Prejardhja e goranëve në dritën e emrave të vëllazërive e të vendeve

Skënder GASHI

VENERIME PËRMBYLLËSE

Në bazë të një interpretimi të pasaktë është shfaqur mendimi hipotetik, sipas të cilit paska mundësi që hapësira e sotme e Gorës, e ndoshta edhe e Opojës, të jetë përmendur që në gjysmën e dytë të shek. I p. e. s., përkatësisht në librin 43. 20. 1 të veprës Ab urbe condita të historiografit romak Titus Livius si Illyrici solitudines “Shkretëtirat e Ilirisë”, që do të duhej kuptuar si “krahina të shkretëruara të Ilirisë” dhe jo për “shkretëtira të Ilirisë”.

I besueshëm mund të mbetet porse paravendimi që në periudhën e sundimit romak të Dardanisë, përkatësisht të pjesës më të madhe të Kosovës së sotme, nëpër këtë krahinë do të ketë kaluar një rrugë dytësore (në krahasim me atë kryesoren Lissus Naissus), gjë që mbase e dëshmon edhe toponimi Shtatuli në krahinëzën shqipfolëse të Opojës, që rrjedh nga fjala latine statio, e trajtësuar me prapashtesën karakteristike të latinitetit ballkanik -ul që në këtë rast mund ta ketë edhe kuptimin deminutiv.

Dëshmia e parë e shkruar e përmendejes së Gorës mbase për si rajon më vete, porse pa kufij të përcaktuar saktësisht, rrjedh nga viti 1348. Për territor i mëvetshëm po me këtë emër, Gora është evidentuar edhe në të gjitha regjistrimet osmane-turke të kryefamiljarëve e të pronave gjatë shekujve XVI-XVIII.

Që nga vitet e ’20-ta të shek. 20, njësia mbase dikur unike etnografike e gjuhësore e Gorës është e ndarë me kufij politikë midis Kosovës e Shqipërisë dhe midis Kosovës e Maqedonisë. Së këndejmi, në pjesën kosovare të hapësirës gjuhësore të shqipes bien sot 19 katunde; në atë të rrethinave të Kukësit të Shqipërisë 9 dhe në atë të Maqedonisë 2 katunde, banorët e të cilave e quajnë, përkatësisht e mbajnë veten për goranë.

Një gjë që duhet mbajtur parasysh në këtë mes është rrethana që as në dokumetacionin kishtar serb të shek. XIV e as në defterë osmanë/turq të regjistrimit të kryefamiljarëve të shekujve 15-18, që edhe janë të vetmet nga të cilat do të mund të pritej një gjë e tillë, sikur të kishte pasur ndonjë emër etnik më vete i cili më vonë do të vazhdohej deri në ditë tonat, nuk përmendet shprehimisht ndonjë grup etnik me emrin goran/ë. Në të dyja këto lloje të dokumentacionit përmendet vetëm nocioni gjeografik Gora që përmbahet, vetëm një herë, edhe si emër i prejardhjes së ndonjë banori, jo porse si distinktiv i përkatësisë së tij etnike.

Rrethana e konstatuar më sipër tregon se atributi goranështë distinktiv që i shenjon ardhësit e quajtur në bazë të emrit Gora të regjionit ku u vendosën dhe se, fundja, emri goran nuk është, pra, kurrfarë distinktivi për përkatësi etnike, gjuhësore e religjioze më vete për banorët e vendosur aty (për këtë sh. më poshtë). Që ky fakt ka të bëjë pikërisht (edhe) me goranët, bëhet më e pranueshme edhe po u tërhoq një paralele p.sh. me popullatën fqinje shqipfolëse të Opojës e cila nuk e ka për emër etnik emrin e regjionit, por emrin e mirëfilltë nacional: shqiptar, e vërtetë kjo që vlen edhe për popullatën e viseve të tjera përreth të banuara kryesisht me shqiptarë.

