111 vjet më parë në shtator të vitit 1909 hapej për herë të parë një shtypshkronjë me emrin “San Nilo”, në manastirin e Grottaferrata-s, një nga qendrat kryesore kulturore të ritit bizantin dhe pika e referimit për Arbëreshët e Italisë.
Një iniciativë kjo e filologut arbëresh Nilo Borgia (1870- 1942).
Në këtë shtypshkronjë do të shihnin dritën e botimit shumë studime albanologjike të këtij autori dhe të autorëve të tjerë jo vetëm arbëresh.
Nilo Borgia lindi më 1 janar 1870 në fshatin Hora e Arbëreshëve në Sicili. Më 6 tetor 1883, hyri në manastirin e Grottaferrata-s, dhe më 17 mars të vitit 1894, për nder të Shën Nilo di Rossano, themeluesit të urdhrit të Shën Bazilit në Itali, murgu i ri vendosi të merrte emrin “Nilo”.
Me 1904 u emërua bibliotekar i abacisë. Më 31 dhjetor 1907, mori emërimin “At Nilo” si abat i manastirit të Grottaferrata-s. Pikërisht, dy vite më vonë, më 1909, ai u bë mbështetës i përpjekjeve të Vatikanit për të rigjallëruar studimet dhe kërkimet në lëmin e ritit liturgjik lindor bizantin.
Shtypshkronja e ngritur prej tij dha një kontribut edhe për gjuhën shqipe , duke rigjallëruar fjalët e lashta shqipe që dëshmoheshin në të folmet arbëreshe. Shumë studime albanologjike të këtij autori dhe të autorëve të tjerë u shtypën në shtypshkronjën “San Nilo”. / Diaspora Shqiptare / KultPlus.com
Një ndër patriotët e shquar të periudhës së Rilindjes Kombëtare dhe asaj të pas shpalljes së Pavarësisë, të cilët gjithë jetën e tyre e vunë në shërbim të çështjes kombëtare duke mos kursyer asgjë për të mirën e Shqipërisë, padyshim që është dhe Kristo Luarasi.
Pasi shërbeu disa kohë si mësues i gjuhës shqipe në fshatrat e krahinës së tij, emigroi në Bukuresht dhe më pas në Sofje të Bullgarisë, ku hapi të parën shtypshkronjë për shtypjen e librave, gazetave dhe revistave në gjuhën shqipe, të cilat më pas i shpërndanin falas kudo ku kishte shqiptarë.
Sipas dëshmive të nipit tij, Genc Luarasi, gjyshi i tij, Kristo Stefan Luarasi, u lind më 15 dhjetor 1875 në fshatin Luaras të rrethit të Kolonjës, prej nga është dhe origjina e hershme e familjes së babait të tij, Stefan Kicit, varri i të cilit ndodhet edhe sot në fshatin Zvininë të Korçës. Menjëherë pas mbarimit të shkollës, kur nuk ishte më shumë se 18 vjeç, me interesimin direkt të mësuesit të tij, Petro Nini Luarasit, Kristo ishte një nga ata djem kolonjarë që u përzgjodhën dhe u emëruan si mësues të gjuhës shqipe në nënprefekturën e Kolonjës, duke shërbyer në Vodicë dhe Luaras.
Po kështu, edhe gruaja e Kristos, Polikseni, e cila ishte një nga vajzat e vetme që u diplomua në shkollën e djemve në Korçë, shërbeu si mësuese në Shkollën e Vashave në qytetin e Korçës. Kristo Luarasi nuk shërbeu për shumë kohë si mësues në fshatrat e Kolonjës, pasi shkollat shqipe u mbyllën nga Porta e Lartë e Stambollit dhe ai u detyrua që të emigronte jashtë Shqipërisë. Fillimisht ai u vendos në Bukuresht të Rumanisë dhe më pas ai shkoi në Sofje të Bullgarisë, ku shqiptarët kishin ngritur koloninë e tyre. Pas disa viteve pune si tipograf në një shtypshkronjë bullgare, me paratë e kursyera, Kristo bleu vetë një shtypshkronjë, të cilës i vuri emrin “Mbrothësia” dhe e ktheu atë tërsisht në shërbim të shtypjes së librave në gjuhën shqipe.
Kristo, shtyp “Kalendarin Kombiar” në Sofje
Pas ngritjes së shtypshkronjës së tij, në vitin 1897, Kristo nisi botimin e Kalendarit Kombiar (Kombëtar), të cilin e botoi për 17 vjet me radhë. Për botimin e atij kalendari i cili u shpërnda kudo ku kishte shqiptarë, Kristo bashkëpunoi ngushtë me disa nga patriotët më të njohur shqiptarë të Rilindjes Kombëtare të asaj periudhe, duke botuar dhe shtypur aty gazetat shqipe: “Drita” dhe “Liria e Shqipërisë”, si dhe rreth 150 tituj librash të autorëve të njohur shqiptarë si: Naim, Sami dhe Mit’had Frashëri, Faik Konica, Sotir Qirjazi, Spiro Dine, etj. Në vitet 1896-1920, krahas shtypit periodik shqiptar, në atë shtypshkronjë u shtypën edhe mjaft libra shkollorë në gjuhën shqipe, shumica e të cilave më pas u shpërndanë falas në të gjitha viset shqiptare, dukë përfshirë edhe Kosovën. Gjatë atyre viteve që Kristo Luarasi kishte në pronësinë e tij atë shtypshkronjë, ai mbajti një ngarkesë të madhe duke punuar edhe si tipograf, botues, drejtor gazete etj, pa u shkëputur asnjëherë edhe nga publicistika, duke qenë një nga mbrojtësit e flaktë të çështjes shqiptare.
