Përdita ime e mungueme, dëshirë që ma prapton pritjen, si n’pritjen e ngjizjes tande mbrenda meje dikur.
Ashtu po e mas kohën me shikimin dikah herë përtej, matanë, e herë qiellit përpjetë
Ka net kur, mbërthye n’këmishën tande gjithë gritha t’mallit, mundohem me ia krijue vetes do andrra, me e zhba nji çast, me zor me i hapë retë me bërryla e mos me i lanë me na e zanë dritën n’pritë.
E t’mshefi… herë mbas magjes, herë mbas bunarit, herë mbas shpinës s’nanës mbrapa diellit ndojherë…
T’i qet nana nji palë krahë shpinës e t’vërvis dikah e mbarue kur ketë katrahura, kthehem për dore t’kapi, në gji t’shtrëngoj. e ta shoh rritën, burrnimin ta shoh me sy përditë.
Zot! Po qysh mujte aq gjakftohtë me e pa atë dramë? Qysh mujte me ma shtrenjtue kaq shumë biletën e lirisë?
T’pati thurë nana çorapë prej leshi t’murrmë mos me t’nirthë kambët dimnit. Tash, sa herë aviten dimnat, marrohem prej tyne. Qenka dashtë që nana n’vend t’çorapëve me të pasë thurë nji tjetër nafakë me lesh t’bardhë për mu’ për ty.
Nanës, bir t’paça, Nji shenjë veç, ma ço aman! Se sot e atë ditë veç frymës tande i lutem e i falem, sot e atë ditë përditë agjinoj për erën tande, flokun, fjalën lojën, shtatin, dorën tande. Ah!
Veç ajo dorë mundet me m’i mshelë sytë e me m’përcjellë në tjetrën anë. / KultPlus.com
Malli, tek ndërthur kënaqat e lumnitë e të shkuemes me dhimbën e vuejtjen e mungesës së tyne tash, vjen i hidhët e i ambël bashkë. Malli asht shfaqë dashnie. Dikush a diçka e dashun, afër o këtu ma s’asht, por dashnia për te vazhdon. Prandaj edhe dy shijet përzihen e bahen nji. Kësisoj të ngjizuna vijnë mprehtas në poezinë e Vlora Ademit.
Poetja asht e vetëdijshme për dhimbën e mallit. Madje, e mallueme, ajo bahet dhimbë:
A thue dhimba mall, a malli dhimbë ka ma shumë?
pyet poezia “Hovi drejt turrit”. Nji dikush i dashun asht largue këso toke. Ka lanë mbrapa dy rreze drite që ballin ia prekin atje përtej, të mbetun, mësojmë, me e rritë shtatin me fotografinë e t’et, amanetin e tij të randë.
Dhimbë e mall bahen e njejta fjalë në letër, e prej këtu, kur në mbrendinë tande prej lexuesi të rizbërthehen, të bajnë përnjiherë me u vetëdijesue: tanë kjo dashni!
Vlora nuk trillon gja. Në vargun e saj, hipotetike a të sajueme nuk ka kurrsend. Të tana sa na shfaq janë ndodhi e gjendje që, edhe kur të hueja, i përmbrendëson e i filtron së pari nëpër shpirt. Mandej veç i landëzohen në fjalën që bahet edhe e jona.
Gjuha e saj vjen e përpunueme me ekonomizimet dhe sintaksat që kurrë në prozaizëm nuk devijojnë. Ajo ndijen e mbërthen, e ban zap, e përimton, grimca-grimca ia ushqen intelektit që ky ta lëshojë në letër, në varg ta shndërrojë. Të rrallë janë mjeshtrit që, kësisoj të kulluet, ia dalin, në fjalë, ndijen me e kodue.
Qe edhe nji tjetër prej vargnimesh të saj mjeshtërore. Sapo i lexohet dedikimi përposht, me nji gjetje fort të veçantë, kushtue “nanave Ferdonije”, menjirend e mirëfilli kontekstualizohet poezia “Boshi i birit”. Antroponimi që poetja këtu përdor asht atipik dhe prandaj i kudonjohun lehtësisht, bash pse asociues i drejtpërdrejtë i boshit shpirtnor me të cilin u mbetet me e plakë jetën nanave që, emnake në mos qofshin, simotra të nanës Ferdonije janë.
