhen të fshehur në brendësi të Kosovës- konsistonte në mbylljen e kufijve, në mënyrë që kosovarët e mbetur në vend të përdoren si mburoja njerëzore kundër bombardimeve dhe një ndërhyrjeje të mundshme tokësore nga ana e trupave aleate.
Gjithsesi, tashmë është mëse e qart që objektivi i Millosheviçit ka qenë e mbetet spastrimi etnik, shndërrimi i Kosovës në një provincë njëqind për qind serbe dhe ortodokse, ku të mos mbesë këmbë myslimani a shqiptari. Mos vallë ka ndonjë farë lidhjeje ndërmjet vonesës me të cilën bashkësia ndërkombëtare ka vepruar kundër Millosheviçit dhe faktit që viktimat e tij janë myslimanë? Kam frikë se po, ashtu siç ndodhi edhe në kohën e Hitlerit, me ngurrimin e aleatëve për t’i shpallur luftë Gjermanisë dhe faktit që viktimat e Holokaustit u bënë hebrenjtë. Jam mëse i bindur se sikur të kishte qenë e besimit të krishterë bashkësia njerëzore që ka hequr në kurriz mundimet e mujshitë që u shtrënguan të përballojnë bosnjakët dhe që po i vuajnë edhe sot e kësaj dite kosovarët, reagimi i opinionit publik e i qeverive perëndimore do të kish qenë më ishpejtë, dnërsa në shoqëritë perëndimore nuk do të ishin shfaqur ato segmente të angazhuara në përpjekje për t’i detyruar qeveritë e vendeve të tyra të mos rrinë duarkryq e të bëjnë sehir krimet. Kjo është diçka për të cilën heshtet ose që përshpëritet vesh më vesh në qarqe të caktuara e të besuara: Mos vallë jemi duke krijuar një Moloch mes nesh? Mos vallë duam të krijojmënjë regjim fondamentalist islamik në zemër të Europës, aleatë të Kadafit Sadam Hyseinit dhe të ajatollahëve të Iranit? Mos vallë në një farë mënyrë edhe sot e kësaj dit serbët janë duke luftuar, ashtu siç luftoi edhe princi Llazar më28 qershor 389 në kosovë kundër GJysmëhënës barbare e fanatike, armike e përjetshme e Europës së krishterë e të civilizuar? Edhe pse na duket se të gjitha këto hamendje nuk kanë gjasë të jenë të përnjëmendta, nuk mund të thuhet se mungojnë ata demokratë të ndjeshëm ndaj këtyre “argumenteve” dhe bash për këtë, sondazhet e kryera na kallëzojnë se segmentet që i kundërvihen ndërhyrjes ushtarake në, synimi i së cilës është të shpëtojë popullsinë kosovare nga asgjësimi, i kalojnë përqindjet e elektorale që kanë kapur rëndom partitë komuniste e neofashiste, të vëllazëruara sot, ashtu si në kohën e paktit Molotov-Ribentrop, në të ashtuquajturën fushatë pacifiste kundër NATO-s.
Nga libri Lufta kundër luftës (opinioni intelektual rreth luftës në Kosovë), fq. 15-20, Shtëpia Botuese Ora, Tiranë, 2001. / KultPlus.com
William Shakespeare konsiderohet si shkrimtari më i shkëlqyer i gjuhës angleze, por njëkohësisht ai është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të të gjitha kohërave.
Ishte komediograf, dramaturg, por edhe aktor. Ai jo vetëm që shkroi disa tragjedi të jashtëzakonshme të cilat hynë në historinë e letërsisë botërore, por edhe shumë komedi dëfryese që nuk u shfaqen kurrë nëpër skenat angleze.
Ndërkaq ne kemi përmbledhur disa thënie të pavdekshme të dramaturgut më të madh të të gjitha kohërave:
‘’Për të njohur mirë të tjerët duhet më parë të njohësh vetveten’’
‘’Mungesa jote ndihet më shumë se prania e kujtdo tjetër’’
‘’Frikacakët vdesin mijëra herë, ndërsa guximtarët e provojnë shijen e vdekjes një herë të vetme’’
‘’Sa më e bukur paraqitja, aq më i thellë mashtrimi’’
‘’Duaji të gjithë, besoju pak vetave e mos i bëj keq njeriu’’
‘’Ka ç’të thotë luani, kur përreth tij ka veç gomrë që pëllasin’’
‘’Dashuria e vërtetë fillon kur jemi të gatshëm të japim gjithçka pa kërkuar asgjë’’
‘’Shumë zhurmë për asgjë’’
‘’Nuk ke ç’të zgjedhësh mes mollëve të kalbura’’
‘’Është gjë e mirë të zotërosh një forcë gjigantësh, por është tirani nëse e përdor si gjigant’’
‘’Fatkeqësia i bën njerëzit ta ndajnë shtratin me partnerë të çuditshëm’’
‘’Nëse dikush do të bënte një vit pushim, argëtimi do të ishte po aq stresues sa puna’’
‘’Unë e konsideroj botën për atë që është: një teatër ku secili duhet të recitojë pjesën e tij’’
‘’Poezia më e vërtetë është ajo më fallcoja’’
‘’Njerëzit ia mbyllin derën në fytyrë një dielli që perëndon’’
‘’Asnjë virtyt nuk mund të krahasohet me nevojën’’
‘’A nuk e di që jam femër? Kur mendoj duhet të flas’’
‘’Ne mund t’i mbyllim hesapet me të shkuarën, por e shkuara s’i mbyll hesapet me ne’’
‘’Nuk ka pasur kurrë një filozof që të mund të duronte dhimbjen e dhëmbëve qetësisht’’
Më 22 mars të vitit 1832, në Gjermani, vdiq njëri ndër shkrimtarët më të njohur gjerman, Johan Volfgang Gëte.
Gëte, akoma vazhdon të njihet si ndër shkrimtarët më të mëdhenj të letërsisë botërore, shkruan KultPlus.
Sot, KultPlus ju sjell disa nga thëniet më të njohura të këtij shkrimtari të pavdekshëm.
“Fati na i plotëson pjesën më të madhe të dëshirave tona, por në mënyrën e tij, me qëllim që të na japë diçka përtej asaj që ne kemi projektuar në dëshirimet tona.”
“Njerëzit e angazhuar në politikë janë gjithnjë dinamikë, kërkojnë pareshtur mundësi të reja, hidhen nga njëra anë në tjetrën, siç përpëlitet i sëmuri në krevat, duke menduar se ashtu do të gjejnë rehatinë e munguar.”
“Do të parapëlqeja të mbetesha në gjykimin e një fëmije, sepse për të dalluar të vërtetën nga gënjeshtra, fëmijët janë një gur prove, ata nuk kanë ende nevojë për të vjetrit që të gënjejnë vetveten.”
“Del se një grumbull librash nuk janë shkruar që dikush të mësojë diç nga to, më shumë janë shkruar që njeriu të hetojë se shkruesi i tyre dinte aq shumë.”
“Bukuria, ajo që gjithnjë ka aftësinë të na magjeps, është manifestim i ligjeve sekrete natyrore, të cilat nëse nuk i qëmtojmë me ngulmin e një eksploratori, do të na fshiheshin ne përgjithmonë për të mbetur mister.”
“Mos iu nënshtro shumë ndjenjave. Një zemër tepër e ndjeshme është një pasuri e palumtur në këtë tokë gjithnjë kërcënuese.”
“Urrejtja është diçka e veçantë. Atë do ta gjeni më të fuqishmen, më të dhunshmen dhe të kahur deri në caqet e mizorisë atje ku shkalla e kulturës është më e ulëta.”
“Kush dëshiron të shpëtojë nga një e keqe, e di mirë se çfarë kërkon, kush kërkon diçka më të mirë nga ajo që e ka, priret të veprojë përherë verbërisht.” / KultPlus.com
Michel de Montaigne ndër më të rëndësishmit filozofë të Rilindjes franceze. Veprimtaria e tij krijuese është e spikatur dhe me shumë ndikim. Sipas tij, as arsyeja, as sensibiliteti, as gjuha, nuk e ngrejnë njeriun mbi kafshët por fakti se ai është «kafshë e pakufizuar». Kafshët e tjera janë të kufizuara nga nevojat e tyre instinktive, kështu që realizmi i tyre reduktohet në atë nga i cili nuk munden dhe nuk dëshirojnë të dalin. Njeriu, ndërkaq, nuk ka kufij dhe ligje të obliguara, kështu që vazhdimisht kërkon dhe hulumton, dhe ky jostabilitet i përhershëm është natyra e vërtetë e njeriut. Megjithëkëtë, njeriu është më rezistues se çdo kafshë tjetër dhe shpirti i tij i brishtë dhe i dobët mund të befasojë me fuqinë dhe energjinë e çuditshme, dhe së këtejmi ai është qenia më interesante midis të gjitha krijesave që duhet gjithnjë të studiohet sërish.
***
Nga aspekti i gnoseologjisë subjektivist dhe skeptik metodik për të cilin «të filozofosh do të thotë të dyshosh», Montaigne në kohën e lirë mediton për mundësitë e veta gnoseologjike dhe studion vetveten «më shumë se çdo objekt tjetër». Ai nuk dëshiron të përcaktohet lidhur me çështjet fundamentale metafizike, sepse kjo është vetëm «punë e turbullt që shkakton grindje». Njeriu, vërtet, duhet të jetë kureshtar, të studiojë dhe të njohë çdo gjë, por me qëllim që të arrijë paditurinë filozofike, e cila është qëllim i fundit i përpjekjeve të vërteta intelektuale. Vetëm duke mësuar, njeriu mëson se nuk di atë që mendon se di, kështu që pendimi është triumf i vullnetit dhe i inteligjencës, ai është paqe e pushtuar në luftën dhe depërtimin e vazhdueshëm.
