Bisedë me Tomorr Plangarica, profesor i disiplinave gjuhësore dhe letrare në Institutin e Gjuhëve dhe Qytetërimeve të Lindjes (INALCO) në Paris.
Instituti i Gjuhëve dhe Qytetërimeve të Lindjes (INALCO) është një institucion me një traditë mëse dyqind e njëzet vjeçare në sistemin e arsimit të lartë në Francë, ku mësohen dhe jepen njohuri për më shumë se 100 gjuhë. Në këtë institucion edhe mësimdhënia e gjuhës shqipe dhe qytetërimit shqiptar ka përvijuar tashmë një përvojë gati njëqindvjeçare, duke mbajtur gjallë atë traditë që ishte përvijuar edhe më parë në Francë për njohjen e studimin e gjuhës shqipe, kulturës dhe historisë së këtij populli, në një cikël shkollimi në tri nivele: formim bazë trevjeçar (studime bazike), master dhe doktoratë… Por, le të kujtojmë kalimthi se Shqipëria, historia dhe kultura e saj, heronjtë dhe bëmat e tyre kanë qenë të pranishme edhe në penat e klasikëve francezë, për shembull, te Ronsari (Pierre de Ronsard) dhe Lamartini (Alphonse de Lamartine) apo në veprat e konsujve a udhëtarëve francezë të shekujve të kaluar (Tomorr Plangarica).
Bisedën e realizoi: Mimoza Hasani Pllana
Mimoza Hasani Pllana: I nderuar profesor Plangarica, ju jeni nga studiuesit e rrallë që keni kryer studimet doktorale në fushën e psikolinguistikës; gjithsesi ju keni ligjëruar edhe në disa fusha të gjuhësisë dhe letërsisë shqipe, nga fonetika, stilistika, analiza e tekstit deri te pragmatika e analiza e diskurseve. Sa janë në funksion të njëra-tjetrës të gjitha këto disiplina?
Tomorr Plangarica: Përgjithësisht angazhimi në një fushë a në fusha të caktuara studimi kushtëzohet nga ndikimi i një morie faktorësh, sa të natyrës subjektive, që kanë të bëjnë me parapëlqimet, interesimet e veçanta, joshjet dhe kureshtitë, po aq edhe të natyrës objektive, që kanë të bëjnë me nevojat e shfaqura në kontekste a lëminj të caktuar studimorë në një hapësirë a çast të caktuar. Unë i përkas atij brezi mësimdhënësish universitarë e studiuesish, që pati shansin t’u përkushtohet me më shumë lehtësi disa fushave të mendimit gjuhësor të cilat “prisnin”, prej kaq kohësh, trajtime të thelluara, por që në kushtet e para viteve 1990 në Shqipëri nuk ishte shumë e mundur të lëvroheshin, si pasojë e mungesës së kontaktit më të gjerë me literaturën e huaj, mungesës së njohjes sa duhet të përvojave perëndimore apo paragjykimeve të natyrës ideologjike a metodologjike. Ndryshimet e thella politike dhe shoqërore në vitet 1990 mundësuan t’i qasemi me më shumë zell dhe kompetencë edhe dukurive e problemeve që shqetësonin mendimin gjuhësor në të ashtuquajturën “gjuhësi e jashtme”, që parakuptonte shqyrtimin e dukurive gjuhësore përtej njësive të sistemit. Në fakt, joshja për shqyrtime më të thelluara në këto fusha studimi lind natyrshëm edhe ndërsa studiuesi kërkon t’i krijojë një bazë sa më të qëndrueshme teorike edhe vetë shqyrtimit të njësive të sistemit, ndërsa thellohet në shqyrtimin e përvetësimin e njohurive që përpunohen në hapësirën e gjuhësisë teorike dhe filozofisë së ligjërimit, shkollave e kahjeve teorike që priren t’i shqyrtojnë në mënyrë sistemore dukuritë gjuhësore, në rrafshin e regjistrave të ndryshëm ligjërimorë të shfaqjes së tyre, në sfera e nivele të ndryshme moshore të përdorimit të gjuhës etj. Kontakti me përvojat europiane, shumë më i mundshëm dhe më i lehtë pas vitit 1990, krijoi mundësinë që kjo problematikë të zinte vend shkallë-shkallë edhe në studimet tona: bëhet fjalë për përfshirje në një “gjuhësi të re”, pra për një hapësirë shqyrtimi ku objekti i studimit, metodologjitë, konceptet dhe terminologjia janë shfaqur e po përvijohen këto 3-4 dhjetëvjeçarët e fundit edhe në shkollat më në zë të gjuhësisë, në atë anglo-saksone, në atë latine (kryesisht në përvojat shqyrtuese franceze) dhe në atë gjermanike. Është fjala, pra, për atë gjuhësi që po njihet gjithnjë e më shumë si gjuhësi jo e sistemit, por si gjuhësi