Nji rreng të mirë ia përgatit lexuesit dedikimi në fjalë. I vumë në shumës, “nanave”, sugjeron Ode kushtue këtyne. Por kjo, po ciku nëpër gjuhë hagiografike, lehtë shket në patetizëm. Prandaj, tue e shpresue ma të mirën, mprehesh menjirend për ma të keqen, e nis me lexue.
Kur, ç’me pa? Zani që flet nuk asht hiç ai i përnderimit të nanave që rrnojnë me vrragën e pamelhem. Poetja asht mishnue, ba vetë njana sosh, në kujën që, tue qenë tashma vrima e shpueme mbrenda vetë shpirtit të saj, asht pjekë për me pikue ndije e me u dlirë në poezi. “Odeja” që pritëm na rezulton Elegji. I vdekuni aty asht “bir” i poetes vetë. Vaji asht i saji shqim. E kur, tue folë në veten e parë, kjo “nanë Ferdonije” klith:
Zot!
Po qysh mujte aq gjakftohtë me e pa atë dramë?
Qysh mujte me ma shtrenjtue kaq shumë biletën e lirisë?
mishi mornicash të pushtohet.
Për ty që lexon mes rreshtash, Vlora asht cok njajo që përmes këtij vargu ke me e njohë: poetja që heton mbrenda vetes nëpër ndijen e mallit e të dashnisë, se janë këto për të cilat e me të cilat don dhe din ma së shkathti me vargnue. Ia lexove vargun, ia njohe shpirtin.
Ajo që ndjell mallnimin e poezisë “K’shtu t’due” asht dashnia për qytetin e lindjes, ikonë e Kosovës dhe e Ballkanit, të cilit emni nuk i ndërmendet, e as s’ka pse. Për kend ka shue etin prej shadërvanit e ngjitë përpjetën gjarpnuese drejt kalasë së tij, pikat referenciale mbrendë poezisë i mjaftojnë për t’ia shqiptue emnin vetë me zanin e heshtun të vetëdijesimit. Tash dimë nga asht poetja, por edhe se ma atje nuk rron.
E, për me i zblue ma tej gurët prej mozaikut poetik që asht, në fakt, letërnjoftimi i saj, vjen poezia “Pasqyrat”. Nji “gjysmë tjetër” e ka poetja, e dashnia mes sosh asht e ndërsjellë:
Po asnji pasqyrë magjike
nuk ma shfaq nji unë të vërtetë,
siç ma shfaq vështrimi
kur me veten takohem te shikimi yt.
Me të njejtën dashni poetja e don vetveten. Nji tjetër majë e vëllimit, “Nuk ia fali mostradhtinë”, që qysh me titull çon vetulla përpjetë, bash për gjetjen idiosinkratike, ka me e lanë të mëdyshun gjithcilin lexues. Ajo mbyllet me zanin të ngritun në protestën që, mveshë me ironi, vjen e tërthortë:
se n’vendin ku jam rritë
burrnia e burrave matet
veç me numrin e grave
që i shtien n’dorë!
Autorja i shpëton, megjithatë, përdorimit të tonit përgjithësues misandrik – klisheizue ky tashma në emën të kësaj proteste. Më bahet se asht kështu veç pse Vlora nuk asht tjetër në karakter veç kësaj që, e qashtër, na zblohet prej ndjesive që vargon. Ajo asht vetë mall e dashni.
E mahnitshme edhe ma fort bahet poetja kur e mendon se botimeve poetike me këtë ble po u vjen për herë të parë. I uroj nji jetë të gjatë poetike, e cila të jetë po kaq e jona, sa edhe e saj./ KultPlus.com
Te vëllimi i Vlora Ademit që keni në dorë, jo veç temat, por edhe qasjet janë të larmishme: thellime dhe përvoja jetësore, mbresëlanëse e bindëse, që karakterizojnë nji ardhje të qëllimshme në poezi, si formë sintetike mendimi e shestimi letrar. Vlora Ademi ka prirjen dhe shënjestrat e sigurta kah poezia spirituale, kah përvojat e thella dhe intimiteti. Ajo ban kërkime poetike në drejtim të përcaktimit të nji identiteti të thellë të grues universalisht. I intereson së tepërmi me e rrokë qenien e vet dhe homogjeninë e saj, me ditë kush asht, kah vjen e ku shkon, cili asht misioni i saj personal në harkun e ekzistencës dhe cilat janë rrugët e realizimit optimal e maksimal të vetvetes në paqe me shoqninë e me vetveten. Pra, temën e preferueme e ka individualizmin dhe shtigjet produktive të tij.