***
Kënaqësia, thoshte Montaigne, është e mundur vetëm kur dikush arrin qetësinë e mendimit. Ajo, çfarë e prish këtë qetësi, është joshja për të shkuar tej eksperiencave të zakonshme dhe për të depërtuar në natyrën e brendshme të gjërave. Dhe skena më e trishtueshme e të gjitha këtyre është ta shikosh njeriun duke formuluar përgjigjet përfundimtare të pyetjeve, që janë aq larg dhe të ndryshme nga e vërteta. Dhe së fundi, marrëzia e joshjes për të gjetur të vërtetën e përkryer dhe të përhershme përfundon në fanatizëm dhe dogmatizëm.
Eyquem Michel de Montaigne (28 shkurt 1533 – 13 shtator 1592) e dinte se frika ishte burimi i fanatizmit. Gjatë jetës së tij ai kishte parë shumë luftëra dhe persekutime mizore fetare. Ai shkruante “se në fqinjësinë e tij trazirat kishin zgjatur kaq shumë”, sa ai dyshonte nëse njerëzit do të bashkoheshin ndonjëherë në jetën shoqërore. “Unë kam parë, – shkruante Montaigne, – sjellje dhe qëndrime kaq të ashpra, çnjerëzore dhe tradhtare, sa nuk mund të mendoj për to pa ndier tmerr”. Për këtë ai fajësonte forcën e fanatizmit. Ai do të ndiente se humbja e qetësisë mendore do të reflektohej në një kaos social. Ai, sinqerisht, besonte se teoritë e skepticizmit krijues do të parandalonin mizori të tilla. Sipas teorive të skepticizmit të vërtetë, energjitë njerëzore duhej të drejtoheshin drejt përdorimit të subjekteve dhe ideve. Në vend që të luftonin me enigmat për të zbuluar universin dhe fatin e tyre, Montaigne do t’i këshillonte njerëzit ta fillonin filozofinë e jetës duke hedhur dritë së pari mbi problemet e tyre.
Një bazë e mirë për të filluar, thoshte Montaigne, do të ishte eksperienca personale: “Sepse çdo njeri mbart në vetvete të gjitha vetitë dhe kushtet njerëzore”. Për këtë arsye ai mendonte se çfarëdo, që të ishte e dobishme për të, do të ishte e dobishme për cilindo tjetër. Brenda shpirtit të vërtetë të Rilindjes, në kundërshtim me paqartësinë e zhargonëve teknikë, Montaigne shikonte një formë të qartë dhe të hapur të shprehjes së veprimeve më origjinale dhe normale të njerëzve. Më tej ai shkruan: “pazhi im (djalë që bën shërbimet në hotel ose i shërben një njeriu të vetëm), bën dashuri dhe e di shumë mirë se ç’po bën. Por lexoji atij Leo Hebraeusin ose Ficinon, ku ata flasin për veprimet dhe mendimet e dashurisë dhe ai nuk mund të gjejë as kreun dhe as fundin e saj”. Montaigne shprehte pakënaqësinë duke thënë se “unë nuk mund të kuptoj shumë nga ditët e jetës sime, kur i shikoj ato nën teoritë e Aristotelit. Ato janë të fshehura nën mbulesa të tilla, sa mund t’iu shërbejnë vetëm të shkolluarve”. Ato, çfarë mendonte Montaigne, ishte që “bëj ç’është e mundur për ta bërë artin origjinal, ashtu siç ata përpiqen ta bëjnë natyrën artificiale”. Sipas Montaignet, arti i jetës është të njohësh çfarë nënkupton të qenurit njeri, thoshte ai, sepse “nuk ka asgjë më fisnike, sesa të krijosh njeriun e drejtë dhe të mirë. Nga të gjitha sëmunjdjet, njerëzore, më e keqja është të përbuzësh qenien tënde”. Asgjë nuk e shëmton natyrën njerëzore më shumë sesa përpjekja për të vlerësuar veten më tepër nga ç’është. Sa herë, që kjo ka ndodhur, vazhdon ai, “unë gjithmonë kam vënë re një përputhje ndërmjet ideve mbitokësore dhe sjelljeve nëntokësore”. Kurdoherë, që njeriu i pushtuar nga momente marrëzie nuk do të donte që të ishte më njeri, në vend që të zgjidhte të qenurit engjëll, do të zgjidhte të qenurit bishë.
Për Montaignen skepticizmi ndaj sjelljeve njerëzare nuk luante as rol pesimist as rregullues. Përkundrozi, ai shikonte te skepticizmi një mbështetje pozitive ndaj të gjitha aspekteve të jetës njerëzore. Megjithëse, pa kufizime serioze në fuqinë e arsyetimt teknik, ai i thurte lavde gjykimit të bërë nga kapacitetet njerëzorë. Ai mendonte se, të jesh një qenie njerëzore, në kuptimin më të thellë, do të thotë të kesh një barrë eksperience të ndërgjegjshme, eksperiecë kjo që e ndërgjegjëson një njeri për të peshuar alternativat dhe kontrolluar sjelljet nëpërmjet gjykimit. Gjykimi, ndryshe nga qrsyeja, lejon një shprehje të plotë të dëshirave të njeriut: si dashurinë, emocionet, por përsëri është shumë larg nga dëshira për të bërë shpirtin “të ndërgjegjshëm për ngjarjet e momentit dhe të rastit”, derisa “shqetësimi është jeta e [shpirtit] dhe lezetj.i saj”. Montaigne thoshte se, “rasti ndikon më tepër mbi mua”, sesa normat e doktrinës, dhe për të ishte një shenjë e gjykimit të mirë, në qoftë se e pranoje jetën, ashtu siç vinte. Ai më tej mendonte se “lartësia e mendimit njerëzor dukej,: po ta merrje të sotmen ashtu siç ishte dhe të shikoje me besim në atë çka mbetej”.
Montaigne e bëri të tijin shpirtin e skepticizmit klasik, duke përdorur formulën: “Unë ndaloj analizoj dhe marr si udhërrëfyese rrugët dhe eksperiencën e gjykimit botëror”. Gjykimi i jep njeriut informacion të mjaftueshëm për veten, për të siguruar mbijetesën fizike dhe kënaqësitë e vërteta. Rrugët e tij kanë gjithashtu vlerë, por pothuajse të pavarura nga të vërtetat ose të drejtat e tyre objektive. Kështu besimi dhe ligjet janë faktorë pozitivë për botën, por t’i mohosh apo t’i kundërshtosh ato, do të thotë që njerëzimin ta çosh drejt një humnere. Gjykimi praktik kërkon që kushtet formale dhe organizmi i një vendi të pranohen nga shtetasit e tij. Më tej, gjykimi mund të bëjë dallimin ndërmjet kufizimeve të gabuara në jetën e dikujt. Për këto arsye, fryma skepticiste nuk e udhëhoqi Montaignen drejt qëndrimeve revolucionare apo anarkike. Kështu ai u bë një konservator, i cili besonte se për aq kohë sa nuk ekziston e vërteta absolute dhe nuk ka limite drejt të cilave shoqëria duhet të lëvizë, as ndryshimet sociale s’kanë pse të jenë të menjëhershme. Ajo, që kërkohej më tej nga njeriu, ishte besnikëria. Gjithashtu në çështjet e besimit, njeriu me gjykim të mirë do të respektonte forcën e traditës, duke parë në stabilitetin e komuniteteve fetare kushtet për kërkime të vazhdueshme, të cilat në anarki do të ishin të pamundura.
Montaigne u përpoq që t’i kujtonte brezit të tij, se mençuria shtrihet në pranimin e jetës ashtu siç është dhe në të kuptuarit e vështirësive për të njohur gjithçka. Ai donte, veçanërisht, që të drejtonte vëmendjen e njerëzve drejt pasurisë së jetës njerëzore, që vetëm respekti ndaj kapaciteteve njerëzore mund ta bënte të mundur. Po të niseshe nga kjo, Montaigne dilte si përfaqësuesi kryesor i Rilindjes bashkëkohore. Megjithatë, jo shumë vonë, Dekarti i pa edhe njëherë detyrat e filozofisë, në mënyrë të tillë, që të viheshin në shërbim dhe të qartësonin dyshimet njerëzore, por për qëllime që ishin shumë larg nga ato të Montaignet. Përveç kësaj, interesimi i Montenjt për problemet njerëzore në vend të atyre kozmike, bëri që shumë mendimtarë të tjerë të Rilindjes, të interesohishin rreth botës fizike. Në të vërtetë një nga aspektet më domethënëse të Rilindjes ishte kalimi i menjëhershëm në metodat e shkencës moderne.
***
Eyquem Michel de Montaigne (28 shkurt 1533 – 13 shtator 1592) ishte një nga shkrimtarët më me ndikim të Rilindjes franceze, i njohur për popullarizimin në ese si një zhanër letrar. Ai u bë i njohur për aftësinë e tij të lehtë të bashkojë zërat serioze intelektuale me anekdota rastësor dhe autobiografi – dhe Essais vëllim masiv i tij (i përkthyer fjalë për fjalë si “Përpjekjet”) përmban, për këtë ditë, disa nga esetë më me ndikim të shkruar ndonjëherë. Montaigne kishte një ndikim të drejtpërdrejtë për shkrimtarët botëror, duke përfshirë Descartes René, Blaise Pascal, Jean-Jacques Rousseau, Ralph Waldo Emerson, Friedrich Nietzsche, Stefan Cvajg, Eric Hoffer, Isaac Asimov, dhe ndoshta William Shakespeare.
Në kohën e tij, Montaigne është admiruar më shumë si një burrë shteti se sa si një autor. Tendenca në esetë e tij për të dal nga tema në anekdota u pa si e dëmshme për stilin e duhur dhe jo si një risi, dhe deklarata e tij se, “unë jam unë vetë çështjen e librit tim”, shihej nga bashkëkohësit e tij si vetë-tolerues . Në këtë kohë, megjithatë, Montaigne do të njihet si personifikuar, ndoshta më mirë se çdo autor tjetër të kohës së tij, frymën e dyshimit lirisht zbavitëse të cilat filluan të dalin në atë kohë. Ai është më i shkëlqyeshëm e i njohur për komentin e tij skeptik, “SAIS Que-je?” (Çfarë mund ta di ?). Mrekullueshëm moderne edhe për lexuesit sot, Montaigne përpjekjet për të shqyrtuar botës përmes lentes ishte e vetmja gjë që ai mund të varet nga gjykimin i tij, e bën atë më të kapshëm për lexuesit modern se çdo autor tjetër i Rilindjes. Shumë e jo moderne shkrimtar fikshon kanë gjetur frymëzim në Montaigne dhe shkrues të të gjitha llojeve vazhdojnë të lexojnë atë për bilancin e tij mjeshtëror të diturisë intelektuale dhe histori personale-thoshte.
