Marrëdhëniet ndërkulturore në mes shqiptarëve dhe bullgarëve janë të hershme, madje janë të njohura nga koha e Perandorisë Osmane. Ndërsa, në kohën e Rilindjes Kombëtare, Sofja bëhet një nga qendrat e mëdha të diasporës shqiptare, ku organizonin veprimtari të ndryshme, shoqëritë atdhetare si: “Dëshira” (1893), e cila përmes revistës në gjuhën shqipe “Kalendari Kombiar” (1897) botonte materiale letrare, kulturore, fetare dhe politike, tek shtypshkronja “Mbrothësia”, misioni i së cilës ishte shtypja e librave në gjuhën shqipe me destinim tokat shqiptare. Më vonë edhe revista “Drita” ku promovoheshin idetë, veprat letrare të rilindasve shqiptarë. Nga gazetat e botuara në këtë qendër është e njohur “Shqypeja e Shqypnisë”. Pas pavarësisë së Shqipërisë, veçojmë ngjarjen më të madhe, organizimin e kurseve të para të gjuhës shqipe në Universitetin e Sofjes “Shën Klimenti i Ohrit” (1962), të mbajtura nga atdhetari i shquar korçar, Thoma Kacorri. Ndërsa, në vitin 1994, me themelimin e degës së Ballkanistikës, në Fakultetin e Sllavistikës, arrihet deri te zyrtarizimi i mësimit të gjuhës dhe letërsisë shqipe, krahas gjuhëve tjera ballkanike. Mbështetje të madhe, zhvillimit të programit të gjuhës shqipe në Universitet, i dha ballkanologia e njohur bullgare, Prof. Petja Asenova. Ndërsa, brezi i ri i profesorëve të gjuhës dhe letërsisë shqipe, nga ajo kohë dhe sot, janë: Prof. Dr. Rusana Hristova-Bejleri, më vonë Prof. Dr. Anton Pançev dhe së fundi Prof.Dr. Ekaterina Tarpomanova. Brezi i ri i profesorëve, përveç zhvillimit të programeve universitare, ka arritur që të përkthejë në gjuhën bullgare veprën e mbi 50 autorëve shqiptarë, nga zhanri i poezisë, prozës, dramës, si dhe të trashëgojë pasionin për përkthimin tek studentët, që shprehin interesimin e shtuar për gjuhën dhe letërsinë shqipe.
Bisedë me albanologen më të njohur bullgare, profesoreshën Rusana Hristova Bejleri e realizoi Mimoza Hasani Pllana.
Mimoza Hasani Pllana: E nderuar profesoreshë Hristova Bejleri, a mund të na tregoni si e mësuat gjuhën shqipe dhe si vendosët të studioni për gjuhën dhe letërsinë shqipe deri në nivelin më të lartë akademik?
Rusana Hristova-Bejleri: Kam mbaruar gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Shën Peterburgut në vitin 1992. U nisa me bursë të Radio Sofjes, për programin në gjuhën shqipe. Atje gjeta një ambient nxitës dhe mbështetës në të gjitha nivelet: në grup ishim tetë veta, te gjithë të motivuar, ndër të cilët më i njohur u bë albanologu prof. Aleksandër Novik. Pedagogët tanë ishin të ndjerat Desnickaja, Voronina dhe Ejntrej, zonja me kulturë, përgatitje të thellë shkencore dhe me aftësi pedagogjike të jashtëzakonshme në mësimin e shqipes si gjuhë të huaj. Që kur ishim studentë u përfshimë në një atmosferë shqipdashëse, që i përkiste si Tiranës së mbyllur ende, ashtu edhe Prishtinës, ku kemi bërë kurset e para në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare.
M.: Kurset e para të shqipes në universitetin e Sofjes “Shën Klimentï i Ohrit”, ku punoni aktualisht, filluan në vitin 1962, ndërsa zyrtarizimi u bë në vitin 1994. Prej asaj kohe, deri më sot kontributi juaj në mësimin dhe zhvillimin e programeve të shqipes është i madh. Sa ishte sfidues gjithë ky proces i gjatë?
R.H.B.: Lektorati i gjuhës shqipe, si lëndë fakultative u themelua në vitin 1962 nga gjuhëtarët e famshëm të gjuhësisë së përgjithshme, që ishin edhe ballkanologë. Ata u bënë nxënësit e parë të zellshëm të shkrimtarit Thoma Kaçorri. Në vitin 1994 nën kujdestarinë e prof. Petja Asenovës u themelua dega e Ballkanistikës, në të cilën shqipja zuri vendin e merituar, të barabartë me gjuhët e tjera të Bashkësisë Gjuhësore Ballkanike – rumanishtja, greqishtja dhe bullgarishtja. Aktualisht studentët kanë në program deri në 600 orë të shqipes për 5 vitet e studimit dhe 90 orë ligjerata të letërsisë shqiptare. Ata që dëshirojnë mund të zhvillohen edhe më tutje në doktoraturë, shkallë për të cilën sistemi aktual në vendin tonë, është shumë i favorshëm në kuptimin e vendeve dhe të bursave.