Në poezinë K’shtu t’due, ajo fillon me hulumtue vetveten qysh te qyteti i lindjes, Prizreni, pa iu dorëzue tundimeve mikluese ndaj tij, por tue u ngritë kryesisht mbi tabanin kulturor e shujtën shpirtnore me të cilën u ushqye në atë qytet, nëpërmjet strukturash mendore që trashëgoi me t’u largue prej tij. Qyteti për te asht nji mitër e madhe, që prodhon qytetarë e individë, botë shpirtnore e kapacitete lirie. Me larminë kulturore që e karakterizon, Prizreni i Vlora Ademit asht edhe kallëpi që e polli, edhe angazhimi i saj ndijor, por edhe liria e kritikës dhe e të drejtës me zgjedhë.
Po aq të veçanta te poezitë e Vlora Ademit janë anatomitë e përimtueme të kujtimeve të fëminisë. Kujtimet janë ndoshta pjesa ma solide e personalitetit të saj, magma e ngrime që ia ka formësue peizazhin e mbrendshëm e të jashtëm. I nji ndjeshmënie të naltë asht përshkrimi me terma thellësisht lirikë i Dimnave të fëminisë. Në poezinë e saj ka nji rizgjim nga bota e përshtypjeve të ngurosuna e të ngulituna e deri te zgjedhja e ndjesive si nji landë e parë që nuk mundet me i shërbye askujt ma fort se artit e, në rastin tonë, poezisë. Tek kjo poemë kaq shum ka dridhje e vibracione imazhesh, sa do të donim që, para se me përgëzue këtë poete që po vjen në mesin tonë, ta pyesnim me seriozitet dhe me angazhim, nëse ajo mundet me shkrue gjithmonë kështu. Me na dhanë imazhe me kontraste të qarta piktorike, me ngjyra që, në mënyrën si janë, paralajmojnë shpërthime të ngadalshme dramaticiteti e tensioni të mbrendshëm. Shallat e hedhun mbi borë, palltot e kuqe të fëminisë dhe ideja se edhe dimni mërdhet janë inversione të mrekullueshme poetike që na çojnë në shijime të formës e të imazhinizmit që shfaqet në të tilla vargje.
Temë tjetër që autorja e ka po aq për zemër asht fati i veçantë i grave të Kosovës, sidomos i atyne që përjetuen tmerret e luftës dhe dhunën e pushtuesit në ikje. Kjo temë kaq delikate, që gjithnji mbulohet me nji tis misteri e pëshpërime shkallmuese, gjen në formulën poetike të Vlora Ademit nji trajtim të denjë, të përkorë, jo skandalizues. Poetja i mban përshkrimet në nji distancë diskrecioni që edhe i sugjeron gjanat, edhe e shmang brutalitetin e thelbit të asaj që po serviret në pikun e tragjizmit të vet. Nanat Ferdonije dhe Unë – Ajo janë poema të nji gërvishtjeje të thellë e të pagjak. Ato nuk presin ma damarë e tejza, sepse ato i kanë pre autorët e gjenocideve. Presin nerva që kullojnë limfë të bardhë e të qetë, si voj të ngathët e memec. Risi mund ta shpall se dhimbjen legjendaro-epike të nanave kosovare, Vlora Ademi e paraqet si përditshmëni me të cilën edhe vetë viktimat
janë mësue, krejt të vetëdijshme se ashtu e kishin pague çmimin e lirisë dhe se valuta që paguen këtë çmim asht gjaku dhe zhdukja nga kjo botë.