Jetëshkrimi
Si bir i një aristokrati dhe tregtari të shquar, Montaigne e kishte të siguruar perspektivën e karrierës së shkëlqyeshme politike, kështu që pas kryerjes së studimeve të drejtësisë u bë këshilltar i parlamentit, ndërsa më vonë edhe prefekt i Bordosë. Mirëpo, titujt, nderimet shoqërore dhe sukseset ishin plotësisht të huaja për natyrën e tij individualiste dhe të lirë, prandaj pas vdekjes së babait urren në mënyrë superiore ambiciet politike dhe aristokratike të prindërve dhe u tërhoq në bibliotekën e pallatit të tij. Këtu jetonte larg zhurmës së jetës publike dhe si shpirt i pavarur shkruante vetëm për një rreth të ngushtë të miqve të tij. Ishte skeptik i madh dhe përqeshte të gjitha autoritetet dhe të gjitha «të vërtetat» e kohës së tij, sepse «nuk ka të vërtetë që nuk është demantuar, siç nuk ka as marrëzi, e cila nuk është shënuar diku si e vërtetë».
I siguruar materialisht nga pasuria e babait për gjithë jetën, Montaigne tallej në mënyrë cinike me gjithë botën e qytetërimit dhe të kulturës, me rektorët e universiteteve dhe me nëpunësit e amshtë, me artet, me shkencat, me qeveritë, me doket dhe me religjionet, dhe si aristokrat i pasur udhëtonte nëpër Gjermani, Zvicër dhe Itali.
Filozofia e Michel de Montaigne nuk u shkrua sistematikisht dhe nuk u ndërtua në themelet e disa analizave mendjemprehta dhe të studiuara dhe kështu nuk ka objektin e vet të hulumtimit në kuadrin e disiplinave filozofike tradicionale. Ai nuk shkroi latinisht siç shkruanin të gjithë filozofët e kohës së tij dhe nuk u mor me dinstinkcione minucioze të nocioneve në traktatet dhe studimet, por në gjuhën e vet amnore, franceze, në formën e re të shprehjes letrare, në ese, jepte vetëm vrojtime të rastit dhe refleksione të shkurtra mbi botën që e rrethon. Mirëpo, këto observacione megjithëkëtë tregojnë gjithë thellësinë mendore të personalitetit të tij të lirë, jodogmatik dhe të papenguar.
***
Dyshimi i Montaigne lind më shumë nga urrejtja ndaj epokës së tij në të cilën masakrat politike dhe fetare ishin dukuri të përditshme (Frideli pikërisht këtë periudhë e quan natë shekullore e Bartolomeut) sesa nga konsekuencat e kulluara teorike gnoseologjike dhe etike të Pironit. Andaj, për shembull, kur konsideron se kanibalët janë «të pastër dhe të sinqertë», dhe se te këta madje edhe nuk ka fjalë që kanë kuptimin e gënjeshtrës, të pabesisë, të hipokrizisë, të shpifjes dhe të faljes dhe kur mendon se kjo forcë morale e tyre buron nga fakti se në ta «nuk ka dituri, nuk ka art, nuk ka nëpunës, nuk ka të varfër, nuk ka kontrata dhe nuk ka trashëgim», atëherë ky mendimtar tipik, renesansian, i lirë, para së gjithash, ka parasysh gjithë mjerimin, poshtërsinë, karrierizmin dhe paskrupulozitetin, kur krijon esetë e veta sarkastike dhe të shkëlqyeshme, komparacionet e tij spirituoze dhe aforizmat e guximshme dhe sarkastike. Pikërisht për këtë arsye,
Montaigne thekson se dinte që ligjet e kohës së tij respektoheshin vetëm për shkak se ishin imponuar me forcë, domethë në se ishin ligje dhe kurrsesi për shkak se ishin të drejta. «Sepse shpesh i hartojnë budallenjtë, kurse më shpesh njerëzit të cilët urrejnë drejtësinë dhe të cilët nuk kuptojnë dhe nuk durojnë drejtësinë dhe të drejtën, dhe gjithmonë dhe pikërisht gjithmonë vetëm njerëzit, domethënë krijesat e zbrazëta dhe të dobëta».
Montaigne ndërkaq lidhur me ndryshimin e shoqërisë ishte megjithatë tejet i matur dhe paqëdashës, madje edhe i disponuar në mënyrë konservative dhe nga pallati i tij luksoz prapëseprapë mendoi se është më mirë t’i përshtatej ekzistueses dhe «t’u nënshtrohej ligjeve të natyrës, shoqërisë dhe të tokës». Si aristokrat ngapak i penduar dhe bonvivan, kundërshtar i të gjitha «revolucioneve të rrugës» dhe ithtar i turpëruar i «çlirimit të brendshëm nga presioni i forcës sunduese». Njëkohësisht ndërkaq, kishte plot dyshim ndaj lëvizjeve dhe teorive politike. Me fjalë të tjera, secili politikan sillet ashtu thuajse mendon «sesi bota pikërisht e ka pritur atë që të fillojë të jetojë nën udhëheqjen e tij».
Sipas tij, të gjitha religjionet dhe koncepcionet politike-reformiste bazohen në ambiciet oratorike. Kështu tezat filozofike skeptike individuale të Montaigne në planin shoqëror shndërrohen në një fatalizëm specifik (shoqëria globalisht nuk mund të ndryshojë) dhe në ironi të ashpër lidhur me të gjithë apostujt dhe predikuesit e transformimeve të mëdha, por edhe në besimin e mundësisë së ndryshimit të vazhdueshëm të individit.
Veprat kryesore:
Essais (bot. I 1580, bot. II në tre libra 1588. U përkthyen disa herë, kurse për të parën herë me titull «Montenjevi ogledi» në Shkup 1922); Journal de voyage en Italie pas la Suisse et l’Ale-magne (posth. 1774). / Nga Albert Vataj / KultPlus.com
Dritëro Agolli lindi më 13 tetor 1931, ishte poet, prozator, publicist dhe politikan shqiptar. Kritik ndaj frymës tradicionaliste dhe patriotizmit retorik, Dritëro Agolli solli në poezi ndjeshmëri e figuracion të ri, duke e përtërirë sistemin e vjershërimit shqip, përcjell KultPlus.
Mësimet e para i kreu në vendlindje, vazhdoi gjimnazin e Gjirokastrës , një shkollë me mjaft traditë. Ai vazhdoi studimet e tij në Fakultetin e Arteve në Shën Petersburg. Ka punuar shumë kohë si gazetar në gazetën e përditshme “Zëri i popullit” dhe për shumë vjet ka qenë kryetar i ‘Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë’.
Krijimtaria e tij letrare është mjaft e pasur në gjini e lloje të ndryshme: poezi, poema, tregime, novela, romane, drama, skenarë filmash. Disa prej veprave më të rëndësishme të tij janë përkthyer në perëndim e në lindje. Dritëro Agolli hyri që në fillim në letërsinë shqiptare (vitet ’60) si një protagonist i saj, duke i ndryshuar përmasën e së ardhmes. Në veprën e tij, Agolli e vendosi veten si protagonist bujku dhe bariu, fshatari dhe studenti, malësori dhe fusharaku. Agolli u bë poeti i tokës dhe i dashurisë, shkrimtari i filozofisë dhe i dhimbjes njerëzore.
Si shkrimtar i madh i një ‘gjuhe të vogël’, ai është po aq i dashur prej lexuesve bashkëkombës, sa dhe në metropolet e kulturës botërore. Agolli krijoi një model të ri vjershërimi në problematikë dhe në mjeshtërinë letrare, ai gërshetoi natyrshëm vlerat tradicionale të poezisë me mënyra të reja të shprehjes poetike. Thjeshtësia e komunikimit, mesazhet universale dhe shprehja e hapur e ndjeshmërisë janë shtyllat e forta ku mbështetet poezia e tij. Në prozën e tij, Agolli solli risi vetëm në strukturën narrative, por dhe në galerinë e personazheve të veta. Ata janë sa të çuditshëm aq dhe të zakonshëm, sa tragjikë aq edhe komikë, sa të thjeshtë aq edhe madhështorë.
Vepra e tij poetike më e njohur është “Nënë Shqipëri”, ku krijohet figura e atdheut me traditat heroike, me vështirësitë e shumta me të cilat u përballen. Me vëllimet poetike “Pelegrini i vonuar”, “Lypësi i kohës”, “Fletorkat e mesnatës” autori shpall sfidën e tij të re të mjeshtërisë. Ne këto vëllime shpërfaqet poeti me ideal të tronditur, që duhet të gjejë vlerën dhe kuptimin e jetës së vet dhe të brezit që përfaqëson në kushtet e tronditjeve të mëdha të shoqërisë dhe të ndryshimeve rrënjësore të rrugës drejt së ardhmes së saj. Në prozë, bëri emër sidomos romani ‘Komisari Memo’, në të cilin pasqyrohet roli i madh edukues dhe drejtues në vitet e Luftës Nacional – Çlirimtare.
Në vitin 2011 Dritëro Agolli, është nderuar me titullin doktor Honoris Causa nga Universiteti Evropian i Tiranës. Në një ceremoni të veçantë, iu dha ky titull shkrimtarit të shquar “Për kontributin e madh dhe të rëndësishëm në krijimtarinë e tij letrare për më shumë se 60 vjet, si poet, prozatore, dramaturg përkthyes e eseist”.
Vdiq më 3 shkurt në vitin 2017 në Tiranë. / KultPlus.com
Edgar Allan Poe, një nga figurat letrare më të famshme dhe misterioze të Amerikës, vazhdon të magjepsë lexuesit dhe të frymëzojë shkrimtarët më shumë se një shekull pas vdekjes së tij, shkruan KultPlus.