përtejfrazore, si gjuhësi që do të diferenconte llojet e diskursit në komunikim, një gjuhësi që do të kishte një përgjigje për vetjet a thënësit (énonciateur) në komunikim dhe mënyrën e adresimit të mesazheve, një gjuhësi që të shihte përtej dikotomisë “i shenjuar/shenjues”, që me dallimin edhe të referentit e procesit të referencës, të 68 shqyrtonte situatën e të thënit, që ta konsideronte kuptimin e mesazhit jo thjesht domethënie të bartur te fjala e fjalia, por të ndërtuar në procesin e të dëgjuarit/lexuarit në bashkëmarrëdhënie me bashkëfolësin a bashkëthënësin…, një gjuhësi, pra, e rendit të tretë (pas asaj të fjalës – Sosyri, dhe asaj të fjalisë – Çomski), që të sillte interpretime përtej domethënieve të atyre njësive.; e po ashtu, bëhet fjalë për disiplina, autonomia e të cilave vishet me një mantel të veçantë; madje flitet më së tepërmi për marrëdhënie ndërdisiplinore sesa për kufij ndarës, autonomi a përkatësi të dijeve në një hapësirë të caktuar; prej nga, më së shumti, në shkollën franceze flitet më shumë për shqyrtime në kuadër të shkencave të ligjërimit. Nga ana tjetër, realiteti përdorimor i shqipes në vitet ’90 të shekullit të kaluar po njihte zhvillime të dukshme, të cilat po parashtronin kërkesa të ngutshme për studimin e tyre.
Pjesë përbërëse e atij realiteti përdorimor të shqipes ishte edhe kompetenca gjuhësore e nxënësit e grupmoshave shkollore të caktuara. Për më tepër, reformimi i mësimdhënies së shqipes, që në sistemin arsimor në Shqipëri kishte filluar qysh në fund të viteve 1970, kërkonte tashmë mbështetje më të qëndrueshme teorike dhe analiza më të drejtpërdrejta të dukurive gjuhësore që shfaqeshin në ato grupmosha dhe interpretime të atyre dukurive nga këndvështrimet e teorive gjuhësore të përpunara kryesisht në fushën e psikolinguistikës, por edhe më gjerë nga disiplinat e ndryshme të shkencave të ligjërimit. Në këtë kuadër mund ta përfshij angazhimin tim fillestar në këtë fushë, në studimin e veçantive të formimit gjuhësor në grupmoshat shkollore. Është një punë të cilën jam munduar ta zgjeroj e shtrij në vitet e mëpastajme, duke qenë i 69 bindur se kompetencën gjuhësore të çdo individi shqipfolës s’mund ta drejtojmë në nivelin e duhur pa i kushtuar vëmendje të veçantë formimit gjuhësor në shkollë, formim që do të jetë më i plotë nëse i tërë procesi i arsimimit do të përfitojë edhe nga prurjet e sotme të shkencave të ligjërimit; kam parasysh këtu edhe zhvillimet në didaktikën e gjuhës e të letërsisë, të teorive të të lexuarit (atij letrar në veçanti), të semiotikës, pragmatikës, etj. , etj. Bëhen përpjekje jo të pakta sot në Shqipëri e Kosovë, por prurjet nuk janë sistemore, dija në këto fusha mbetet ende fragmentare. Por, duke qenë mësimdhënës në universitet, pranë departamentit të gjuhësisë të UE “A. Xhuvani”, periudha e ndyshimeve në Shqipëri na nxiti, na angazhoi dhe na vuri para detyrimit intelektual që në programet universitare të studimeve të gjuhës dhe letërsisë të përfshinim edhe njohuritë që mungonin, por që ishin të domosdoshme nga fusha e kësaj gjuhësie. Ndaj u angazhova në përgatitjen e ligjëratave në fushën e psikolinguistikës, filozofisë së ligjërimit, analizës së tekstit, analizës së diskursit, pragmatikës, krahas stilistikës, etj. , çka sillte dobi për studentët, por edhe për mua, sepse mundësonte thellim në dije, pa të cilat formimi i studiuesit do të ishte gjithsesi i gjymtë. Sigurisht që ishte një “endje” në një hapësirë tejet të gjerë, që mund të pengonte disi thellimin në një fushë më të ngushtë, por ishte e domosdoshme dhe e vlefshme. Vërej me kënaqësi që kahje të tillë ka pasur puna edhe e shumë kolegëve të mi në Shqipëri dhe në Kosovë dhe mund të pohoj që tashmë interesimi për problemet e studimit të ligjërimit janë të pranishme në tavolinat e studiuesve po aq sa edhe ato të sistemit të gjuhës shqipe, të dukurive të natyrës fonetike, morfologjike a sintaksore.