Te poezia e shkrueme në këtë frymë, Atë ditë m’u çor drita e syve, doza e tragjizmit rritet fort, sepse duket që po harrohet përdhunimi prej të huejit. Në qendër, si gacë e harlisun, mosdalja zot prej të tuve. Tue qenë tema e përdhunimit letrarisht e ezaurueme, ngrihet në te si kreshtë e egërsueme ligështia e viktimave. Apostrofa e poetes prek qiellin me thonj. Vetmia ekzistenciale e përmbys heroizmin. Tue u lidhë drejtpërdrejt me nji tjetër majë të poezisë, me Fishtën dhe zemërimin e tij të pangushëllueshëm, autorja guxon blasfeminë:
Asnjani nuk e qiti hapin me i dalë para fatit tim as burri
as vllaznitas baba
as Ai.
Tue qenë ‘Ai’, me germë të madhe, vetë Zoti, a nuk duket se Ademi po ec nëpër teh?
Psikja e autores përplaset sa nalt në qiell, sa në tokë, për me gjetë shkakun pse njerëzit shkaktojnë të pandreqshmen e të pakthyeshmen. Dhe elegjiakizmi i saj mbetet pezull nga mungesa kambëngulëse e përgjigjeve. Atëherë ajo i sillet lexuesit dhe shpreson me ia ndalë nji çast zemrën, ose, të paktën, me i shkaktue nji takikardi a nji ekstrasistolë. Sepse për Ademin duket se asht ma se e qartë se vetëm lexuesit i takon me e ndreqë dhe me e shërue botën.
Në krahun tjetër, Vlora Ademi eksperimenton edhe me strukturat racionale të poezisë, zbulon thellësitë e shpirtit femnor, edhe kur ai nuk asht burim i dashunisë së paqtë e bukolike, por kur jeta në qelizën shoqnore na e çon psiken në shtigje interesante provash e dilemash. Ajo nuk ngurron me e pohue dashuninë në forma inversive dhe të përmbysuna. Këto aventura të mendimit zbulojnë bukur natyrën e çuditshme dhe të paparashikueshme të grues që e kërkon besimin deri te përditshmënia. Format inversive dhe të përmbysuna të shtrimit të çështjeve janë ma shum ngacmime stili sesa detyrim i aluzionit a i nji loje “hidh gur e mshef dorë”. Ajo, me vetëdijen e titullit të librit, jeton situata virtuale dhe abstraksione të jetës së përditshme, si dhe çështje të realizimit dhe zotnimit të qenies. Larg prej nji gjuhe të drejtëpërdrejtë, e cila vërtet na galdon me shpërthimin e saj, por që shpejt na mëson se kemi mbërritë limitin dhe magjia e të përtejmes zhduket, përshkrimorja e Ademit asht vetëm sugjeruese.
Lirikat e saj erotike ose me hinting erotik janë plot me risi të çuditshme dhe farefisni nga lirikat erotike të poezisë ma serioze. Dashunia nuk shihet si parajsë konstante që asht aty dhe të mbetet vetëm me zgjatë dorën. Për te duhet me luftue çdo ditë, me e kërkue tue dhanë e me e marrë tue kërkue.
Cikli Qiej të naltë asht kutia magjike që ndryn lirikat e dashunisë, të cilat e ndërrojnë kryekëput tonalitetin e poezisë. Dalim kështu nga cikli mbi luftën, e ai për fatkeqësinë
familjare, që e kanë tronditë thellë e gjatë autoren dhe para na hapet nji peizazh tjetër, sa i ndritshëm, aq edhe i errët, sa tingëllues, aq edhe i shurdhët në solemnitetin dhe randesën e tij. Vlora na duket se e mbrendashkruen artin e dashunisë mbrenda atij të poezisë e unë s’kisha me gjetë nji strehë a shtëpi ma të bukur për te.
Pasqyrat asht nji poezi mbi paplotninë tonë si individë me pa ma shum se ftyrën tonë të përhershme dhe metamorfozën e saj të ngadalshme. Ftyra jonë don pasqyrën e vet dhe vetëm aty na shfaqemi në plotninë e dritave e të shkëndijëzimeve, vetëm aty na verifikohet uni në korrelacion me tjetrin dhe universin. Vlora Ademi ban përpjekje shum serioze për ta rrokë dashuninë në filozofinë e saj, në pjesë te elementet e saj, si nji lojë fort e lashtë e poetëve që na kanë lanë nji pafundësi skedarësh mbi çka asht dashunia. Autorja rreshtohet me ta në spiralen e nji kotësie filozofike, sepse kotësi asht sa herë mundohesh me përcaktue atë që, sapo e “fikson” me anë të fjalës, ka ndryshue dhe ti je ba nji hallkë e vargut, e jo e vërteta që doje me shtrëngue në grusht. Ajo thotë «Dashnitë nuk ngjajnë», te poezia me të njajtin titull. Pra na duket se e len të pafundme perspektivën e rrokjes së dashnisë si koncept. Dhe nga rreshtimi i aq shum veprimeve, menjiherë na shkrep në mend sinonimia e dashnisë me jetën, paralelizmi dhe aftësia për të zavendësue njana-tjetrën si fjalë në poezinë e Ademit. Kjo tregon nji lloj orientimi kah imanenca e sendeve, kah lidhjet e thella midis nocioneve; njerëzorja duket sikur thjeshtëzohet në dy gjymtyrë të vetme.