I lindur në 1809 në Boston, Poe pati një fëmijëri të trazuar të shënuar nga vdekjet e hershme të prindërve të tij dhe duke kaluar nëpër një sërë shtëpish kujdestare.
Me gjithë këto vështirësi, pasioni për letërsinë i zhvilloi në moshë të re dhe filloi të shkruante poezi dhe prozë që në adoleshencë.
Karriera e shkrimit Poe filloi në vitet 1820 me botimin e një libri me poezi, por vetëm në vitet 1830 ai filloi të fitonte njohje për tregimet dhe poezitë e tij të shkurtra. Veprat e tij, si “The Raven”, “The Tell-Tale Heart” dhe “The Fall of the House of Usher”, u karakterizuan nga temat e tyre të errëta, thellësia psikologjike dhe përdorimi i shkathët i gjuhës.
Shkrimi i Poe ishte gjithashtu i ndikuar shumë nga magjepsja e tij me makabren dhe të mbinatyrshmen, të cilat ai i përdorte shpesh për të eksploruar psikikën njerëzore dhe natyrën e realitetit.
Pavarësisht famës së tij në rritje si shkrimtar, Poe luftoi financiarisht gjatë gjithë jetës së tij. Ai punoi si redaktor reviste, kritik letrar dhe pedagog, por kurrë nuk fitoi të ardhura të qëndrueshme.
Pavarësisht këtyre përpjekjeve, ai vazhdoi të shkruante dhe të botonte, dhe veprat e tij u lexuan dhe u admiruan gjerësisht nga shkrimtarë dhe kritikë të tjerë letrarë.
Jeta dhe vepra e Poe ishin të mbuluara me mister dhe shumë teori janë paraqitur për të shpjeguar sjelljen e tij të çuditshme dhe temat e çuditshme të shkrimit të tij.
Disa kanë sugjeruar se ai vuante nga sëmundje mendore, ndërsa të tjerë kanë sugjeruar se puna e tij ishte ndikuar shumë nga përvojat e tij personale dhe ndjenja e tij e izolimit dhe tjetërsimit.
Poe vdiq në rrethana misterioze në vitin 1849, në moshën 40-vjeçare. Shkaku i vdekjes së tij mbetet një mister dhe teoritë variojnë nga alkoolizmi, tuberkulozi dhe vetëvrasja. /KultPlus.com
Umberto Eco, i lindur më 5 janar 1932, ishte një shkrimtar, filozof, kritik letrar, semiolog dhe profesor universiteti italian. Njihet më së shumti për romanin e tij të 1980 Il nome della rosa, më pas shkruajti romane të tjera si Il pendolo di Foucault dhe L’isola del giorno prima. Romani i tij Il cimitero di Praga, botuar më 2010, kryesoi listën e librave më të shitur në Itali.
Umberto Eko, një shkollar në fushën e errët të semiotikës, që u bë autor i suksesshëm romanesh, mbi të gjitha me veprën “Emri i Trëndafilit”, vdiq të premten në Itali. Ai ishte 84 vjeç. Si një semiotikan, Eko kërkoi të interpretonte kulturat përmes shenjave dhe simboleve të tyre ? fjalëve, ikonave fetare, banerave, veshjeve, notave muzikore dhe madje edhe filmave vizatimorë.
Ai ka publikuar mbi 20 libra mbi këto çështje ndërsa jepte mësim në Universitetin e Bolonjës, më i vjetri në Europë. Por në vend që të veçonte jetën e tij akademike nga krijimtaria e tij popullore, Eko përfshiu në shtatë romanet e tij shumë prej shqetësimeve të veta akademike. Në bashkimin e këtyre dy botëve, ai nuk ka qenë kurrë më i suksesshëm sesa tek “Emri i Trëndafilit”, romani i tij i parë, që u publikua në Europë në vitin 1980.
Suksesi qe i madh dhe ai shiti më tepër se 10 milionë kopje në rreth 30 gjuhë dhe pati edhe një adaptim kinematografik në Hollivood.
Libri tregon për ngjarjet që ndodhin në një manastir italian në shekullin 14, kur murgjit vriten nga besimtarë të tjerë duke risjellë bukur një qasje filozofike të Aristotelit, harruar kohë më parë.
Umberto Eco ishte një prozator, kritik, filozof, semiotikan dhe profesor italian me peshë të madhe në letërsinë dhe kulturën europiane.
Ai lindi më 5 janar 1932 dhe u nda nga jeta më 19 shkurt 2016. /KultPlus.com
Pas më shumë se tri dekada punë si gazetar, vetëm para gjashtë viteve, me botimin e librit të tij të parë, më në fund ai vendosi t’i lë të tjerët të gjykojnë “shkarravitjet” e tij.
Teksa ia dorëzoi dorëshkrimin përfundimtar redaktores së tij, krejt papritur, në mënyrë magjike e gjen veten duke menduar seriozisht për librin tjetër. Kjo ndoshta e bëri të mendojë se sa shumë kishte dashur të botojë dhe njëkohësisht të ndihej keq për faktin që e kishte shtyrë kaq gjatë ëndrrën e fëmijërisë, shkruan KultPlus.
Shpesh, për të ardhur deri të procesi i shkrimit, duhet të shtrydhësh vetën deri në momentin ku shpërthen mendja, edhe për autorin tonë, ky proces nuk është aspak i lehtë.
Ka shumë mite të tilla, që procesin e të shkruarit e konsiderojnë edhe mjaft stresues. Andaj, të thuash se kushdo mund të jetë shkrimtar është njësoj si të thuash se kushdo mund të kompozojë një sonatë. Në çdo art, ekziston një dhuratë fillestare që duhej të ishte aty.
Tek shkrimtari ynë, materiali qëndronte në trupin dhe mendjen e tij për një kohë të gjatë para se të fillojë të punojë në idenë e sjelljes së librit në jetë.
Ne, kësaj radhe folëm me një prej autorëve më në zë të Shqipërisë për momentin, Enkel Demin, i njohur nën emrin e stilolapsit Tom Kuka. Krijuesin e “Flama”, “Ora e Ligё”, “Gurёt e vetmisё”, “Hide mbi kalldrёm” dhe së fundmi „Rrethimi“ dhe fituesin e shumë çmimeve brenda dhe jashtë Shqipërisë, ndër ta edhe Çmimin Kombëtar të Letërsisë për vitin 2018, Çmimin Evropian të Letërsisë për vitin 2021 për Shqipërinë, Çmimin “Libri artistik i vitit” nga akademia Kult, dhe së fundmi “Çmimi i karrierës” nga universiteti ku ai studioi.
Libri i tij është plotë me njerëz që ka takuar, vende që ka vizituar, kthim te rrënjët, rrëfime familjare, ngjarje dhe peizazhe historike, përmbysje të legjendave e histori dashurie. Qasjen që ai i bën historisë përmes gjuhës dhe vokacioni i thellë i karaktereve të tij është një rreth që fuqishëm e mbizotëron. Por, gjatë rrugës ne zbuluam pak më shumë edhe për procesin e tij krijues. Ne kuptuam se gjatë kësaj kohe, autori është gati gati në një gjendje bipolare, kaq i zhveshur nga gjithçka sa nuk mund të gënjejë dot edhe vetën.
Për shkrimtarin që qëndron nën petkun e Tom Kukës, është mjaft e rëndësishme edhe dalja jashtë kufijve shqiptarë përmes përkthimit, në veçanti atë italian të cilin e ka shijuar së pari dhe duke qenë njohës i shkëlqyer i kësaj gjuhe, komunikimi me këtë lexues ishte i veçantë, por kjo nuk e bën aspak më të parëndësishëm përkthimin në gjermanisht, bullgarisht, serbisht, greqisht e gjuhë të tjera që librat presin të marrin zë.
Lexuesit e kësaj interviste dhënë ekskluzivisht për KultPlus, do kuptojnë më shumë edhe rreth librit të tij, personazheve dhe historive, suksesit dhe letërsisë së tij të preferuar. Po ashtu, periudhës së përjetimit të ndjenjës së të qenurit shkrimtar i botuar, pëlqyer dhe përkthyer në shumë gjuhë evropiane. Mbi të gjitha për shqetësimin e tij të madh, për kufirin mes librave të dyja vendeve tona, Kosovë-Shqipëri dhe dëshirës së tij të madhe duke lejuar njohjen e letërsisë, pa vendosur asnjë kufi.
KultPlus: Këto ditë ka dal në qarkullim romani “Rrethimi”, pa dashur të shuaj kureshtjen e lexuesit që akoma nuk e kanë shfletuar, me pak fjalë më thuaj pse duhet lexuar “Rrethimi”?
Tom Kuka: Kjo është pyetja më e vështirë që mund t’i bëhet një shkrimtari. Unë e di pse shkruaj, por nuk e di pse duhet lexuar. Një shkrimtar në momentin që fillon dhe shkruan qoftë edhe një rrëfenjë të shkurtër, e shkruan në radhë të parë për veten e vetë, jo pse dikush që është përballë tij, që mund të jetë lexues, e ka të nevojshme ta lexoj patjetër këtë rrëfejë.
Mendoj që “Rrethimi” është një libër që duhet lexuar për një mijë e një arsye, përveç pjesës së historisë që ne e njohim pas ose aspak, që ka të bëjë me rrethimin e Shkodrës nga trupat malazeze gjatë Luftës së Parë Ballkanike, ka disa përmbysje të rëndësishme për sa i përket besës, fjalës së dhënë, parë në një këndvështrim tjetër, jo më në këndvështrimin patetik që e kemi pasur deri në ditët e sotme, është një histori dashurie.
Në qoftëse do të më binte “Rrethimi” në dorë dhe do të isha thjeshtë lexuesi dhe jo shkrimtari, do i kisha lexuar të paktën dy-tre paragrafët e parë, nëse do të më pëlqente do ta vazhdoja, përndryshe do ta lija rrugës, ashtu siç bëjë vetë zakonisht me librat që lexoj.