M.: Tani jeni profesor albanologjie në seksionin e gjuhës shqipe të Departamentit të Gjuhëve të Europës Juglindore në Institutin e Gjuhëve dhe Qytetërimeve të Lindjes (INALCO) në Paris, ku në mes gjuhëve të tjera, studiohet edhe gjuha shqipe. A mund të na shpjegoni më shumë për këtë institucion dhe si janë të strukturuara progamet nëpër nivele të ndryshme të arsimit të lartë atje?
T.P.: Interesimi për gjuhën shqipe, kulturën dhe artin shqiptar, trashëgiminë, traditën dhe bashkëkohësinë janë pjesë e interesimeve shkencore të studiuesve francezë në universitete e departamente të ndryshme, në institucione universitare në qytete të ndryshme të Francës. Por nëse prurjet në këtë fushë janë përgjithësisht produkte të punës individuale shkencore të studiuesve a profesorëve të caktuar, INALCOja është i vetmi institucion në të cilin në mënyrë të organizuar jepet mësim në fushën e albanologjisë, jepen njohuri për gjuhën dhe qytetërimin shqiptar në një cikël shkollimi në tri nivele: formim bazë trevjeçar (licence), master dhe doktoratë. Në fakt INALCO-ja është një institucion me një traditë mëse dyqind e njëzetvjeçare në sistemin e arsimit të lartë në Francë, ku mësohen dhe jepen njohuri për më shumë se 100 gjuhë dhe kontekstet kulturore, letrare e qytetëruese në të cilat ato gjuhë janë zhvilluar; krahas mësimdhënies së këtyre gjuhëve bëhen njëherazi kërkime shkencore mbi gjuhët e Europës Qendrore e Lindore, të Afrikës, të Lindjes së Mesme, të Azisë, të Oqeanisë dhe popullsive vendëse të Amerikës përmes disiplinave të tilla si gjeografia, historia, antropologjia, shkencat politike, ekonomike e sociale, të mbështetura nga ekipe profesorësh të këtij institucioni ose në bashkëpunim me qendrat a institutet kërkimore shkencore. Në këtë institucion edhe mësimdhënia e gjuhës shqipe dhe qytetërimit shqiptar ka përvijuar tashmë një përvojë gati njëqindvjeçare, duke mbajtur gjallë atë traditë që ishte përvijuar edhe më parë në Francë për njohjen e studimin e gjuhës shqipe, kulturës dhe historisë së këtij populli; për më tepër, përmes një profesorati cilësor që u angazhua në studime në fushën e albanologjisë dhe dha produkte konkrete. Në botime të ndryshme të këtij institucioni, në revistat e tij shkencore dhe botime të tjera janë të pranishme këto kontribute. Një vështrim përmbledhës është bërë edhe në botimin e bërë me rastin e 200-vjetorit të këtij institucioni (1995). Le të kujtojmë kalimthi se Shqipëria, historia dhe kultura e saj, heronjtë dhe bëmat e tyre kanë qenë të pranishme edhe në penat e klasikëve francezë, për shembull, te Ronsari (Pierre de Ronsard) dhe Lamartini (Alphonse de Lamartine) apo në veprat e konsujve a udhëtarëve francezë të shekujve të kaluar. Në emrat më të njohur të kësaj trashëgimie, në suazën e kontributeve të studiuesve francezë për albanologjinë, spikatin emra të shquar si Lui Lysiën Bonoparti (Louis-Lucien Bonaparte), Ogyst Dozoni (Auguste Dozon), Lui Benlëvi (Louis Benloeë), Lui Pod’horski (Louis Podhorszky), Mario Roku (Mario Roques), Gabriel Anceu (Gabriel Ancey), Robert d’Anzhëli (Robert d’Angely), Hanri Buasëni (Henri Boissin), Kristian Gyti (Christian Gut), Zhorzhë Dretasi (Georges Drettas), Kristianë Montekoja (Christiane Montecot), Odilë Danieli (Odile Daniel), Zhan-Lui Dysheja (Jean-Louis Duchet), Odetë Marké (Odette Marquet)etj. Për një rastësi të lumtur, por jo vetëm për rastësi, mes tyre ka figura të rëndësishme me prurje të konsiderueshme edhe për kulturën dhe studimet europiane. Gjithsesi, në mjedisin francez Mario Roku konsiderohet si pionier i kërkimeve gjuhësore franceze të albanologjisë, kontribute të dhëna në kuadër të interesimeve që nxiteshin në lidhje me shqipen në Shkollën e Gjuhëve të Lindjes, sot INALCO. Romanist në zë, ishte ai që filloi mësimdhënien e shqipes në këtë institucion qysh më 1927-ën dhe që botoi po ashtu në një koleksion të Bibliothèque de l’Ecole dy vepra mbi tekstet e vjetra shqipe: Fjalori shqip i 1635-ës i Frang Bardhit, me një hyrje dhe tregues, në vitin 1932 dhe Kërkime mbi tekstet e vjetra shqipe, më 1934-ën. Pas tij mësimdhënia e shqipes dhe qytetërimit shqiptar pati të tjera personalitete me kontribute edhe në fushën e albanologjisë, si H. Buaswnin, K. Gytin, O. Danielin etj. H. Buaswni(ww), specialist i gjuhëve sllave, e dha mësim shqipen në këtë institucion për gati 25 vjet dhe hartoi gjithashtu edhe një “Gramatikë të gjuhës shqipe”, shumë artikuj gjuhësorë dhe përktheu edhe shumë krijime të epikës shqiptare. K. Gyti, student dhe më tej vijues i punës së Buasënit, drejtues për disa vjet edhe i Departamentit të Gjuhëve të Europës Juglindore përveç mësimdhënies u angazhua në mënyrë intensive në studimin e kulturës dhe historisë së Shqipërisë, botoi studime me natyrë historike, kulturore e gjuhësore, përktheu në frëngjisht vepra të autorëve shqiptarë nga Shqipëria e Kosova, botoi një monografi për Pashko Vasën dhe përktheu në frëngjisht edhe Kanunin e L. Dukagjinit, që nga specialistët konsiderohet ndër përkthimet më të mira të këtij kodi zakonor. Po ashtu edhe Odile Daniel, pas një periudhe të gjatë të mësimdhënies së shqipes dhe drejtimit të Departamentit të Gjuhëve të Europës Juglindore, kontribuoi njëherazi në fushën e albanologjisë me studime për kulturën shqiptare, gjuhën shqipe dhe dialektet e saj dhe përktheu në frëngjisht shkrimtarë shqiptarë, mes të cilëve edhe veprën e at Zef Pllumit Rrno për me tregue. Duhet theksuar që pjesë e ekipit mësimdhënës të shqipes në këtë institucion kanë qenë në vijimësi edhe profesorë shqiptarë; deri në vitet 1970, profesorë shqiptarë që gjendeshin në Francë, si Petraq Pepoja, Nuçi Kota, Milto Noçka; dhe më tej gjuhëtarë në zë, të dërguar nga Instituti i Gjuhësisë në Tiranë, si R. Përnaska, Menella Totoni, Enver Hysa, Bahri Beci, etj. , apo njohës e studiues shumëprofilësh të letërsisë e kulturës shqiptare, si Mihal Hanxhari, Aurel Plasari, Ardian Marashi etj. Duhet theksuar gjithashtu që mjedisi në këtë institucion, jeta kërkimore-shkencore dhe njohja më e thelluar e zhvillimeve të gjuhësisë në Francë ka mundësuar edhe një ndikim të tërthortë në albanologji përmes veprës së këtyre personaliteteve, duke sjellë interpretime të dukurive të shqipes edhe mbi baza teorike të mendimit të përvijuar tashmë në Francë.