Poezia T’paanët vjen shum e randë me patetizmin dhe dëshirën për mos me e përjashtue as atë dozë dramaticiteti, madje as atë “krypë” tragjizmi që mbart dashnia në dallgëzimet e saj. Aty ku pohon, aty edhe mohon, aty ku bien e rrëzohet, aty çohet fluturim me marrë qiellin dhe, si në nji simfoni, e mbyll me nji atako të fortë, por evazive: Na jemi t’paanë. Kurse me shum adresë ndërtekstore dhe ndërgjinore asht përdorë në lirikat e Ademit edhe teknika e alibisë së vetës së tretë, që kaq rëndom gjendet tek proza dhe nëngjinitë rrëfimtare.
Kudo në poezitë e V. Ademit ndihet shija dhe flakërimi i nji gëzimi të përmbajtun e që asht ai i përfshimjes në krijimtari. Miqtë e mikeshat e kësaj poeteshe e shohin këtë libër si nji kist të parë që mposhti ngurrimin dhe fitoi guximin e daljes në mejdanin letrar.
Ademi tjerr vargun, e tëhollon, e bashkë me të imazhin që përftohet, e sublimon dhe mandej imagjinata e lexuesit inteligjent e fin, endet nëpër veçantitë e leximit krijues e personal. Ajo shkruen varg të lirë e të shkrydhët, i qëmton idiomat dhe mënyrat endemike të të shprehunit dhe kryen me to operacione të vërteta eksperimentale në përpjekje për të ndërtue letërsi me anë të gjuhës dhe jo gjuhë me anë të letërsisë. Kjo ia ban poezinë të ngjyrshme dhe lozonjare, sugjestive dhe jetësore, tekanjoze dhe kureshtare. Por gjithnji ajo asht serioze, synon thellësinë edhe në pjesën ma të paangazhueme ose në përshkrimin e nji përshtypjeje kalimtare.
Ky asht nji fillim i mirë për poeteshën. Ajo premton me poemat e këtij vëllimi të parë se, me daljen në dritë të tij, do t’i hapet asaj ai lloj boshllëku, që zakonisht synon të mbushet me materialet e nji libri të dytë, e kështu me radhë.
Në nderim të pesëmbëdhjetë vjetorit të Pavarësisë së Republikës së Kosovës, dje u mbajt Festivali i Poezisë “Republika”, i cili bëri bashkë 15 poetë nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut, Gjermania, Zvicra, Maroku dhe ShBA. Në këtë edicion të pestë me radhë, në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës frymuan vargje, zëra, tinguj e kërcime, të cilat u jetësuan në gjuhë të ndryshme, shkruan KultPlus.
Me pjesëmarrjen e poetëve si Curtis Bauer nga SHBA, Anna Hoffmann nga Gjermania, Dalila Hiaoui nga Maroku, Luccila Trapazzo nga Zvicra, Adem Gashi, Primo Shllaku nga Shqipëria, Nerimane Kamberi, Timo Flloko nga Shqipëria, Vlora Konushevci, Ahmet Selmani nga Maqedonia e Veriut, Blerina Rogova Gaxha, Halil Matoshi, Emin Z. Emini, Ndue Ukaj dhe Xhevat Latifi, “Republika” hyri në secilin shpirt të pranishëm.