M.: Shteti bullgar nga fundi i shek. XIX, fillimi i shek. XX dhe tutje është i njohur për kontributin e jashtëzakonshëm, që fillimisht dha për krijimin e shtetit shqiptar, më pas për zhvillimin e gjuhës dhe letërsisë shqipe, përmes shoqërive të njohura atdhetare, kulturore, si: “Drita”, “Dëshira”, më vonë edhe “Gjergj Kastrioti”. Sa ruhet vepra e të gjitha këtyre shoqërive në institucione bullgare, a ka interes për këtë veprimtari nga studentët e gjuhës dhe letërsisë shqipe?
R.H.B.: Arkivat bullgare janë të pasura me materiale. Madje sipas kolegëve akoma nuk janë studijuar shumë faqe arkivore. Bojka Sokollova, Thoma Kacori dhe Elena Atanasova janë marrë me historikun dhe trashëgiminë e organizatave shqiptare në Bullgari. Revista “Kalendari Kombiar” e botuar në Sofje në fund të shekullit ХIX para një viti u ribotua e plotë nga fondacioni ALSAR në Tiranë, mund të shkarkohet edhe në formë elektronike dhe akoma pret studiuesit e saj.
M.: Prej themelimit të Katedrës së Gjuhësisë së Përgjithshme, Indoeuropiane dhe Ballkanike, në kuadër të së cilës mësohet gjuha dhe letërsia shqipe, universiteti i Sofjes “Shën Klimentï i Ohrit”, u bë urë komunikimi në mes të kulturës bullgare dhe asaj shqiptare. A keni gjetur mbështetje nga Qeveritë e Shqipërisë, Kosovës për promovimin dhe zhvillimin e shqipes, kuptohet si gjuhë dhe letërsi, në këtë qendër të njohur ballkanike?
R.H.B.: Në fakt Katedra e Gjuhësisë së Përgjithshme daton shumë para se të merrte edhe ngjyresën e saj ballkanike. Ajo përgjigjet për lëndën në fjalë jo vetëm në fakultetin tonë, por në gjithë fakultetet e tjera ku është pjesë e programit. Sa për kontaktet, duhen falenderuar fillimisht organizatorët dhe administratorët e Seminarit të Gjuhës, Letërsisë dhe Kulturës Shqiptare në Kosovë, të cilat pranojnë çdo vit një numër të konsiderueshëm pjesëmarrësish nga vendi ynë, të cilët janë kryesisht studentë dhe doktorantë të Universitetit tonë. Me Shqipërinë kemi pasur për dekada marrëveshje ndërshtetërore për pjesëmarrje në Seminarin e gjuhës shqipe në Univeristetin e Tiranës. Është e udhës të falenderoj kolegët, që ky bashkëpunim u zgjat edhe jashtë marrëveshjes zyrtare dhe tani jemi në nivelin e shkëmbimit në programin Erasmus.
M.: Përveç punës në universitet, emri juaj është bërë i njohur edhe përmes veprave albanologjike dhe letrare që krijuat. Në librin “Letërsia shqipe si pasqyrë e shpirtit të popullit”, pasqyroni një thesar letrar të shqipes, si u prit libri nga lexuesit dhe sa ka interes lexuesi bullgar për letërsinë shqipe?
R.H.B.: Libri u botua kryesisht për të ndihmuar studentët me një tekst akadamik. Do të dëshiroja të besoja se ka pasur shumë lexues të tjerë, por ka pak të ngjarë, sepse tregu i librave është shumë konkurrent në fusha të ndryshme.
M.: Gjatë karrierës suaj albanologjike dhe filologjike, keni publikuar dhjetëra punime studimore për gjuhësinë dhe letërsinë shqipe. Veçojmë këtu, jo rastësisht, studimet krahasimtare të letërsisë shqipe dhe asaj bullgare, po marrim sa për ilustrim përqasjen që keni bërë në mes shkrimtarit shqiptar Migjeni dhe atij bullgar Hristo Smirnenski, a mund të përmendni elementët e përbashkëta letrare, që keni parë te këta dy autorë?
R.H.B.: Migjeni me Smirnenskin kanë poezi që trajtojnë motivin e varfërisë ekstreme në kohën kur jetojnë, që shpërfaqen me figura çuditërisht të afërta, vjershat ngjasojnë edhe nga ana tingullore dhe këtë e kanë vënë re vetë studentët gjatë leximit të poezive në përkthim. Migjeni është përkthyer në bullgarisht nga Marina Marinova, në një mënyrë shumë poetike dhe librit që ekzistonte vetëm në Bibliotekën Kombëtare i dhamë një jetë të re duke e vendosur në internet.
M.: Bashkë me studentët tuaj keni realizuar ekspedita universitare tanimë në fshatin e vetëm të banuar me shqiptarë, Mandrica. Si zhvillohet jeta në këtë fshat, sa është e ruajtur gjuha shqipe, sa është ndikuar gjuha shqipe nga gjuha bullgare dhe çfarë e karakterizon këtë fshat të banuar ende me shqiptarë nga fshatrat bullgare?