M.: Sa janë të interesuar studentët e huaj për të ndjekur studimet e albanologjisë në këtë institucion?
T.P.: Aktualisht mësimdhënia e gjuhës shqipe dhe e qytetërimit shqiptar në këtë institucion bëhet në të tria ciklet e shkollimit universitar, me diplomime në formimin bazë trevjeçar (licence), master dhe doktoratë. Epoka në të cilën jetojmë, ndërkaq ka krijuar një status, disi më të ndryshëm në lidhje me përkatësinë e studentëve. Tashmë, me bashkëpunimet mes institucioneve nga vende të ndryshme, lëvizja e studentëve përmes programeve universitare, kurset e mësimdhënies me studentë francezë vijnë e zgjerohen edhe me studentë të ardhur nga vende të tjera; për shembull, në vite të ndryshme pjesë e këtyre kurseve ka qenë edhe pjesëmarrja e studentëve nga vende të tjera, për shembull, nga Polonia, Finlanda, Çekia; madje edhe studentë nga Australia dhe Kina.
M.: Po shqiparët?
T.P.: Vërehet sërish një veçanti që lidhet me epokën në të cilën jetojmë. Nëse më parë, kur njohja e gjuhës shqipe dhe qytetërimit shqiptar përthithte interesime intelektuale të francezëve për t’iu përkushtuar fushave të tilla si ajo e kulturologjisë, diplomacisë e sidomos të përkthimit, dhe njohjes së kësaj gjuhe për nevoja të shtetit francez dhe institucioneve të tij, tani këto nevoja mund t’i përmbushë edhe një brez i ri studentësh francezë, me origjinë shqiptare (nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e Veriut a Mali i Zi), të lindur ose të rritur në Francë, të cilët nisin e i përkushtohen jo thjesht mësimit të gjuhës, por sidomos njohjes së thelluar të saj dhe kulturës shqiptare, për të konkuruar më tej në tregun francez të punës. Ndaj tani, pjesë e studentëve, janë edhe këta të rinj. Presim tashmë, që përkthimet në frëngjisht të shkrimtarëve apo studiuesve shqiptarë të jenë edhe me nënshkrimin e këtij brezi.
M.: Studiues e shkrimtarë të njohur shqiptarë janë të lidhur me kulturën letrare franceze, nëpërmjet studimeve apo krijimtarisë letrare që zhvilluan në këtë qendër të kulturës dhe civilizimit europian e botëror, po lexuesi francez sa mendoni se e njeh letërsinë shqipe?
T.P.: Ka gjithnjë një publik të interesuar për letërsinë dhe kulturën e një vendi, qoftë edhe ky një vend i vogël apo me gjuhë të veçantë. Për më tepër, në kohën e sotme, kur qarkullimi i vlerave kulturore, mundësohet nga një teknologji tejet e efektshme dhe forma organizimi më intensive (panairet e librit, konferencat, informacionet përmes masmedias etj.) edhe letërsia e kultura shqiptare në Francë ka të interesuarit e vet. Por në mjedisin francez kemi edhe një shans të madh: hapësirën e gjerë të ndriçuar në lidhje me këtë letërsi, histori e kulturë nga I. Kadareja, hapësirë që lehtëson gjithsesi të vihen në dukje dhe të përthithet interesim edhe për vlerat e tjera të krijuara nga shkrimtarët shqiptarë, që po ashtu janë përkthyer e vijojnë të përkthehen në frëngjisht. Për më tepër, qendër e njohjes së këtyre vlerave tashmë nuk është vetëm Parisi, por edhe qytete të tjera të Francës ku jetojnë e kryejnë veprimtarinë kërkimore jo vetëm studiues e krijues francezë, por edhe studiues e krijues shqiptarë, si Strasburgu, Lila, Puatjeja, Lioni, Marseja etj. (dikush më i informuar se unë mund të shtojë me siguri edhe qytete të tjera, madje edhe më gjerë, në vendet e tjera frëngjishtfolëse, si Belgjika a Zvicra).
M.: Amund të na thoni cilët autorë shqiptarë janë më të kërkuar dhe cilët mund të gjenden në raftet e librarive franceze me veprat e tyre të përkthyera në frëngjisht?