Për t’u sqaruar mbetet koha e mundshme e ardhjes së popullatës së quajtur sot gorane në këtë hapësirë. Dokumenti më i vjetër dhe më përmbledhës që dihet deri më sot përkitazi me hapësirën që e banonte popullata e quajtur sot me emrin “goran” e Malësive të Prizrenit, Kukësit e pjesërisht edhe të Tetovës, rrjedh nga gjysma e parë e shek. XIV. Ky dokument është krisobula e sundimtarit serb St. Dushan e vitit 1348, përmes së cilës ai ia falte manastirit në ngritje të shenjtorëve Mëhill e Gabriel të Prizrenit edhe shumicën e katundeve të sotme të hapësirës që zënë krahinëzat e Gorës e të Opojës. Duke qenë se ky dokument nuk është regjistrim i popullsisë, porse një urdhëresë/dekret, në të cilën përcaktohen vetëm kufijtë e katuneve “tbaneve” dhe të katundeve që në atë kohë bëheshin pronë e manastirit të lartpërmendur, këtu ka krejt pak të dhëna përkitazi me antroponiminë e banorëve të këtij regjioni.

Duke qenë se gati të gjithë emrat e bashkësive blegtorale të gjakut në vijën mashkullore, përkatësisht emrat e katundeve e të vëllazërive apo barqeve të përmendura në dokumentin e vitit 1348 të kishës e të pushtetit serb në ekspansion janë ruajtur deri në ditë tonat po si emra aktivë/aktualë të vëllazërive ose në trajta të tyre të ngurosura nëpër mikrotoponime e lejon jo paravendimin, porse përfundimin e mbështetur, se edhe popullata e sotme bullgarofone e regjionit të Gorës jetonte në shek. XIV po në këtë regjion, ashtu si edhe popullata edhe sot shqipfolëse e krahinave fqinje të Opojës, Malësisë së Tetovës dhe të regjionit të Kukësit, përkatësisht që pararendësit e goranëve të sotëm ishin vendosur këtu shekuj përpara se të lindej dokumenti kishtar serb i vitit 1348. Një shembull tipik i kontinuitetit onomastik e territorial të një emri të dëshmuar në shek. 14 është emri Dikanoviki i familjes së priftërinjve të vitit 1348 (të cilët nuk kanë mundur t’i takojnë kurrnjë kishe tjetër përpos asaj ortodokse serbe) që është ruajtur tek emri i vëllazërisë së sotme Dikanovci, përkatësisht tek emri Dikance i katundit më vete, tek emri Dikovllëk në Lubizhdë dhe tek emri Dikaćenko i një mahalle-vëllazërie të katundit Brod të regjionit të Gorës si edhe kontinuiteti territorial emëror i mikrotoponimit mesjetar me prejardhje antroponimike potokb makočevski tek emri homonim i vëllazërisë gorane po në katundin Brod të Gorës (më gjerësisht khs. 2. Lënda onomastike historike për krahinat e Gorës e të Opojës dhe sidomos referencën 35). Konstatimi i shprehur më sipër përforcohet edhe nga rrethana që kjo vazhdimësi dëshmohet edhe në defterin osman-turk të regjistrimit të pjesërishëm të kryefamiljarëve të këtij regjioni në vitet 1451-1452. Një shembull për këtë është p.sh. antroponimi Shutko i kryefamiljarët të dëshmuar më 1451-1452 i cili është ruajtur deri në ditë tonat në mtp. Sutkarovo Gumno në Restelicë e mbase edhe tek emri Sutinicanë Brod të Gorës.

Autoktoninë relative të goranëve që e banojnë këtë hapësirë do ta dëshmonte edhe fakti që në këtë regjistrim osman ka disa vendbanime të këtij regjioni që nuk përmenden në dokumentin e vitit 1348. Ky fakt e dëshmon jo ardhjen e sërishme, porse rritjen e natyrshme dhe zgjerimin e natyrshëm territorial të pararendësve të goranëve të sotëm.