Në vitin 1809, pas shpalljes së Hyrjetit, Kristo u largua nga Sofja dhe u vendos në Selanik të Greqisë, duke menduar se aty do të ishte më afër Shqipërisë dhe do të ndihmonte më shumë në përhapjen e librave shqipe. Në qytetin e Selanikut ai e shtoi së tepërmi aktivitetin patriotik dhe në shtypshkronjën e tij arriti që të botonte deri në 60 tituj librash, gazetash dhe revistash në gjuhën shqipe, ndër të cilat edhe atë të Mihal Gramenos. Por, pas disa kohësh, në vitin 1911, ai u rikthye përsëri në Sofje, pasi në qytetin e Selanikut rrethanat politike që u krijuan, jo vetëm që nuk e favorizonin aktivitetin e tij patriotik, por e pengonin ndjeshëm atë. Një vit më vonë, në nëntorin e 1912-ës, ai përshëndeti shpalljen e Pavarsisë së Shqipërisë, së cilës i ishte kushtuar me të gjitha energjitë që nga rinia e tij. Në vitin 1915, Kristo Luarasi rinisi botimin e gazetës “Liri e Shqipërisë”, të cilën e mbajti deri në vitin 1920, kur pas mbajtjes së Kongresit të Lushnjes, ai vendosi dhe u rikthye përfundimisht në Shqipëri.
Rikthimi i Kristo Luarasit në Shqipëri në 1920-ën
Pas kthimit në Shqipëri, Kristo Luarasi u vendos familjarisht në Tiranë, duke u strehuar fillimisht në një shtëpi të familjes së njohur tiranase, Stërmasi. Aty ai banoi deri në vitin 1923, dhe në atë kohë ai bleu një shtëpi në Rrugën e Kavajës. Pasi u stabilizua në banesën e tij, diku afër sajë ai ngriti edhe shtypshkronjën (“Mbrothësia”) që kishte pasur në Sofje, e cila që nga ajo kohë e më pas filloi të njihej si: Shtypshkronja “Luarasi”. Ashtu si edhe në Bullgari, nga viti 1923 e deri në vitin 1947, në atë shtypshkronjë u shtypën me dhjetra tituj librash dhe tekste shkollore në gjuhën shqipe, si dhe mjaft nga botimet e enteve shtetërore të qeverive të atyre viteve.
Krahas tyre, gjatë asaj periudhe kohe dhe sidomos pas vitit 1934 kur ajo shtypshkronjë mori emrin “Shtëpia Botuese Luarasi”, aty u shtypën dhe u botuan edhe një sërë librash artistikë, gazetash e revistash, si: “Arsimtari”, “Flamuri”, Arësimi” (1922), “Shqiptari i lirë” (1923), “Ku vemi” (1924), “Shqipnia” (1926), “Mësuesi” (1927) “Bashkimi i Kombit” (1942), etj. Në Shtypshkronjën “Luarasi” u botuan edhe një sërë tituj librash të autorëve mjaft të njohur shqiptarë dhe të huaj, si: De Rada, Sterjo Spasse, Mit’hat Frashëri, Haki Stërmilli, Nexhat Hakiu, Thoma Floqi, Xhevat Belegu, Milto Sotir Gurra, Viktor Hygo, Honore de Balzak, Aleksandër Dyma, De Foe, Alfons Dode, Leon Tolstoi etj. Kristo Luarasi u nda nga jeta në vitin 1934 dhe që nga ajo kohë e më pas shtypshkronja dhe shtëpia botuese që ai kishte në pronësi, u administrua nga familja dhe të afërmit e tij. Jeta dhe vepra e patriotit kolonjar Kristo Luarasi, nuk u vlerësua vetëm gjatë viteve të Monarkisë së Zogut, por aktiviteti i tij patriotik në shërbim të ëështjes shqiptare u njoh dhe u vlerësua edhe nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, i cili në vitin 1962 e dekoroi atë me Urdhërin e Flamurit të Klasit të Dytë për “Veprimtari Patriotike”.
Po kështu edhe pas viteve ’90-të, me rastin e 80-vjetorit të Shpalljes së Pavarsisë, ai i nderua me medaljen “Pishtar i Demokracisë”. Për jetën dhe aktivitetin patriotik të Kristo Luarasit, është shkruar gjerësisht në mjaft libra, gazeta, revista të vendit dhe të huaja, si dhe në botimet e Akademisë së Shkëncave të Shqipërisë dhe tekstet e historisë së Shqipërisë. Madje, Fan Noli në një fjalim të tij të mbajtur në një përvjetor të Shpalljes së Pavarsisë në SHBA, e ka konsideruar Kristo Luarasin si një nga 28 pionerët e krijimit të shtetit shqiptar. Ndërroi jetë më 8 korrik 1934 në Tiranë. /tema/ KultPlus.com