KultPlus: U takuat edhe me lexues në panaire sikurse edhe në takime të ngjashme, sa ishte i lartë interesimi dhe na thuaj pak ndjesinë e këtyre takimeve me lexuesit?
Tom Kuka: Kam marr shpesh pjesë në panairet e librave, jo vetëm në Shqipëri por edhe jashtë Shqipërisë, me të thënë të drejtën isha pak i shqetësuar për panairin e librit që do të zhvillohej në Tiranë sepse herën e fundit isha në panairin e librit që u zhvillua në Prishtinë dhe aty vura re se interesi nuk ishte i madh.
Këtë vit nuk po them që interesi ka qenë i jashtëzakonshëm, por po them që të paktën ka qenë si çdo vit tjetër në Panairin e Librit të Tiranës. Pata shumë takime, pata një interes të madh me lexues nga e gjithë shqiptaria dhe jam i lumtur që shkoi aq mirë. Panairi i librit është një shtysë që ti ta qosh lexuesin drejt librarive apo drejtë bibliotekave.
KultPlus: Veprat tuaja kanë filluar të flasin edhe në gjuhë të tjera, si: italisht, serbisht, bullgarisht, ka ndonjë përpjekje tjetër që librat tu të flasin edhe në gjuhë të tjera?
Tom Kuka: Është shumë i rëndësishëm përkthimi në gjuhë të tjera, të cilat i përkasin familjeve të gjuhëve më të mëdha sesa gjuha shqipe, flas për gjuhët latine, qoftë edhe për gjuhët sllave, për arsyen sepse kështu vendosi komunikim më të gjerë, më përtej kufijve shtetërorë. Padyshim që jam shumë i interesuar, jo vetëm për botimin në italisht apo së fundmi në gjuhën gjermane apo gjuhët e tjera që pres të dalin botimet, siç është gjuha bullgare e kështu me radhë, por jam i interesuar për çdo lloj gjuhe.
Tani jam duke punuar për botimin e “Gurëve të vetmisë” në greqisht, pra në shumë gjuhë, por për të komunikuar, jo për tu shfaqur. Për të arritur të komunikoj nëpërmjet librave të mijë me një lexues i cili nuk është shqiptarë. Eksperienca e deri më tashme, më bënë shumë të kënaqur, sidomos me lexuesin italian dhe gjerman, të shohim pastaj si do të vazhdoj rrugës.
Por problemi ynë më i madh nuk janë përkthimet, problemi ynë më i madh është komunikimi mes nesh, mua më vjen shumë keq që shpërndarja e librave, apo qasja ime në Kosovë është e vobektë, për arsyen e vetme se mes shteteve tona ka kufij dhe e tmerrshmja është se kufiri është edhe mes librave të dy vendeve tona. Në Tiranë vazhdojmë ta konceptojnë një shkrimtar Dardan si të huaj dhe në Kosovë vazhdojnë të konceptohet një shkrimtar i Shqipërisë si jo i natyrshëm. Unë nuk mund të pranojë që librat e mi të botohen dy herë, ndryshe në Tiranë, ndryshe në Prishtinë. Duhet gjetur një zgjidhje, nuk e di se si por nganjëherë kur e mendoj, kjo është shumë më tepër e rëndësishme për mua se sa përkthimi në gjuhë të huaja, sepse kryesorja është që të komunikojmë njëherë me atë gjuhë që na ka falur Zoti të gjithëve.
KultPlus: Dëshironi që çdo libër i juaji të qëndrojë më vete, apo përpiqeni të ndërtoni një pjesë të punës me lidhjet midis secilit libër?
Tom Kuka: Nuk ka qenë qëllimi im që t’i lidhë librat me njëri tjetrin. Deri tani kam botuar pesë romane ku janë krijuar dy çifte. ““Hide mbi kalldrёm”,” dhe “Flama” janë sekuel i njëra-tjetrës, ndërsa “Ora e ligë” dhe “Gurët e vetmisë” kanë një lidhje shumë të zbehtë për sa i përket subjektit. Aty ku mbaron “Ora e ligë”, fillon “Gurët e vetmisë”. Paradoksi është që “Gurët e vetmisë” është shkruar para “Orës së ligë”. Gjithsesi me librin “Rrethimi” besoj se e kam thyer edhe këtë rregull, pastaj se si do të vazhdoj, nëse do të ketë edhe një sekuel tjetër “Flama”, këtë nuk e di, por jam duke e menduar.
KultPlus: Si i zgjidhni tematikat dhe emrat e personazheve tuaj, na fol pak rreth asaj se si lind ideja dhe si vazhdoni t’i jepni formë tutje?
Tom Kuka: Të them të drejtën, edhe kjo është një pyetje shumë e vështirë. Unë e kam syrin e vëzhgimit shumë të mprehtë edhe në momentin kur bëjë një shëtitje, udhëtoj, apo jam duke lexuar, jo se bëj përpjekje, por më vjen natyrshëm të shoh dhe zbuloj subjekte, qoftë edhe nga vëzhgime fare fare të vogla.
Për shembull, personazhi im i parë te “Hide mbi kalldrёm”, më ka vajtur mendja teksa rrija në një nga sheshet kryesore të Lisbonës, Dihima. Është një moment që dukej si një goditje rrufeje. Ka raste të tjera që kanë qenë rastësi, siç është te libri “Rrethimi”, teksa po lundroja në internet, gjeta një fotografi të Luftës së Parë Ballkanike të bërë nga Kol Maca dhe aty nisi e gjithë historia e këtij libri. Prej asaj fotografie, pastaj fillova të kërkoj, të lexoj kronikat dhe të thur një subjekt.
Në rastin e “Gurëve të vetmisë” shkak janë historitë e familjes të cilat unë i kisha brenda meje, i kisha dëgjuar, mi kishin thënë po qoftë edhe lexime apo eksperienca të shqiptarëve të tjerë të asaj krahine që kanë kaluar atë mynxyrë që quhet gjenocid në Çamëri. Pra janë një mijë e një arsye pse dikush gjenë një subjekt dhe fillon e ndërton. Zakonisht nuk improvizoj me subjektet, në përgjithësi i kam të ndërtuara në kokën time dhe pastaj filloj e i zhvilloj gjatë procesit të shkrimit.
KultPlus: Çfarë lloj kërkimi bëni dhe sa kohë kaloni duke hulumtuar përpara se të filloni një libër?
Tom Kuka: Nuk mund të jem shumë preciz se sa kohë më ha puna e kërkimit, sepse fjala vjen, tek libri “Rrethimi” kërkimet e mija kanë filluar qysh para 4-5 vjetëve, por gjatë kësaj kohe që unë e kisha librin në kokë, lexoja, kërkoja, shikoja, d.m.th. që më shqetësonte brenda vetës sime, unë kam vazhduar të shkruaj libra të tjerë, gjë që do të thotë se procesi i kërkimit mund të jetë edhe shumë i gjatë, por mund të jetë edhe fare i shkurtër.
E rëndësishme është se si ti i qasesh një procesi të tillë, pastaj kërkimi është klasik, unë jam me profesion gazetarë, shfrytëzimi i burimeve nga më të ndryshme, qofshin ato elektronike, apo njerëzore është pjesë e profesionit tim, unë kam 30 vjet që bëjë këtë zanat, prandaj them që nuk është ndonjë proces magjik, përkundrazi, është një proces i lodhshëm, por në qoftëse duhet të punosh me sfonde historike, siç më ka qëlluar mua disa herë, duhet të jesh patjetër i përgatitur që të njohësh në radhë të parë se çfarë ka ndodhur, mundësisht ta shohësh nga të gjitha këndvështrimet, jo vetëm nga një shqiptar por edhe nga një i kundërt, pastaj pasi të ftohesh, të fillosh të krijosh personazhet e tua, linjat, dialogjet dhe historinë tënde deri në fund.
KultPlus: Pesë romane brenda një periudhe 6 vjeçare, si do e përshkruaje këtë periudhë të jetës suaj?
Tom Kuka: Është e vërtetë që në një periudhë të shkurtër kohore kam arritur të publikoj pesë romane dhe padyshim kjo është një nga periudhat më të lumtura të jetës sime por edhe në jetën time private jam mirë, në këtë lloj pikëpamje. Por, dua të them pse është e lumtur, jo vetëm pse po shkruaj, por mbi të gjitha pse po kanë mundësi edhe të botohen. Nuk është që e kam ndaluar ndonjëherë procesin e shkrimit, në rutinën time ka qenë gjithmonë i pranishëm, ndërsa botimi ka qenë një lloj vendimi im që të bëhej pak më vonë.
Që nga viti 1995 nuk kam botuar më në shtypin periodik letrar, pastaj vendosa para gjashtë viteve që të botoj romanin tim të parë. Mendoj se gjëja më e rëndësishme gjatë kësaj periudhe është fakti që kam arritur të komunikoj me lexuesin shqiptar dhe të huaj dhe kjo është një nga kënaqësitë më të mëdha që mund t’i japësh një njeriu që shkruan.
KultPlus: A e shihni shkrimin si një lloj praktike shpirtërore?
Tom Kuka: Procesi i shkrimit është një proces çlirimi. Është diçka e brendshme e gjithkujt. Unë kam diçka për të thënë, në radhë të parë ja them vetës sime dhe dua ta heq nga vetja ime. Pastaj, nëse ky është një proces shpirtëror, po, është një proces shpirtëror dhe e pranoj, por nëse nuk është, unë nuk mund t’i vë dot një emër. Prandaj kam thënë që është një proces çlirimi. Nuk është kaq metafizike çështja e procesit të krijimit apo arteve tjera.
KultPlus: A mendoni se dikush mund të jetë shkrimtar nëse nuk ndjen emocione të forta?
Tom Kuka: Njeriu nuk është një qenie mekanike apo elektronike, ku varet nga fuqia e motorëve të tij apo nga diagramet që ngrihen e ulen. Shkrimtari është njeri si gjithë të tjerët. Bie në dashuri, ka uri, sëmuret, do fëmijët e vet, urren botën, do botës, është besimtar, apo ateist, kjo ka pak rëndësi. E rëndësishme është që asnjëri nuk e di pse shkruan, nuk e di nga të vjen kjo lloj dhuntie.