Përkitazi me lashtësinë e kësaj popullate në këtë hapësirë ka porse mendime të ndryshme. Teza më e përqafueshme nga shumica e dijetarëve që janë marrë me këtë çështje është ajo që pararendësit e goranëve të sotëm qenkan popullatë e ardhur. Për hapësirë nismëtare nga e cila këta u dyndën për në shpatije të Sharit merren malet e Rodopeve të shtetit të sotëm të Bullgarisë, por edhe nga Maqedonia e sotme, nga Greqia, përkatësisht Shqipëria e Jugut.

Pararendësit romanë ballkanikë/ vlleh të goranëve të sotëm si pjesë e një Romania në lëvizje, erdhën në hapësirën që e banojnë sot në kuadrin e lëvizjes në kontinuitet të barinjve trakas së pari të romanizuar e më pastaj të bullgarizuar gjuhësisht që në atdheun e tyre të kryehershëm.

Pararendësit ardhës të goranëve të sotëm nuk kanë mundur as të romanizohen e as të sllavizohen, bullgarizohen në atdheun e ri të rrethuar gjithandej nga shqiptarë. Kjo sepse në rastin e Gorës kemi të bëjmë me një hapësirë të populluar rrallë, të organizuar mbi bazën e vëllazërive, mbi bazën e lidhjes së gjakut në vijën mashkullore, në të cilat vështirë se mund të depërtonte elementi i huaj mashkull dhe së dyti pse kjo nuk ishte zonë e banuar me sllavë, porse me shqiptarë e ndoshta edhe me pak vendës të romanizuar, përkatësisht me “ vlleh” vendës.

Karakterin vllah të mesjetës së vonë të pararendësve të goranëve të sotëm e tregon mungesa e kontinuitetit në të folmen dhe në onomastikën e tyre e leksikut të mirëfilltë të latinishtes popullore/vulgare, gjë që sqarohet me të vërtetën e njohur gjithandej që elementi sllav i Ballkanit s’ka histori të antikës, por vetëm të mesjetës, prandaj as tek popullata gorane nuk gjendet ndonjë emërtim apo leksemë nga latiniteti ballkanik që nga sllavishtfolës, çfarë në antikën ilire-romake as që kishte në këtë zonë, do të ishte trajtësuar sipas veçorive fonetike të sllavishtes.

Se goranët e sotëm ishin vlleh të ardhur në këtë hapësirë e tregon edhe ruajtja deri në ditë tonat e emrave të vëllazërive gorane të formuar sipas modelit të vllehve të hapësirës së Jugut të Ballkanit. Të këtillë janë p.sh. emrat: tudorč dolb i një lugu që përbënte kufirin midis bjeshkës së katundit Radesh të Gorës dhe regjionit të Opojës; një pikë tjetër e kufirit të kësaj bjeshke e quajtur Milšor dhe vendi tjetër i quajtur Milšin katund i cili mbase mund të identifikohet me pjesën Milčeva bačila të kullotave të katundit Brod. Toponimi i parë (tudorč dolb) është i tipit antroponimik. Në këtë emër vendi ruhet antroponimi i gjithkrishterë me origjinë greke Θεόδωρος Theódoros në trajtën karakteristike rumune, vllahe të tij Tudor; në toponimin e dytë ruhet një trajtë e shkurtër e një baze antroponimike sllave Mili zgjeruar këtu me prapashtesën karakteristike vllahe të përkëdhelisë -šor që ndeshet edhe në mikrotoponime të tjera vllahe të Kosovës të emërtuara nga vllahishtfolës dhe është njëkohësisht edhe prapashesë e shqipes e hyrë nga rumanishtja. (khs. emrin e zhdukur Skokšor të një ujvarje në rrethina të Istogut, të përmendur që në fillimet e shek. 13; emrin Dabšor të një vreshti në rrethina të Prizrenit që përmendet në vitet 1198-1199; emrin e vjetër Vinishor të katundit të sotëm Nishor të Suharekës; emrin Brajshor të vëllazërisë në katundin me emrin po ashtu vllah Sharban të Prishtinës; emrin Nekshor, i shënuar në shek. XVI për katund më vete e lagjes/vëllazërisë së sotme të katundit Prapashticë të Prishtinës e ndonjë tjetër). Kjo prapashtesë e rumanishtes dëshmohet edhe në emrin e një truallishte të qajtur Srbšor që për në hapësira të Maqedonisë së sotme përmendet në vitin 1332.