T.P.: Duke iu shmangur listimit të emrave të shumtë të shkrimtarëve shqiptarë që janë tashmë në frëngjisht, për të mos bartur pengun e mospërmendjes së ndonjë autori, mund të pohoj se shkrimtarët më në zë shqiptarë nga Shqipëria dhe Kosova janë tashmë në raftet e librarive a bibliotekave në frëngjisht. Pothuaj çdo vit bëhen përurime të veprave të autorëve shqiptarë bashkëkohës a të traditës në frëngjisht. Në bibliotekën e INALCO-së është i pasuruar fondi i librit me vepra të autorëve shqiptarë në gjuhën frënge jo vetëm i veprave letrare, por edhe i fushave të tjera të shkencave shoqërore, sidomos të veprave me natyrë gjuhësore, letrare, historike, antropologjike, kulturore etj. Por në këto raste asnjëherë arritja nuk mund tëquhet e mjaftueshme.
M.: Gjuha shqipe, në mesin e pak miqve të saj, ka të renditur edhe albanologë të shquar francezë, si Christian Gut, që nuk jeton më mes nesh, apo Odette Marquet, e cila ende kontribuon për promovimin dhe njohjen e vlerave të letërsisë shqipe. Ch. Gut, gjatë jetës së tij, pa reshtur, promovoi letërsinë shqiptare për lexuesin francez, nëpërmjet studimeve, përkthimeve të veprës së shkrimtarëve modernë si dhe punës si profesor në INALCO dhe Sorbonë. Ndërsa, albanologia O. Marquet, kthehet te letërsia filobiblike duke nxjerrë një vepër të re për autorin dhe atdhetarin e madh shqiptar, Pjetër Bogdani. A mund të na thoni sa ishin dhe sa janë të zhvilluara bashkëpunimet tuaja me albanologët e njohur francezë, përfshirë edhe dy emrat e njohur që përmendëm?
T.P.: Është gjithnjë relativ përcaktimi i përllogaritjes së miqve ndaj një gjuhe a kulture të caktuar. E rëndësishme është që gjuha shqipe dhe kultura shqiptare është e pranishme në interesimet shkencore e kulturore të studiuesve francezë. Unë kam pasur rastin të vëzhgoj nga fare pranë pasionin dhe dashurinë me të cilën Kristian Gyti përkthente Kanunin e Lekë Dukagjinit dhe hartonte monografinë për Pashko Vasën. Kam ndjekur ligjëratat e tij në Ecole des Hautes Etudes dhe kam parë se si integrohej natyrshëm një vlerë kulturore e kodit zakonor shqiptar në mjedisin francez e më gjerë. Kam mbetur i mrekulluar nga përkujdesja, dashuria dhe kureshtja e pandalshme e Kristian Montekosë për të njohur ndërkohë vlerat që përftoheshin në Shqipëri, sidomos interesimi që tregonte ndaj shkrimtarëve bashkëkohës shqiptarë dhe përkushtimi i saj për t’i sjellë ata në frëngjisht. Një shpirt që iu përkushtua pa rezerva kulturës e letërsisë shqiptare dhe që e pati të pranishme në interesimet e saj deri në vdekje. Po ashtu kam parë nga afër entusiazmin e përkthyeses dhe profesoreshës Odilë Daniel ndaj vlerave e mesazheve të gjithëkohshme që përçon vepra e at Zef Pllumit. E vlertë po ashtu mbetet edhe puna e motrës Odetë Marké për Bogdanin, por edhe kontributet e tjera të saj për kulturën arbëreshe apo në fushën e përkthimit. Pasionet e mëdha ndaj kulturës nxiten nga universe kulturore që përftohen edhe në gjuhë që kanë shtrirje a përdorues jo të shumtë në numër. Gjuha shqipe ka provuar që e meriton respektin dhe miqësinë, që sa më shumë bëhet e njohur përmes këtyre produkteve, aq më shumë zgjeron edhe rrethin e miqësive.
M.: Si e vlerësoni komunikimin ndërkluturor dhe ndërdisiplinor në mes qendrave shqiptare të mësimdhënies në vende të ndryshme europiane?
T.P.: Qendra të mësimdhënies së shqipes ekzistojnë në vende të ndryshme të Europës, por edhe përtej saj, deri në Kinë apo SHBA. Është koha të vendosen bashkëpunime të drejtpërdrejta mes tyre, për të disiplinuar energjitë e shpenzuara në funksion të studimeve e po kaq për të mundësuar qasje edhe më komplekse dhe të thelluara në shqyrtimet e profileve të ndryshme të albanologjisë.