Unë as vetë nuk e di nëse jam njeri i emocioneve të forta apo jo, ka momente që thonë që jam njeriu më i qetë në botë, ka të tjerë që thonë se kur bëhet nervoz reagon në mënyrë tejet singuine, prandaj nuk di ta shpjegoj. Unë di vetëm një gjë, që një shkrimtar është gjithë jetën e vet, i turbulluar.
KultPlus: Procesi i të shkruarit nuk konsiderohet i lehtë, juve personalisht, a ju jep energji apo lodhje shkrimi?
Tom Kuka: Procesi i shkrimit është një nga proceset më sfilitëse sepse përveç kohës, lodhjes fizike, ka edhe një lodhje mendore të jashtëzakonshme. Ti duhet të mendosh në një orë të caktuar të ditës, në momentin që ulesh përpara makinës së shkrimit apo kompjuterit dhe duhet të shkëputesh nga gjithë realiteti që ke afër, nga përditshmëria dhe pastaj duhet të rihysh në realitetin që ke afër që të vijë dita e nesërme dhe të bësh të njëjtin proces.
Pra, është një hapje dhe mbyllje dere e përditshme në të cilën ti jeton gati gati në mënyrë bipolare. Njëherë e bën jetën e zakonshme, njëherë tjetër e bën jetën letrare. Në njëfarë mënyrë mua kjo më lodhë, më streson shumë dhe mbi të gjitha më krijon një stres të veçantë edhe psikik. Por gjithsesi nuk është një proces katarze, nuk është një gjë që ti sheh yjet ndryshe nga të tjerët, apo komunikon me një botë ndryshe nga të tjerët. Është një proces i yti, vetmitar, në të cilin ti ke vetëm një gjë të cilën nuk e manipulon dot, je kaq i zhveshur nga gjithçka sa nuk mund të gënjesh dot edhe vetën tënde.
KultPlus: A i ndihmon apo i lëndon shkrimtarët një ego e madhe?
Tom Kuka: Nuk di çfarë të them për shkrimtarët, por unë di të them se vetë mundohem të qëndrojë brenda kufijve të mijë, mundohem të mos dal përtej, të mos i mërzis njerëzit duke thënë unë, unë. Shkrimtarët janë si gjithë të tjerët, ka pasur njerëz shumë të këqij, njerëz shumë të mirë, ka pasur luftëtarë e frikacak, ka pasur njerëz që kanë bërë pakt me djallin e njerëz drejt hyjnores. Unë një shkrimtar e vlerësoj nga ëndja që më shkakton në lexim, jo se çfarë njerëz janë. Nuk e di nëse të prish punë apo të rregullon punë egoja, në jetën e përditshme në qoftëse dikush thotë unë jam më i mirë, nganjëherë ju mbush mendjen të tjerëve edhe pa bërë asgjë.
KultPlus: Cila do të ishte një kritikë që do të ja thonit vetes me zë të vogël?
Tom Kuka: Është gjithë procesi i redaktimit që është kritikë ndaj vetes, ai është momenti ku nganjëherë i marr edhe inati vetës, shembull pse lash një linjë hapur, apo pse nuk e bëra pak më mirë një personazh, prandaj ky procesi i redaktimit kalon nëpër pesë duar deri sa merr formën që libri të botohet.
KultPlus: Si ju duket suksesi letrar, na përshkruani pak ndjesinë e këtij suksesi që veç po e përjetoni?
Tom Kuka: Po e thoni ju që është një sukses letrar, unë nuk jetoj brenda një suksesi letrar. Mundohem të ulë kokën dhe të vazhdoj punën. E kam të pamundur që të lëvdohem me librat që bëj. Shumë shpesh edhe kur më thërrasin nëpër takime mundohem të mos jem unë personazhi kryesor i takimit, por të jenë lexuesit sepse çdo lexues në momentin që lexon një libër timin apo të dikujt tjetër, këtë e ka proces krijimi, ai mund të shoh edhe gjëra që shkrimtari i ka shkruar por nuk i ka vënë re.
Janë detaje që lexuesit i dallojnë vetëm nëpërmjet një procesi krijimi që është leximi. Ky suksesi letrar që thoni ju është një fjalë që mua ma përkëdhel setrën, por unë mundohem ti qëndroj larg. Unë nuk mundohem të shkruaj që të jem i suksesshëm, unë shkruaj për vetën time, qoftë edhe për një lexues që do ta kem nesër, pasnesër përballë.
KultPlus: A i lexoni komentet e librave tuaj? Si i trajtoni të këqijat apo të mirat?
Tom Kuka: Padyshim që i lexoj pothuajse gjithë ato që botohen, kritika, komente apo vërejte. Kur janë pozitive jam gjithmonë falënderues edhe publikisht, ndërsa kritikave negative të cilat nuk janë të shumta, por janë, nuk i kthej përgjigje për arsyen që një shkrimtar, sipas konceptit tim, nuk e ka për detyrë të polemizojë me një kritikë apo me një lexues. Ai e ka kryer punën e vet në momentin që e ka botuar librin, pastaj libri nuk i përket më atij, i përket të tjerëve.
Ka plot që të kritikojnë sepse mendojnë se kanë të drejtë, ka plot që të kritikojnë për profesion, ka plot që të kritikojnë nga smira, ka plot që të kritikojnë se të duan fortë. Pra, kritika është ajo që është dhe unë e pranoj ashtu siç vjen, por nuk e kam ndërmend të mbroj vetën duke shkruar edhe dy faqe të tjera për një libër që mund të ketë 300 faqe. Në momentin që nxjerr librin, duhet të jesh i përgatitur edhe të të bëjnë vërejtje, qoftë edhe të hidhura, përveç lëvdatave që nganjëherë mund të jenë edhe konjekturale. Mundohem të mbaj një largësi me kritikën për arsye që të mos humb qetësinë time personale.
KultPlus: Gazetar apo shkrimtar, nëse do të duhej të zgjidhje mes të dyjave?
Tom Kuka: Nuk është një zgjedhje e vështirë. Unë dua të bëj shkrimtarin, jo më gazetarin. Ndoshta jam në vitet e mia të fundit si gazetar dhe pastaj, shumë shpejtë do i kushtohem me kokë plot vetëm shkrimtarisë. Kjo ka qenë ëndrra ime që i vogël dhe më vjen keq që nuk e realizova pak më përpara, por ju e dini që askush nuk jeton dot vetëm me libra, të paktën në Shqipëri.
KultPlus: Cilin nga romanet tuaja mendon se do të qëndronte mirë edhe në film?
Tom Kuka: Ka shumë vërejtje dhe njerëz që më thonë, ti shkruan në mënyrë filmike, ka pasur edhe regjisorë e producentë të cilët janë entuziazmuar. Ka pasur një tentativë ta pasuksesshme për të realizuar një film me subjektet e romaneve të mija, madje unë morra pjesë edhe në shkrimin e skenarit, por Qendra e Filmit nuk e pa të arsyeshme ta financojë.
Pra ka disa tentativa, pastaj kjo është një fushë tjetër që mua nuk më përket, është një art krejt tjetër. Mund të marrin subjekt nga librat e mi, mund të marrin këshillën time, por mund edhe të mos e marrin fare, vetëm të blejnë të drejtat dhe të realizojnë filmin.
Unë nuk jetojë me kinema, librat që unë i kam lexuar dhe e di që janë bërë filma, kam gjithmonë tendencë që t’i lexoj fillimisht dhe pastaj të shoh filmin dhe jo gjithmonë jam i kënaqur me realizimin e filmit me atë që lexoj. Prandaj kjo nuk do të thotë që do të ndaloj prodhimin kinematografik në qoftëse do të ketë për librat e mi, por unë kështu jetoj.
KultPlus: Viteve të fundit, jo vetëm te ne por edhe në botë, librat komercialë janë librat më bestseller, si ndiheni karshi këtyre librave?
Tom Kuka: Nuk kam unë probleme me letërsinë e ashtuquajtur komerciale ose letërsisë rozë që e quajnë shpesh. Ky është një diskutim i vjetër sa letërsia. Për shembull, mua më ka pëlqyer gjithmonë të lexoj letërsi të verdhë e cila një periudhë, sidomos në fillim të shek. 20-të konsiderohej një letërsi komerciale, por aty ka shumë mjeshtër të mëdhenj të shkrimit.
Sot mund të jetë letërsia triler që në pikëpamjen teknike është shumë tërheqëse. Nuk jam nga këta njerëzit që bëjë beteja dhe harxhoj kohën me llojet e letërsisë, apo arteve të tjera, sepse njerëzit janë të lirë të zgjedhin çfarë të duan.
Unë do të isha i lumtur që njerëzit të lexojnë një libër, nuk ka rëndësi çfarë, ditë e trishtueshme është kur njerëzit nuk lexojnë fare. Dhe për fat të keq në shqiptari kjo gjë po ndodhë çdo ditë e më shumë dhe lexuesit tanë po bëhen tejet të pakët, qoftë edhe të letërsisë komerciale që e quajmë. Në radhë të parë njeriu duhet të lexojë, pastaj përzgjedhja është një fazë e dytë që nuk vjen me receta.
KultPlus: Kur flasim për letërsinë shqiptare, ne kemi parasysh një mori librash, që përmbajnë tekste nga më të shumëllojshmet, të shkruara në mënyra të ndryshme, ku qëndron shija jote sa i përket autorëve shqiptarë?
Tom Kuka: E kam shumë të vështirë të bëjë një listë të autorëve shqiptarë që mua mi ka ënda, unë e njoh shumë mirë letërsinë shqipe që nga fillimet e saj e deri më sot, jam nga ata që lexoj shumë edhe letërsinë e re shqiptare, letërsinë bashkëkohore.