Se këto mikrotoponime, që e dëshmojnë praninë e elementit roman ballkanik, përkatësisht vllah nuk janë të rastit, e tregon rrethana se edhe sot ka ndër emra vëllazërish të goranëve sish me prejardhje vllahe. Të këtillë janë p.sh. emrat Surdulovci në katundin Rapçë nga rum. surd-ul “i shurdhët”; Çuçulovci, nga rum. cucul“qyqe” Ursulovci nga rum. ursa “arushë”; Muševci (khs. antroponimin vllah Muçat, emrin e vëllazërisë Muçateçtitek rumunët dhe emrin e katundit Mushtisht të Kosovës) që rrjedh nga mbiemri sinonim muçat “i bukur” i mbiemrit bucur, përkatësisht a se bucura “i lumtur, gazmor” i rumanishtes e ndonjë tjetër.

Ndryshe qëndron puna, në këtë rrafsh, me popullatën shqipfolëse të krahinës së Opojës në të cilën ndeshen fjalë si kurt,-i “oborr i thurur me mur apo me gardh; 2. kopsht” nga lat. ballkanike curtis, e dalë nga cohorse kjo nga co(cum) dhe rrënjës hortus “kopsht”. Kjo fjalë e dalë nga përdorimi në latinitetin dalmat që në shek. 12, e ka ruajtur në të folmen e Opojës vlerën kuptimore të kryehershme të oborrit, pikërisht ashtu siç është ruajtur në frëngjishten, rumanishten e në greqishten e re, përkatësisht vlerën që e kishte curtisi latinitetit ballkanik si dhe fjalën burg-ue cila në këtë zonë e ka kuptimin e bartur “vath; vath rrëzë mali; rrënzë shkëmbi” dhe rrjedh nga lat. burg, burgus me kuptimin “mal, kurriz mali, gungë shkëmbore”

Ky fenomen ka ndodhur edhe tek mikrotoponimi opojar Kilikerja (nga lat. calcaria“gëlqere” me të njëjtin kalim të c/k të lat. në g si edhe tek lat. castania, shq. gështenjë) dhe tek mikrotoponimi opojar Udha pukë në katundin e sotëm Zgatar të Opojës që rrjedh nga një *Via publica e latinitetit ballkanik. Në të mirë të pranisë së një popullate shqiptare të vërshuar nga elemente romane ballkanike do të fliste edhe trajtja e ruajtur deri në ditë tonat e mikrotoponimit latin-ballkanik si Shtatuli; e emrit Blaq të katundit opojar (nga antroponimi me prejardhje latine Blasius) dhe e katundit Kapre (nga lat. capra “dhi,-a”) që tregojnë se shqiptarët autoktonë i trajtësuan e ruajtën ato fjalë e emra vendesh me origjinë nga latiniteti ballkanik (pjesë e të cilit ishin edhe këta vetë) në harmoni me ligjet fonetike të shqipes si në gjithë hapësirën etnolinguistike të shqiptarëve. Në dritën e ç’u tha më lart rezulton që as varianti goran i mikrotoponimit *Statio në trajtën Statuljtë latinitetit ballkanik, nuk do të mund të merrej për ndonjë dëshmi e kontinuitetit sllav të një emri antik, porse trajtë të cilën pararendësit vlleh të goranëve të sotëm do ta kenë adaptuar nga trajta shqipe Shtatul, që edhe dëshmohet tek mikrotoponimi homonim në katundin Blaç të shqiptarëve të Opojës. Kjo rrethanë do të tregonte që pararendësit romanë ballkanikë të goranëve të sotëm ishin bartës të një gjuhe në të cilën elementet latine ballkanike u zhvilluan ndryshe në krahasim me atë në shqipen. Dhe kjo do të jetë gjuha e trakasve të romanizuar, përkatësisht e romanëve/ vllehve ballkanikë. Në rastin tonë konkret kemi të bëjmë me fenomenin e shprehur figurativisht nga dijetari gjerman Gotfried Schramm e një vazhdimësie të lëvizshme të latinitetit ballkanik nga blegtorë romanë të Ballkanit, përkatësisht me një “Romani ballkanike të barinjve”.