Ky edicion ka sjell pranë vetes edhe gërshetimin e poezisë me interpretimin e aktores Melihate Qena dhe Avni Dalipit, të cilët dhuruan emocione të jashtëzakonshme që u përcollën nën tingujt e instrumentistit Astrit Stafai. Në anën tjetër, mbrëmja gjeti nisjen fillimisht nga kënga e Vlora Ademit nën interpretimin e Qenës, dhe pjesëmarrjen e balerinës Altina Basha me një kërcim tejet të veçantë nën koreografinë e Robert Nuhës, që i dha hijeshi unike këtij edicioni.
Me fillim nga ora 19:00, BKK u shndërrua në shtëpinë e dytë të poetëve e jo vetëm. Ishin fotografitë abstrakte nga fotografi Fahredin Spahija, ato që këndshëm në prapavijë zunë vend. Gjithsej 45 fotografitë nëpërmjet ekspozitës virtuale së quajtur “odin 45”, e bënë atmosferën akoma më të ngrohtë.
Organizatorja, Vlora Ademi fillimisht falënderoi të pranishmit për pjesëmarrjen e tyre, duke ia lënë hapësirën poezisë që të jehojë.
“Faleminderit shumë që keni ardhur dhe po e nderoni edicionin e pestë të Republikës. Sonte si zakonisht, vetë Republika do të flasë nëpërmjet poezisë, andaj unë po ia jap fjalën poezisë. Uroj që ta shijoni këtë mbrëmje”, tha Ademi.
Ndërkaq, moderatorja Fitore Rexhepi në nderim të figurës së njohur Edi Shkuriu, tregoi se do të interpretohet poezia “Në qiell”, në shenjë respekti.
“Këtë vit e kemi humbur një figurë të rëndësishme të kulturës, Edi Shukriun e cila jo vetëm që ka dhënë kontributin e saj në fushën e arkeologjisë por ajo ka kontribuar shumë edhe në çështje kombëtare, andaj në shenjë respekti dhe nderimi për të, ju ftoj ta dëgjojmë poezinë e saj “Në qiell”, nën interpretimin e aktores Melihate Qena.”
Tutje, poezitë si: “Putini gri”, “Dita e parë dhe e fundit” nga Adem Gashi, “Shën Valentini”, “Fleta e bardhë” nga Primo Shllaku, “Duhet kërkuar dashurinë”, “Ne vajzat, bijat, motrat” nga Nerimane Kamberi, ““Nekrologji”, “Lutja e mbrëmjes” nga Curtis Bauer, “Shën Valentini”, “Kushtetuta” nga Dalila Hiaoui, “Xhelozi e detit”, “Rob i manive” nga Timo Flloko, “Amulli”, “Veprimtare e pabesë” nga Vlora Konushevci, , “Rrno vetëm për me tregue (Pëshpëritja e At Zef Pllumit) nga Ahmet Selmani, “Bota rrotullohet”, “Kasandra në shërbimin tuaj” nga Anna Hoffmann, “Gruaja e dëshmorit”, “Ende harku” nga Emin Z. Emini, “Rekuiem 20/22”, “Në rrethin e hënës” nga Luccila Trapazzo, “Ikja e kalorësit të fundit”, “Pikë tamël në sy” nga Xhevat Latifi, “Listë personale” nga Blerina Rogova Gaxha, “Biletat”, “Ne jemi duke u dënuar për mëkatet tona” nga Ndue Ukaj, “Njeriu mes mjegulle” nga Halil Matoshi, rrumbullakuan këtë natë përgjatë dy orëve, me ç’rast u dëshmua se poezia është e pakrahasueshme në artin e saj, andaj jo rastësisht cilësohet si “mbretëresha e arteve”.
Edicioni i pestë i Festivalit të Poezisë “Republika”, këtë vit u mbështet nga Komuna e Prishtinës dhe Instituti Goethe në Prishtinë. Ndërsa sponsor medial është gazeta online për art dhe kulturë, KultPlus.