Nuk bëjë dallime në mes të letërsisë që bëhet në Shqipëri dhe asaj në Kosovë. Shkrimtari që shkruan shqip për mua mbetet i njëjtë. Madje edhe shkrimtarët shqiptarë të cilët shkruajnë shpesh në gjuhë të huaj i konsideroj më të afërt se sa ata që mund të vijnë nga letërsia e huaj. Prandaj kam një listë të gjatë në të cilën po e bëra do të bie në kurthin që e harrova këtë emër apo atë. Por padyshim janë klasikët e letërsisë shqipe ata të cilët kanë bërë poemat, poezitë, rrëfenjat e mëdha, janë modernët e letërsisë shqipe ata që e konceptuan hermetizmin apo natyralizmin në letërsi dhe padyshim janë romancierët shumë të rëndësishëm të letërsisë shqipe dhe dramaturgët po kaq të rëndësishëm të letërsisë sonë.
Një gjë më bënë çudi, shumëllojshmëria që kemi ne të zhanreve letrare dhe shkrimtarëve, në një vend kaq të vogël. Më duket nganjëherë që ky vend prodhon vetëm shkrimtarë dhe banditë.
KultPlus: Në botën e letrave u shfaqët nën pseudonimin Tom Kuka, a mendoni se të qenurit anonim nxiti më shumë kureshtje te njerëzit dhe vlerësimi ndaj librit ishte më real?
Tom Kuka: Çështja e pseudonimit të emrit, nuk besoj që kjo ka qenë një lëvizje marketingu, kam gjetur një emër tjetër sepse nuk doja që personazhi televiziv apo radiofonik të cilin unë përfaqësoj të përzihej me letërsinë të cilën unë shkruaj sepse mendoj që puna më e rëndësishme që kam bërë ndonjëherë në jetë dhe profesioni më i rëndësishëm, është të shkruarit.
“Hide mbi kalldrёm” ka qenë ngulmimi i botueses sime dhe pasi vendosa që romanin ta botoj, atëherë duhej edhe një pseudonim dhe zgjodha emrin Tom Kuka që ishte edhe personazh i romanit, por që ishte i pranishëm edhe në shumë gjëra të mijat që nga mbas viteve ’90-ta, më pëlqente shumë si alterego, kështu që ja ku jam me emrin Tom Kuka.
KultPlus: Kur ndodhi ai momenti që vendosët të zbuloni identitetin tuaj për lexuesit dhe pse?
Tom Kuka: Në momentin që kam shkruar “Gurët e vetmisë”, një libër që i përket historisë së Çamërisë, rrënjëve të familjes sime, një libër koral ku përshkruhen 200-300 vjet histori, andaj mendoja që ishte e pakuptimtë që unë të fshihesha pas emrit të Tom Kukës edhe për faktin se në parathënien që i kam bërë librit “Hide mbi kalldrёm” e kam thënë se në qoftëse do të më pyesnin a je ti Tom Kuka, do ta pranoja, sepse nuk ka qenë një zgjedhje marketingu.
Në Tiranë veçse kishin filluar ta merrnin vesh rrethi i lexuesve dhe kritikëve, kështu që vendosa të zbulohem meqë libri “Gurët e vetmisë”, i cili më vonë fitoi edhe Çmimin Kombëtar të Letërsisë përfaqësonte identitetin tim familjar, fisnor e kombëtar dhe zgjodha të jap një intervistë për Blendi Fevziun dhe u shfaqa që jam unë, Tom Kuka. / KultPlus.com
Shkrimtari Alban Fejza po sjell librin “Çeta”, promovimin e së cilit pritet ta bëjë javën që vjen, shkruan KultPlus.
“Çeta” është krijimi letrar më fisnik i shkrimtarit. Si i tillë, ai grumbullon shkrime dhe përmbledh mbi njëqind faqe të fjalëve që sillen si shembuj për të sqaruar më mirë sheshin e veprimeve të mendimeve të ndikuara. Kuptimi që merr në vazhdimësi, rrjedhë si ujë i ftohtë për pastrimin e mendjes.
Promovimi i librit do të bëhet më datë 22 nëntor, në librarinë Dukagjini nga ora 19:00 deri në ora 20:00. / KultPlus.com
Sot shënohet 100 vjetori i lindjes së nobelistit portugez, José de Sousa Saramago. Saramago ka lindur në Azinhaga të Portugalisë, më 16 nëntor 1922, në një familje shumë të varfër, në një fshat të vogël në provincën Ribatejo, rreth njëqind kilometra në verilindje të Lisbonës. Prindërit e tij ishin José de Sousa dhe Maria de Piedade.
Saramago u zhvendos në Lisbonë me familjen në moshë të re, dhe i braktisi studimet universitare për shkak të vështirësitë ekonomike; filloi të merret me punë të ndryshme. Ai në fakt ka punuar si farkëtar, projektues, lektor, përkthyes, gazetar, gjersa u punësua në mënyrë të përhershme në një Shtëpi Botuese, ku punoi për dymbëdhjetë vjet si redaktor letrar.
Në vitin 2003, Harold Bloom e përshkroi Saramagon si “romancierin më të talentuar të gjallë në botë sot” dhe në vitin 2010 tha se ai e konsideron Saramagon si “një pjesë e përhershme e kanunit perëndimor”, ndërsa James Wood vlerëson “të veçantën ton për trillimin e tij, sepse ai i rrëfen romanet e tij sikur të ishte dikush i mençur dhe injorant”.
Romani i tij i parë, “Toka e mëkatit”, i vitit 1947, nuk do të ketë një sukses të madh në Portugalinë obskurantiste të Salazarit, diktatorit ndaj të cilit Saramago nuk e ka ndaluar luftën, duke u përballur me censurën sistematike të shkrimeve të tij gazetareske. Në vitin 1959 ai u regjistrua në Partinë Komuniste Portugeze, ku vepron në fshehtësi, duke ikur gjithmonë nga kurthet dhe intrigat e Pidës famëkeqe, policisë politike të regjimit. Në fakt, duhet të theksohet se për të kuptuar jetën dhe punën e këtij shkrimtari, nuk mund të injorojmë angazhimin e vazhdueshëm politik në çdo aktivitet.
Në vitet gjashtëdhjetë, ai u bë një nga kritikët më të mëdhenj të vendit nëpërmjet edicionin të ri të revistës “Seara Nova” dhe më 1966 publikon përmbledhjen e parë të poetike “Poezi të mundshme”. Më pas bëhet drejtor në një Shtëpi Botuese dhe nga 1972 deri 1973, ishte redaktor i shtojcës kulturore dhe editoriale të gazetës “Diario de Lisboa”, gjer në shpërthimin e të ashtuquajturit Revolucioni i Karafiltë në vitin 1974. Saramago botoi librin poetik “Ndoshta lumturia”, 1970, kronikat “Për këtë dhe botën tjetër”, 1971, “Bagazh udhëtar”, 1973, “Mendime që DL kishte” 1974, drama, novela dhe romane. Saramago (zëvendës kryeredaktor i gazetës “Diario de Noticias” më 1975 dhe shkrimtar me kohë të plotë) e çliron letërsinë portugeze nga kompleksi i mëparshëm dhe krijon një brez post-revolucionar.
Në vitin 1977, Saramago publikoi romanin e gjatë me titull “Manual i pikturës dhe kaligrafisë”, ndjekur nga “Një vend i quajtur Alentejo,” i 1980, fokusuar në revoltën e popullit të rajonit në lindje të Portugalisë. Por me “Përkujtimorja e manastirit” të 1982-ës, më në fund arrin suksesin e shumëpritur. Në gjashtë vite botoi tri veprat me ndikim të madh (përveç Përkujtimores, “Viti i vdekjes së Richard Reis” dhe “Rafti i gurtë”) duke marrë vlerësime të shumta nga kritika. Vitet nëntëdhjetë e kanë shenjtëruar atë në skenën ndërkombëtare me “Rrethimin e Lisbonës” dhe “Ungjillin sipas Jezusit”, e më pas me “Verbërinë”. Në vitin 1998, duke ngjallur polemika sidomos nga Vatikani, ai u nderua me çmimin “Nobel” për letërsi.
Më shumë se dy milionë kopje të librave të Saramago janë shitur vetëm në Portugali dhe vepra e tij është përkthyer në 25 gjuhë.
José Saramago vdes më 18 qershor, 2010 në banesën e tij në Lanzarote, në qytetin e Tías, në Ishujt Kanarie. /KultPlus.com
Shkrimtari, filozofi, mendimtari, publicisti, përfaqësuesi i ekzistencializmit ateist, laureat i Çmimit Nobel në Letërsi (1957), gjatë jetës së tij ai u quajt “ndërgjegjja e Perëndimit”. Lindur në qytetin algjerian të Mondovi më 7 nëntor 1913. Babai i tij, një rojtar i bodrumit të verës, u plagos për vdekje në Betejën e Marly në 1914, dhe pas vdekjes së tij familja e tij u përball me vështirësi serioze financiare.
Nuk dihet nëse Alberti mund të kishte marrë një arsim nëse në 1923 një mësues i shkollës fillore nuk do të kishte bindur nënën dhe gjyshen e nxënësit të tij të aftë ta dërgonin atë në Lice. Në vitin 1930, Camus u sëmur nga tuberkulozi dhe ai duhej të përfundonte sportet aktive, dhe më pas, për shkak të një sëmundjeje të mëparshme, ai nuk u lejua të kalonte trajnime pasuniversitare dhe nuk u dërgua në ushtri. Gjatë viteve 1932-1937. Albert Camus u arsimua në Universitetin e Algjerit (Fakulteti Filozofik), duke u diplomuar me një diplomë master.
Vitet pas diplomimit ishin të mbushura me aktivitete të fuqishme – shoqërore, krijuese, teatrale. Në 1935 ai u bë anëtar i Partisë Komuniste Franceze, nga e cila u largua në 1937, tk. politika e Kominternit u bë e huaj për të. Në të njëjtin vit, ai kupton në mënyrë aktive ekzistencializmin, studion veprat e përfaqësuesve të tij. Në 1936, Camus ishte organizatori i “Teatrit të Punës” udhëtues, ku ai ishte regjisor dhe aktor. Gjatë viteve 1936-1937. ndërmori udhëtime në Evropën Qendrore, Itali, Francë. Në vitin 1936, u botua një koleksion i eseve lirike të titulluar “Ana e gabuar dhe fytyra”, dhe vitin tjetër u botua romani “Martesa”.