Ata nuk u sllavizuan pra në atdheun e tyre të ri edhe për faktin që nuk erdhën me hope, porse përnjëherë si kolektivitet. Këta erdhën pra në këtë hapësirë me identitet të formuar gjuhësor, si bullgarishtfolës, nga hapësira gjuhësore e bullgarishtes. Po të mos ndodhte kështu, do të ishte e vështirë të shpjegohej arsyeja përse e folmja aktuale e goranëve është një variant i bullgarishtes. Sikur këta të mos kishin ardhur si grup i formuar gjuhësor që në atdheun e kryehershëm të tyre, përkatësisht sikur kjo ngulitje të mos ishte masive, vështirë se do të mund të sqarohej rrethana përse kjo popullatë, e vendosur në një ambient të rrethuar nga të katër anët nga popullata autoktone shqipfolëse, nuk e mori gjuhën shqipe, përkatësisht nuk u shqiptarizua e as nuk u serbizua, siç ndodhi gjithandej nëpër Kosovën e sotme ku vëllazëri të veçanta që ishin ngulitur në ambiente shqiptare dhe kishin sajuar të ashtuquajturat katune vllehsh të cilat kryesisht në Rrafshin e Dukagjinit dhe në krahinën e Drenicës shumë shpejt u shqiptarizuan, ndërsa në Rrafsh të Kosovës, në krahinat e Llapit, Gallapit, të Moravës e të Karadakut pjesërisht edhe u serbizuan.

Në filologjinë sllave (bullgare, maqedonase, serbe) çështja e prejardhjes së goranëve nuk ndiqet më thellë e më larg se harku kohor midis shek. 10-12 dhe lidhet vetëm me herezinë armene të përhapur së pari tek popullata e Bullgarisë dhe e quajtur bogumilizëm. Ky është pra harku kohor i lindjes dhe i përndjekjes së lëvizjes bogumile (më gjerësisht për këtë sh. nënkapitullin 4. 2.) në e nga Bullgaria, nga Maqedonia e Selanikut dhe nga Maqedonia e Vardarit e ndoshta edhe nga Serbia.

Në relacion me kishën e me pushtetin serb dhe me banorët serbë çfarë në zonën e Sharit nuk pati asnjëherë, banorët e regjionit të Gorës janë autoktonë relativë, përkatësisht të vendosur para shtrirjes këndej të pushtetit serb. Më mirë se gjithçka tjetër këtë e tregon varianti bullgar i të folmes së banorëve të kësaj krahinëze. Bullgarishtja, nga ana tjetër, nuk ka mundur të jetë gjuhë e vendit e kësaj hapësire porse vetëm gjuhë e “kolonëve” në rastin tonë e blegtorëve vlleh bullgarishtfolës dhe jo e “bullgarëve” etnikë siç ia ka ënda të besojë filologjia bullgare. Në kontekstin historik, e folmja e banorëve të regjionit të Gorës nuk ka mbështetje të mbahet për e folme maqedonase, sa kohë që jo vetëm atëherë, por madje as sot nuk pranohet për gjuhë më vete “maqedonase” një e tillë që u farkua kryesisht për shkaqe politike.

Po u pat parasysh konstatimi që pjesa dërmuese e vllehve, duke qenë blegtorë transhumanë, ishin gjithmonë e kudo bilingualë, sidomos burrat, e në të shumtën e rasteve edhe u asimiluan, do të rezultonte që pararendësit e goranëve të sotëm e sollën me vete bullgarishten jo si gjuhë të dytë, porse si gjuhë të komunikimit, ndërsa veçorinë etnike vllahe e ruajtën me pak fjalë vendëse dhe me më shumë emra familjarë që u kishin shpëtuar procesit të bullgarizimit.