M.: Ndër lexuesit shqiptarë, Franca kujtohet edhe si vendi që vlerësoi lart krijimtarinë letrare të shkrimtarit më të njohur shqiptar të të gjitha kohërave, Ismail Kadare. Sipas perspektivës suaj, sa është e vështirë që një i huaj të arrijë majat e vlerësimit nga lexuesi, botuesi dhe kritika letrare franceze?
T.P.: Shembulli i Kadaresë është tejet domethënës për të kuptuar se vlerat e përftuara i tejkalojnë kufijtë e ngushtë të një vendi a të një hapësire, të një gjuhe a kulture të një vendi sado i vogël qoftë ai. Angazhimi i studiuesve të ndryshëm francezë për shqyrtimin e veprës së Kadaresë nuk resht; temat studimore, doktoratat, monografitë për aspekte të ndryshme të krijimtarisë së tij apo vështrime për ta vendosur atë në piedestalin e shkrimtarëve më të mëdhenj bashkëkohës në Europë e më gjerë janë të shumta. Para disa vjetësh, nga dy qendra të rëndësishme studimore të universiteteve në Francës u organizua një konferencë shkencore me pjesëmarrje të mbi 50 studiuesve nga universitete të ndryshme të botës, jo vetëm në Europë, por edhe me studiues nga SHBA-të dhe Australia, në të cilën u analizua pikërisht ky status i merituar që Kadareja ka përvijuar tashmë në letërsinë bashkëkohore, aktet e së cilës u botuan në vitin 2011 nën titullin Lectures d’Ismail Kadaré nga profesoret e studiueset e letërsisë V. Gely dhe A. Eissen. Herë pas here vetë Kadareja është i pranishëm me intervista në shtypin francez a në stacione të ndryshme televizive franceze; për më tepër, vepra e tij është e rekomanduar në programet e shkollave të mesme franceze, ndër shkrimtarët e studiuar në atë cikël studimi; veçse para disa muajsh, një tjetër monografi prej qindra faqesh u botua nga J. P. Shampseja (Jean-Paul Champseix), një studiues i mirinformuar që mes të tjerëve i ka kushtuar vite të shumta pune studimit të veprës së Kadaresë. Dhe kur vlerat e përftuara nga një shkrimtar i vendit tënd fitojnë këtë përmasë, nuk ndien thjesht krenari e 79 kënaqësi, por ato bëhen nxitëse për ridimensionim të përpjekjeve për njohjen dhe propagandimin e letërsisë dhe kulturës shqiptare në përmasa më të gjera të saj. Ndaj theksova pak më parë që e kemi tashmë një hapësirë të ndriçuar qartë në kontekstin e kulturës franceze, në të cilën autorë të tjerë sjellin kontribute për t’i zgjeruar përmasat.
M.: A mund të na thoni se çfarë jeni duke punuar momentalisht në fushën e albanologjisë dhe shkencave të ligjërimit?
T.P.: Dy studime kam tashmë në proces pune: Njëri,që rreket të trajtojë një problematikë, që do ta përmblidhja në këtë mënyrë: Analiza diskursive e tekstit si sfidë teorike dhe mundësi për interpretim e ri-ndërtim më të efektshëm të mesazheve tekstore/diskursive. Është një kahje studimi ku ngërthehen një mori treguesish dhe një problematikë e natyrës teorike tejet e pranishme sot në mendimin gjuhësor europian e më gjerë, ku duhet të integrohen natyrshëm shqyrtimet e tipave të ndryshëm të teksteve në gjuhën shqipe. Në përvojat tona studimore ende nuk janë bërë paraqitje të disiplinuara dijesh të kësaj problematike, e aq më pak sinteza e përgjithësime njohurish. Është një punë që kërkon gjithsesi përkujdesje të veçantë për të bërë përqokjet e duhura e sa më funksionale në konteksin e një pasurie të konsiderueshme teorish të ndryshme tejet të suksesshme e në modë në ditët tona, me nisma në teoritë e ndryshme semantike (të frazës a të tekstit) e deri në ato pragmatike (të tekstit e diskursit); e përtej tyre, në fushën e filozofisë, psikologjisë, sociologjisë, antropologjisë, inteligjencës artificiale etj.. 80 Sigurisht që orientimi në një hapësirë të tillë, tejet