Si velë anijesh udhëtuar erërave të çmendura, përplas ballin në stuhi detrash që përmbysin ëndrra si sirena t’etura për avantura marinarësh, histori mbetur n’thellësi oqeanesh për brigje t’pashkelura nga këmbë e kusarëve, që himn kanë grabitjen përmbush shpirtin n’gjah, për të peshuar arkat e t’bëmave si epitet lavdie dhe ngatërrojnë drejtim busullash hartave t’grisura nga prekje çengeli, se ndryshe nuk dijnë t’lundrojnë me simfoninë e valëve hartave të yjësive./KultPlus.com
sa herë t’ndjejë nga larg ninulla djepi m’përkundin andrrave t’kahmotshme për me t’pa t’praruem
magjepsun pas teje si mas flutrave n’hap t’parë
shkelë fije bari t’njomë për me e pasë ma t’bukurin t’bardhin zambak njomun me stërpikat e po t’bardhit lum
Po, kshtu t’du!
t’bardhë e t’hijshëm me tana rrudhat e ballit e kalldërm t’shkelun cep m’cep për me t’i njoftë t’ligat t’largëtat e t’moçmet mshefun rrugicash t’ngushta e trarëve t’rënduem vitesh që i bajnë mbi krah si tjegulla t’daluna boje
Po, kshtu t’du!
pshtetun n’gurë t’kalasë ku e kam n’pllamë dore krejt madhështinë tande me minare e kupola si kurtizanë mesjete n’mexhë tundimi n’mes t’ezanit e tinguj kambanash që t’lypin për vete n’t’njejtin dakik për me i kalue lirshëm tana urat e gurta e me ju ngjitë shtegut t’thanave tuj t’i numru thinjat nji kah nji
Po, kshtu t’du
me tana hiret e vrragët e shekujve lënë mbi Ty gjurmë lavdesh që i shtojnë nurit tënd hijeshi e me m’pasë zili secila majëmali që t’rrethon pse shputë e imja shejon aq prajshëm mbi Ty
Po, kshtu t’du!
se shpirti pezull m’rri sa herë largohem nga Ti dhe ditën që do t’i ngjitem qiellit përpjetë ruhin tim t’ma mbashë shpatullave kryet n’dërrasë mbështetë se si n’shpatullën tënde n’asnji tjetër shehër bote t’ngrohtit e diellit s’e kam gjetë. / KultPlus.com
Si vepër publicistike e shkruar në formë eseistike, në mënyrë jashtëzakonisht të thukët trajton çështje shumëdimensionale që kanë të bëjnë me historinë, simbolet kombëtare, gjuhën, identitetin, kulturën dhe mitologjinë shqiptare.
Kjo vepër me rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm në letërsinë shqipe, por edhe në historinë e kombit në përgjithësi dhe më gjerë, e vë në sprovë vendin përballë vetvetes, duke trajtuar kështu në periudha të ndryshme kohore fatkeqësitë shekullore nëpër të cilat ka kaluar.
Duke e ditur kuptimin e numrit fatkeq, libri jorastësisht është i ndarë në 13 kapituj. Secili nga këta kapituj ngërthen në vete histori dhe me një narracion kadarean, herë gjendemi përballë një figure madhështore të kryetrimit Skënderbe, e herë në betejën e Fushës së Mëllanjave 630 vjet prapa, herë tek Shpallja e Pavarësisë, e herë tek lindja e princit e arratisja e mbretit në mesnatë. Kjo përballje në mes realitetit historik dhe kohës na përcjellë deri në rreshtat e fundit të librit.
“Loja” me figura të ndryshme kombëtare, e dinamizon ligjërimin në vepër. Kadare duke dashur të krijojë një vepër enciklopedike, e gjithë poenta kryesore e saj zhvillohet në dy linja: faktit dhe imagjinatës, një martesë e mitit me historinë do t’thoshte ky vetë.
Gjithë përshkrimin e dramës së vendit, Kadare e fillon dhe gjatë gjithë pjesës së parë të librit, e lidhë vazhdimisht me himnin shqiptar, sidomos me pjesën e tretë të tij. E shtjellon në forma të ndryshme këtë pjesë se Zoti vetë e tha me gojë se kombet shuhen përmbi dhe … dhe sa herë që thellohet më shumë tek kjo strofë, ai aq më shumë na jep elemente egoiste të kohës duke mos e pranuar assesi këtë frymë.
Duke u bazuar tek faksioni, Kadare si jo rrallëherë, na kthen shekuj prapa dhe na bën të përfytyrojmë kohën, vendin, ngjarjet dhe personazhet sikur të ishin sot, të gjallë. Na vë përballë tyre, duke na ofruar tipare krahasuese të aktorëve të kohës dhe na le ne në duar, që t’i gjykojmë, t’i duam, t’i adhurojmë, t’i urrejmë, pra thjesht të krijojmë imazhe personale për ta pastaj.