Arsyeja e parë përse në atdheun e ri nuk u zhvillua procesi i asimilimit të ardhësve vlleh bullgarishtfolës në shqiptarë është mbase në rend të parë rrethana që këta ardhës do të kenë zënë vend këndej si grup relativisht kompakt në një hapësirë bjeshkësh të banuara rrallë nga popullata vendëse shqiptare, e pranishme ndoshta vetëm me kullota e tbane, e romanizuar thellë, mbi të cilën (hapësirë) elementi ardhës pati mundësi jo vetëm ta ruajë mëvetësinë gjuhësore e etnike porse, madje, edhe ta bullgarizojë ndonjë vëllazëri shqiptare që mund ta kenë gjetur në atë zonë. Ky paravendim mund ta ketë për mbështetje ruajtjen e disa toponimeve me prejardhje nga latiniteti ballkanik në hapësirën e krahinëzës fqinje të Opojës.

Arsyeja e dytë që ndikoi në ruajtjen e mëvetësisë së pararendësve të goranëve është rrethana që këta nuk gjetën në këtë zonë një institucion të fortë kishtar të asnjërit nga dy ritet e krishterimit, gjë që ua mundësoi ta vazhdojnë jetën si paganë, përkatësisht si ithtarë të dogmës së bogumilizimit.

Pararendësit vlleh të bullgarizuar të goranëve të sotëm do të jenë ngulitur në hapësirën e Gorës (në Kosovë e në Shqipëri) gjatë periudhës së pushtimit/sundimit bullgar të Kosovës së sotme në shek. 10-12. Sikur kjo masë vllehsh të ishte e ardhur më vonë, do të pritej që kjo ardhje të shënohej në anale jo vetëm të kishës bizantine, porse edhe në sosh të asaj serbe. Në të mirë të paravendimit të mësipërm duket se flet edhe rrethana që megjithë shtrirjen së pakut të përkohshme të kishës serbe mbi këtë regjion në shek. XIV, pikërisht vetë kjo administratë kishtare, pushtuese, i gjeti e prandaj edhe u bartën, u ruajtën deri më sot, pothuajse të gjithë emrat e vendeve e të vëllazërive me prejardhje vllahe, që janë shënuar në ato burime. Në këtë mes është për t’u vërejtur rrethana që në shkrime kishtare serbe të cilat kanë të bëjnë me Gorën, asnjëherë nuk del nocioni vlah as në kuptimin etnik e as në atë të “barinjve”. Kjo mbase sepse elementi vllah i bullgarizuar kishte ardhur në këtë zonë para shtrirjes jetëshkurtër të pushtetit, përkatësisht të kishës serbe në këtë zonë. Lashtësinë e ngulitjes së vllehve para pushtimit/sundimit serb të dinastisë së Nemanjidasve të Raška-s/Rashës në krahinën e sotme të Gorës sikur e ilustron shumë mirë rrethana që administrata e kishës pushtuese serbe me shtrirje (në rastin e Gorës) shumë të dobët të saj, regjistronte në vitin 1348, megjithatë, oikonime e mikrotoponime me prejardhje të latinitetit ballkanik/vllah që rrjedhin nga kohëra më të mugëta se ngulitja e kishës dhe e pushtetit serb në gjithë Kosovën e sotme, e pra edhe në regjionin e Gorës.