Që nga viti 1938 Camus ka punuar si redaktor për revistat periodike. Që nga viti 1940, biografia e tij është shoqëruar me Francën dhe Parisin. Suksesi i jashtëzakonshëm i romanit I huaji, i shkruar në 1942, e bën autorin e tij të famshëm në të gjithë botën. Gjatë luftës, Albert Camus ishte anëtar i lëvizjes së Rezistencës, anëtar i organizatës nëntokësore “Komba”, punonjës i organit të saj të shtypit. Ishte kjo gazetë që botoi në 1943 “Letrat drejtuar një miku gjerman”, të cilat afirmuan vlerat e përjetshme morale. Në 1944, Camus shkruan romanin Murtaja, në të cilin fashizmi është personifikimi i dhunës dhe së keqes (u lirua vetëm në 1947).
Vitet 50 karakterizohet nga dëshira e qëllimshme e Camus për të qëndruar e pavarur, për të shmangur preferencat e diktuara ekskluzivisht nga “përkatësia partiake”. Një nga pasojat ishte mosmarrëveshja me Jean Paul Sartre, një përfaqësues i shquar i ekzistencializmit francez. Në vitin 1951, një revistë anarkiste botoi një libër nga Albert Camus “Njeriu rebel”, në të cilin autori eksploron sesi një person lufton me absurditetin e brendshëm dhe të jashtëm të ekzistencës së tij. Libri u perceptua si refuzim i bindjeve socialiste, dënim i totalitarizmit, diktaturës, të cilit Camus iu referua edhe komunizmit. Hyrjet në ditar dëshmojnë për keqardhjen e shkrimtarit për forcimin e ndjenjave pro-sovjetike në Francë, verbërinë politike të së majtës, e cila nuk donte të vinte re krimet e Bashkimit Sovjetik në vendet e Evropës Lindore.
Kjo periudhë karakterizohet nga rritja e interesit për teatrin. Në 1954, Camus vuri në skenë veprat e tij dhe bëri përpjekje për të hapur një teatër eksperimental në kryeqytet. Në 1957 ai u bë një laureat Nobel me formulën “për kontributin e tij të madh në letërsi, duke nxjerrë në pah rëndësinë e ndërgjegjes njerëzore”.
Jeta e Albert Camus më 4 janar 1960, u ndërpre nga një aksident me makinë në të cilin ai dhe familja e shokut të tij u futën. Shkrimtari-filozofi i madh u varros në jug të Francës, në varrezat në Lourmarin. Në vjeshtën e vitit 2009, Presidenti francez Nicolas Sarkozy doli me një nismë për të rivarrosur eshtrat e Camus në Panteon, por të afërmit e saj nuk e mbështetën atë. Në verën e vitit 2011, njëra nga gazetat italiane njoftoi një version që Camus ishte viktimë e shërbimeve speciale sovjetike, të cilët krijuan një aksident, por nuk mund të duronte kritikat e biografëve. /KultPlus.com
Edgar Allan Poe ka qenë një shkrimtarë amerikan i cili e themeloi literaturën e krimit, zhanrin e fantashkencës dhe të horrorit. Poezia e tij u bë fondamenti të simbolizmit dhe kështu të poezisë moderne.
Poe kishte qenë një nga poetët më të përkthyer në të gjitha vendet e botës. Kudo që shkonte, ai shkëlqente me talentin e tij. Krijimet e tij ishin mbinjerëzore. Imagjinata e tij të çonte larg, në të vërteta të pathëna më parë.
Edgar Allan Poe u lind në 19 janar të vitit 1809 në Boston. Ishte fëmija i dytë pas William Henry Leopold Poe, i dy aktorëve Elisabeth Arold Hepkins Poe dhe David Poe.
Besohet se emrin ja vunë nga një personazh në një nga dramat e Shakespeare, të cilën prindërit e tij po e performonin në 1908, vitin kur ai lindi. Babai i tij e braktisi familjen në vitin 1810 dhe e ëma i vdiq një vit më vonë nga tuberkulozi.
Pasi mbeti jetim, ai u adoptua nga një tregtar i pasur skocez i quajtur John Allan, nga i cili ai mori emrin e plotë me të cilin njihet edhe sot, Edgar Allan Poe. Familja e tij u shpërngul për në Britani për një periudhë të shkurtër kohore, ku ai kreu dhe studimet në shkollë fillore.
Në vitin 1820, u kthye në Virxhinia, në Amerikë. Xhaxhai i babait të tij ishte një prej burrave më të pasur të asaj kohe, dhe pasi vdiq i la Edgar një pasuri prej rreth 750,000$, në vitin 1825. Këto para ai i përdori për të blerë një shtëpi. Në vitin 1826, thuhet se Edgar u fejua me Sarah Elmira Royster, pak para se të niste vitin shkollor në universitetin 1-vjetor të Virxhnias për studimin e gjuhëve. Në këtë universitet, zbatohej një metodë e veçantë studimi, ku nxënësit ishin të lirë të zgjidhnin mësimet, të organizonin mënyrën e zhvillimit të tyre dhe të raportonin të gjitha gjërat e gabuara që ndodhnin në të tek autoritetet drejtuese. Ky sistem kaotik i shtynte vazhdimisht studentët që ta braktisnin vitin shkollor, të njëjtën gjë bëri dhe Poe. Ai filloi të shpenzonte në bixhoz të gjitha paratë që i ati adoptues i dërgonte. Kur u kthye në shtëpi, ai mësoi se e fejuara e tij Sarah tashmë ishte martuar më një burrë tjetër të quajtur Alexander Shelton.
Pas kësaj periudhe, në vitin 1827 ai filloi punë në disa gazeta dhe përdorte emrin Henri Le Rennet. Vdekja e të vëllait pak më vonë, e shtyu atë akoma më shumë që të fillonte të shkruante. Faktikisht, ai është i pari shkrimtar amerikan i mirënjohur që ka provuar të jetojë vetëm me të ardhurat e pakta që fitonte me anë të shkrimit. Periudha në të cilën Edgar filloi karrierën e tij ishte mjaft e vështirë, pasi vëmendja kryesore i kushtohej shkrimtarëve britanikë dhe jo atyre amerikanë. Shpeshherë, shtëpitë botuese nuk i paguanin shkrimtarët dhe kjo e detyroi Edgar të kryente dhe punë të tjera të rënda në mënyrë që të siguronte jetesën.
Pasi bëri disa përpjekje në poezi, e drejtoi vëmendjen drejt prozës. Ai shkroi dramën e tij të parë “Politian” dhe më pas një histori të shkurtër të titulluar “I gjendur në një shishe”, me anë të së cilës fitoi vëmendjen e John P. Kennedy, një novelist mjaft i njohur nga Baltimora. Me ndihmën e tij Poe fitoi një vend pune në një gazetë të njohur të asaj kohe, por ai e humbi vendin e punës pak kohë më vonë kur u kap në gjendje të dehur nga shefi i tij.
Në 22 shtator 1835, ai kërkoi të martohej me kushërirën e tij Virginia Clemm dhe në maj të vitin 1836 ata organizuan një ceremoni martesore.
Gjatë viteve në vazhdim, Poe vazhdoi punën në gazeta dhe revista të shumta, si një asistent publikimesh dhe si kritik. Në vitin 1839 ai publikoi veprën e tij “Tregime groteske dhe arabeske” të ndarë në dy vëllime, vepër kjo e cila mori vlerësime të ndryshme. Ai u përpoq të krijonte dhe gazetën e tij në 1840 të quajtur “Pena”.
Pasi “Gazeta e Broduej” dështoi në 1846 Poe së bashku me Virginia u shpërngul në një shtëpi të thjeshtë fshati në Fordham, që në ditët e sotme njihet si Bronx. Vetëm disa muaj më vonë, në 30 janar 1847 Virginia vdes. Vdekja e Virginias besohet se është një nga arsyet që në shumë prej veprave të tij dallohet tema e vdekjes së grave të reja e të bukura. Pas vdekjes së saj, Edgar kaloi në një periudhe mjaft të rënduar. Ai u përpoq të formonte një lidhje me Sarah Helen Whitman por edhe kjo lidhje dështoi për shkak të sjelljes së tij dhe varësisë që kishte krijuar ndaj alkoolit. Pas ndarjes me të ai u kthye përsëri me të fejuarën e tij në rini, Sarah Elmira Royster.
Në 3 tetor 1849 ai u gjend në një gjendje mjaft të renduar mendore dhe fizike në rrugët e Baltimores. Ai u dërgua menjëherë në “Kolegjin Mjekësor të Washington” ku edhe vdiq në 7 tetor 1849 në orën 5:00 të mëngjesit. Thuhet se gjatë momenteve të agonisë, përsëriste vazhdimisht emrin “Reynolds”, edhe pse nuk dihet se kujt po i referohej. Fjalët e tij të fundit ishin:
“Zot, ndihmoje shpirtin tim të mjerë!”
Të gjitha të dhënat e tjera, si certifikata e vdekjes janë humbur, madje ende nuk dihet arsyeja e saktë e vdekjes së tij. Sidoqoftë, thuhet se vdiq nga mbidoza e alkoolit. Mendime të tjera thonë se mund të ketë vdekur edhe nga problem të zemrës, epilepsia, sifilizi apo kolera.
Kujtojmë, që ishte Fan Noli ai që e kishte përkthyer edhe në shqip. Ai kishte përkthyer dy poemat më të njohura të tij: “Korbi” dhe “Anabel Li”.
Një nga shprehjet më të njohura të Poe-s është: “Cila sëmundje e lë veten të krahasohet me alkoolin!”.
Veprat e tij “Korbi” dhe “Anabel Li” ishin magji të vërteta. Sot ai është një mit, paraprijës i kohës së vet. Jo vetëm poetët, por edhe filozofët bashkëkohorë thonë: “Pa Poe-n nuk do të njihnim shpirtin e njeriut, siç e njohim sot”. / KultPlus.com