të gjerë, parakupton shtrimin dhe trajtimin, më së pari, të problematikës që do të lidhet me teorinë e tekstit, gjuhësinë tekstore, teorinë e diskursit, e po ashtu edhe me analizën tekstore e atë diskursive. Në këtë rast, ndërdisiplinariteti nuk do të jetë një prirje spontane për të zgjeruar kufijtë e hapësirës së shqyrtimit, por do të jetë parakusht detyrues metodologjik për vështrime e interpretime të suksesshme. Pjesën më të rëndësishme dhe më angazhuese të kërkimit, do ta përbëjnë analizat e drejtpërdrejta të teksteve a diskurseve në gjuhën shqipe, analiza që do të synojnë jo thjesht përvijimin e modeleve analizuese në këtë fushë, por sidomos nxjerrjen në pah të dukurive të ndryshme të natyrës tekstore e diskursive që shfaqin e bartin veçanti në gjuhën shqipe (kohësia, aspektualiteti, situata thënësore, etj.etj.). Studimi i dytë ka të bëjë me një synim më të hershëm për të përvijuar një historik të kontributeve të
INALCO-së në albanologji, për vlerat që përmenda më lart në kuadër të kësaj interviste, që mund ta përmbledhim në këtë mënyrë: Mësimdhënia e shqipes për të huajt në INALCO, Paris – përvojë e traditë e vyer. Duke menduar se institucionet e mësimdhënies së shqipes si gjuhë e huaj jashtë Shqipërisë janë pjesë e historisë së studimit, kultivimit e mësimit të shqipes në tërësi, dhe produktet studimore në ato institucione janë kontribute edhe për albanologjinë, e konsideroj të rëndësishëm studimin e përvojës së grumbulluar në ato vatra të studimit e mësimdhënies së shqipes, si dhe bashkëpunimin me studiuesit e interesuar të atyre institucioneve për të përvijuar jo thjesht një histori përvoje, por edhe vendin e mësimdhënies së shqipes mes gjuhëve të tjera që po ashtu mësohen atje si gjuhë e huaj. Për më tepër, ky interesim na duket edhe më i motivueshëm kur bëhet fjalë për shqipen në institucione me përvojë mbi dyqindvjeçare në mësimdhënien e studimin e gjuhëve të huaja, siç është Instituti i Gjuhëve e Qytetërimeve Lindore (INALCO) në Paris, ku edhe mësimdhënia e studimi i shqipes ka një përvojë gati njëqindvjeçare. Puna në vijimësi për hartimin e këtyre dy studimeve shkon paralelisht edhe me angazhimet e tjera shkencore që nxiten nga përditshmëria dhe detyrimet e tjera të një mësimdhënësi dhe studiuesi.
Tomorr Plangarica, është mësimdhënës për një kohë të gjatë i disiplinave gjuhësore, si Fonetika e gjuhës shqipe, Stilistika, Pragmatika, Psikolinguistika, Gjuhësia e tekstit, Analiza e tekstit, Analiza e diskursit etj. Nga viti 2003, vit në të cilin ai filloi mësimdhënien si lektor pranë Institutit Kombëtar të Gjuhëve dhe Qytetërimeve të Lindjes (INALCO) në Paris, ai ka ndarë kohën mes mësimdhënies dhe kërkimit shkencor në Paris, duke e konsideruar përvojën në atë institucion si mundësi për të njohur më nga afër një përvojë e mendim shkencor që në fushën e shkencave të ligjërimit qëndron gjithnjë në kuotat më të larta të zhvillimit të mendimit gjuhësor europian e më gjerë, dhe vijimit të bashkëpunimit e mësimdhënies universitare në Shqipëri. Nga viti 2017, ndërsa vijon mësimdhënien si profesor i jashtëm (chargé de cours) pranë INALCO-së dhe punon për realizimin e dy projekteve në fushën e shkencave të ligjërimit. Ai është angazhuar me punë në Departamentin e Leksikologjisë, Terminologjisë e Gjuhësisë së zbatuar të Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë të Akademisë së Studimeve Albanologjike në Tiranë.
Intervista është shkëputur nga libri i autores Mimoza Hasani Pllana, “Shtegtimi i shqipes në Europë”, botuar nga OLYMP me përkrahje të Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit. / KultPlus.com