Komponentë vendimtare që dëshmon se pararendësit vlleh të goranëve ishin folës të bullgarishtes është e folmja e sotme (bullgare) e popullatës së këtij regjioni. Kjo e folme përmban dy veçori shquese fonetike e morfologjike të bullgarishtes: kalimin e zanores τ> të bullgarishtes së vjetër ( = sllavishtes së vjetër) në o dhe të gjysmëzanores b në e si edhe në bullgarishten e vjetër dhe jo në a si në serbishten e vjetër. Fenomeni i ndryshimit të a > o në të folmen e goranëve, që dëshmohet edhe në huazimet më të moçme të shqipes është, siç mësohet nga dija e gjuhësisë sllave, jo më i vjetër se shek. 9. Përveç kësaj, karakterin bullgar të së folmes së Gorës e dëshmon edhe ruajtja deri në ditët tona e kategorisë së shquarsisë së emrave në këtë të folme, cilësi kjo që në Ballkan e kanë vetëm shqipja, rumanishtja e bullgarishtja, përkatësisht maqedonishtja, jo porse edhe serbishtja e aq më pak varianti boshnjak i saj. Së këndejmi, të gjitha pretendimet që e folmja e goranëve të nxirret për e folme serbe, maqedonase apo, që është madje edhe qesharake, boshnjake, duhet të mbahen vetëm për teza të politizuara të cilat nuk kanë vend në vathin e dijes objektive të gjuhësisë.

Nga aq burime sa ka për këtë regjion, mësohet se emrat e sotëm të vendbanimeve të këtij regjioni janë po ata që dëshmohen më 1348 dhe këta emra nuk janë shënuar në atë burim në trajtat bullgare të tyre, porse në sosh serbe. Sado që në dokumentin e vitit 1348 nuk ndeshen mikrotoponime me prejardhje bullgare, mundësinë që banorët e kryehershëm të kësaj krahine e flisnin bullgarishten do ta tregonte fakti i pamohueshëm që disa nga mikrotoponime të dëshmuara në vitin 1348 në trajta serbe të tyre janë ruajtur nga vendësit deri në ditë tonat në trajtat bullgare të tyre. Kjo rrethanë do të tregonte se procesi i serbizimit librar të toponimisë së këtij regjioni, si edhe në gjithë hapësirën gjuhësore të shqipes, kishte përfunduar para shek. 14.

Qenien bullgare të mikrotoponimisë së Gorës edhe në kohën e lindjes së dokumentit të kishës serbe, përkatësisht karakterin bullgar të së folmes sllave të goranëve si edhe të kolonëve bullgarë të rrethinës së Prizrenit e dëshmojnë jo krejt tërthorazi edhe trajtat bullgare të disa emrave të vendbanimeve të vetë regjionit të Gorës si Globočica, Krstec, Shishtavec, Košarišt të përmendura në burimin e vitit 1348, disa oikonime të rrethinave të Prizrenit, si Nashec, Tupec, të Suharekës si Rahovec, Sallagrazhdë e madje edhe të Klinës si Bubavec e të Kamenicës Zajçec që përmenden nëpër burime kishtare serbe të shek. XIII-XV. Kjo rrethanë do ta përligjte bullgarishten jo vetëm për gjuhë të goranëve, porse edhe rolin e saj si gjuhë dhënëse e sllavizmave më të vjetra të shqipes së folur në Kosovë dhe pushtuesin më të vjetër sllavishtfolës të hapësirës etnolinguistike të shqiptarëve.

Gjykuar mbi bazën e të dhënave onomastike, sado të pakta, nga defterë osmanë-turq të shek. 15-16, del për pothuajse e vërtetë e palëkundshme që pararendësit e goranëve të sotëm nuk erdhën këndej as si “bullgarë”, as si “maqedonas” e as si të islamizuar, porse u islamizuan në hapësirën që e banojnë sot ashtu si edhe popullata shqiptare që krahinëzën e Gorës dhe popullatën e saj e rrethon, thënë thjesht, nga të gjitha anët e horizontit.

Komponentja myslimane, si formë rezistence e goranëve për të mos u deklaruar shqiptarë, bullgarë, maqedonas, e aq më pak serbë (sado që ka të tillë që deklarohen për serbë, maqedonas, turq, të papërcaktuar etj.) bënë që goranët të jenë entitet shumë i lakmueshëm, i gatshëm edhe ky vetë të bie nën ndikimin e politikave të ditës. Kjo shihet më së miri kohëve të fundit kur kjo popullatë, e ngopur nga propagandat maqedonase e serbe, po deklarohet për boshnjake. Në këtë kontekst, krerë lojalë, më së shumti mësues, të hutuar të goranëve shfrytëzojnë, edhe kundër njëri-tjetrit, privilegje të pritura p.sh. nga Bullgaria për marrjen e vizave të BE-së edhe formimin në perspektivën iluzore të një shteti të madh të myslimanëve në Ballkan, i cili nën patronatin e Bosnes do të përfshinte Bosnjën, Sanxhakun, pjesët myslimane e boshnjake dhe shqiptare të Malit të Zi, gjithë Shqipërinë, Kosovën e pjesën shqiptare të Maqedonisë.