R.H.B.: Në Mandricë kemi shkuar disa herë me studentët. Fshatarët janë pak, 58 banorë gjithsej sipas statistikës, pa llogritur fëmijët e tyre që kanë dalë nga fshati. Njëri prej tyre, Ivajlo Petrov, ka themeluar Shoqatën e Rilindjes së Mandricës, ka investuar paratë e tij personale në ndërtimin e hotelit dhe në ringjalljen e disa zanateve si p.sh. pjekja e tullave karakteristike etnografike.
M.: Në listën e veprimtarisë suaj gjejmë të renditur pjesë nga vepra e më shumë se 20 autorëve shqiptarë që keni përkthyer në gjuhën bullgare. Sa vlerësohet letërsia shqipe në Bullgari në raport me letërsitë e vendeve të tjera ballkanike?
R.H.B.: Autorët e përkthyer janë mbi 50, për të cilët kemi punuar në projekte të përbashëta me studentët. Kryesorja është që letërsia shqipe të jetë e pranishme në internet në gjuhën bullgare dhe njerëzit e interesuar, por edhe specialistët të kenë mundësi për ta shfrytëzuar, pra të kenë akses. Web faqja funksionon nga viti 2004 dhe më gëzon fakti se shpesh e gjej të përdorur në punime të ndryshme.
M.: Si mendoni, a studiohet letërsia shqipe e përfshirë në kontekstin akademik ballkanik?
R.H.B.: Po, letërsia shqipe është lëndë më vete, por edhe në kuadrin e shkencës letrare krahasuese ballkanike. Universiteti ynë është ndër vatrat akademike, e cila me kalimin e viteve zhvilloi një kapacitet të pavarur shkencor në fushën e albanologjisë, ku ka patur vëmendje të shtuar edhe për letërsinë shqipe, për autorë dhe tekstet të ndryshme letrare. Kjo ka ndodhur ngadalë, me formimin e specialistëve të rinj, që u afirmuan edhe në fushën e tyre të preferuar të specializuar, më në thellësi të problematikave, edhe në shqipe.
M.: Duke qenë se kanë kaluar 20 vjet që kur punoni me studentë, a mund të na thoni cilat janë motivet më të shpeshta që i shtynë ata të studiojnë një gjuhë dhe letërsi, në këtë rast shqipen, jo shumë të njohur në Europë?
R.H.B.: Studentët tanë mësojnë në degën e Ballkanistikës dhe motivi i tyre është të mësojnë disa gjuhë ballkanike përnjëherë. Duket shumë joshëse për të rinjtë. Kur e kuptojnë në kurriz se 3 gjuhë janë shumë, thellohen në njërën prej tyre. Profilizimi i mëtejshëm nuk është institucional, por intuitiv, i bazuar në interesat e tyre dhe këtu gjejmë edhe shpresat tona që orientohen në fushën e shqipes më shumë sesa drejt gjuhëve të tjera.
M.: A mund të na tregoni për projektet tuaja aktuale në lidhje me gjuhën dhe letërsinë shqipe?
R.H.B.: Duhet të përgatitemi për 100 vjetorin e lindjes së shkrimtarit Thoma Kacori (1922-2008). Besoj të përgatisim së bashku një studim të thelluar për jetën dhe veprën e tij me ndihmën edhe të bashkëshortes Violeta Kacori.
Russana HRISTOVA BEJLERIi, në vitin 1986, mbaroi studimet në Kolegjin Anglez në Sofje, më1991 mbaroi studimet në Filologji shqipe në Universiteti Shtetëror të Shёn Peterburgut në Rusi, ndërsa studimet doktorale i mbaroi më 1995 nё Institutin e Gjuhёsisё dhe tё Letёrsisё nё Tiranё. Në vitin 2000 fillloi punën në Universitetin e Sofjes “Sh. Kl. Ohridski”si profesoreshë e gjuhёs dhe letёrsisё shqipe ku punon edhe sot. Nga viti 2013-2017, drejtoi Departamentin e Gjuhёsisё sё Pёrgjithshme në Universitet, ndërsa nga viti 1991-2000 punoi në Radion Bullgaria në emisionin nё gjuhёn shqipe. Përveç si ligjëruese, Hristova Bejleri është e njohur përmes punimeve (mbi 50 të tilla) të shumta shkencore në fushën e letërsisë dhe albanologjisë dhe librave letrarë: Letёrsia shqipe si pasqyrё e karakterit kombёtar Sofje 2009, Fjalori frazeologjik ballkanik (bashkёautore) Tiranё 1999, Albanian Identities (bashkёautore) Sofje, 2000. Po ashtu, ka përkthyer veprën e shumë autorëve shqiptarë në gjuhën bullgare, ka krijuar dhe mirëmban faqen e interneti pёr albanolgojinё nё Bullgari www.albanianbg.com.
Biseda është shkëputur nga libri i autores Mimoza Hasani Pllana, “Shtegtimi i shqipes në Europë”, botuar nga OLYMP, Prishtinë, 2019. / KultPlus.com