Teza e lidhjes së prejardhjes së popullatës së Gorës me boshnjakët nuk është më e moçme se 15 vite dhe është, vështruar politikisht, e pandashme nga procesi i zhbërjes së ish-Jugosllavisë. Në deklarimin për boshnjakë të një pjese të popullatës së Gorës do të ketë ndikuar mbase në rend të parë përkatësia fetare islame e popullatës së këtij miniregjioni, me ç’rast nuk është marrë fare në konsideratë rrethana që banorët e Gorës e flasin një gjuhë të variantit sllav i cili (variant) nuk ka ndonjë lidhje gjenetike me variantin boshnjak të serbishtes, përkatësisht të kroatishtes. Mbase duke e heshtur faktorin e propagandës, deklarimi i një pjese të goranëve për boshnjakë arsyetohet p.sh. nga autori S. Idriz me rrethanën që “procesi i formimit të kombeve i nisur në Ballkan në shek. XIX po vazhduaka edhe sot e gjithë ditën.” Në këtë kontekst më duket i drejtë reagimi i autorit Samir Velija sipas të cilit goranëve ua imponuan termin boshnjak, të cilin goranët e refuzuan, ashtu siç do të vepronte secili njeri që e heton se me terma që atij nuk i janë fare të njohur po i kërcënohet me të fortë identiteti. Kjo aq më parë që goranët as që paskan ditur gjë përkitazi me boshnjakët e aq më pak për ndonjë përkatësi imagjinare të tyre grupit të etnik të boshnjakëve. Në rrafshin gjuhësor, ky autor vëren më tej, edhe që “gjuha e bashkësisë gorane i ngjet më fort maqedonishtes, por që duke mos qenë e standardizuar, hapësira për manipulime mbetet e gjerë.” Ky autor shton edhe konstatimin se kjo propagandë po i shtynë goranët drejt boshnjakizimit, sado që deri vonë goranët s’dinin gjë për boshnjakët, prandaj autorit tonë i ka rënë jo rrallë të dëgjojë: “unë nuk mund të jem boshnjak, sepse nuk e kam nështetësinë e Bosne-Hercegovinës”.

Skënder GASHI, “Kërkime onomastike-historike për minoritete të shuara e aktuale të Kosovës”, AShAK, Prishtinë, 2015.
(Fotografia në ballinë: Skënder Gashi / Dialogplus.ch)

Albanologu Skender Gashi ka vdekur pasditen e së enjtes.

Gashi i lindur më 1942 në Mramor të Prishtinës, njihet si njëri prej studiuesve të zellshëm të albanologjisë. I doktoruar në salzburg ku mbrojti tezën e disertacionit për emrat e shqiptarëve gjatë shekujve XIV-XV, sipas burimeve kishtare serbe. Gashi që ishte punonjës i Institutit Albanologjik të Prishtinës nga viti 1980 deri më 2003 do të punonte si lektor i gjuhës shqipe në Vjenë. Atje edhe kishte botuar revistën shkencore “Dardania”

Veprat e tij më të njohura janë: “Fjalori toponimik kronologjik i Kosovës në vendbanime ekzistuese dhe vendbanime të zhdukura” në dy vëllime, ishte bashkautor i “fjalorit të fjalëve dhe shprehjeve popullore”, pastaj autor i veprës “Kërkime onomastike-historike për minoritete të shuara e aktuale të Kosovës”, shkruan Koha Ditore.

Të dhënat për ceremoninë e varrimit të Gashit do të bëhen të ditura gjatë orëve në vazhdim. / Koha.net / KultPlus.com