Dhe jo vetëm, duke u kthyer sërish tek himni, tek strofa e tretë e tij, ai të nxitë mendjen për të reaguar, të ngjallë dyshime për katër rreshta që i ke recituar e kënduar me dhjetëra herë, pa e vrarë mendjen tek kuptimi i tyre. Dhe shi tani, lexuesi gjendet përballë një situate të ndjeshme, të mohojë këtë strofë, apo të vazhdojë ta këndojë e kultivojë më tej?!
Të njëjta situata mosmarrëveshjeje, përfillëse dhe shpërfillëse, has në secilin kapitull të librit. Dyshimet lindin që me strofën e ndaluar të himnit, andaj edhe ishte e pashmangshme pyetja do të bëhet, apo s’do të bëhet ky vend. Meqë strofa përsëriste se kombet shuhen përmbi dhe, dilema vinte pashmangshëm pastaj. Ishte fjala dhe për Shqipërinë, apo vetëm për kombet përreth që ishin shumë më të fuqishme se vetë Shqipëria? Si fëmija që, duke ecur përmes territ, për të oshtur frikën, nis e këndon me zë të lartë, ashtu edhe himni në gojën e shqiptarëve nuk mbulonte veçse diçka të kundërt. Kjo diçka e kundërt kishte lidhje me një pyetje, më sakt me një dyshim të vjetër: do të bëhet a s’do të bëhet ky vend? (fq. 26)
Duke trajtuar simbolet kombëtare veç e veç, është e pamundur që t’mos përmendet dhe flamuri këtu. Me stilin e tij prej shkrimtari briliant, ashtu si vetëm ky di dhe mundet, Kadare i shpalosë aq këndshëm kujtimet e tij rreth flamurit, që nga koha e fëmijërisë së tij. Pastaj këtë kohë e lidhë me një tjetër kohë, shumë shekuj më parë dhe bën krahasime rreth ndryshimeve që kishte pësuar flamuri bashkë me zogun e zi në mes. Edhe këtë simbol, ai e sheh si më të veçantin në krahasim me flamujt e kombeve të tjera. Të tjerët duke qenë se mbanin vetëm shirita me ngjyra të ndryshme brenda, i vetmi flamuri shqiptar kishte një zog, shpendin më të fisëm të botës. Dhe akoma më i habitshëm i duket fakti se po të njëjtin simbol, pra flamurin, shqiptarët e përdornin si në dasma, ashtu edhe në mort.
Fill pas flamurit, Kadare prekë gjuhën. Mbijetesa e saj karshi sundimeve të njëpasnjëshme ndër shekuj, është e paimagjinueshme. Gjatë kohës së Rilinndjes, askush nuk do të habitej në Shqipëri nga krijimi i një shënjtoreje të re: shënshqipja (ngaqë u thurrën shumë himne e përdëllime) (fq. 91) Ndërsa në anën tjetër po kjo gjuhë, arrinë të përçudnohet brenda dy dekadash nga një dikator si E. Hoxha, i cili e zotëronte varfërisht atë. Të shpallura nga ekspertë si ndër më të mirat në Evropë, do të ishin të mjaftueshme për ti mbushur mendjen kujtdo në këtë vend se shqipja ishte jashtë çdo dyshimi një makinë shprehëse e klasit të parë. Merrej me mend, që një makinë e tillë, e padëmtuar dot nga shekujt e ndalimit osman, nuk mund të përçudnohej dot brenda dy ose tri dekadash, nga një diktator, që, veç të tjerash, e zotëronte varfërisht makinën. (fq. 92)
Portretizimi i lavdisë së Skënderbeut
Gjatë gjithë kohës pikë referuese në vepër kemi përballjen dhe mohimin. Tentimi për të ndryshuar, njollosur dhe injoruar shkonte përtej. Krahas gjuhës dhe flamurit, shtrembërimet e historisë mbi të bëmat e më të madhit hero, princit Gjergj, Kadare i konsideron si monstruoze dhe i arsyeton me xhelozinë e aktorëve të kohës.
Kadare me mjaft finesë dhe guxim ndalet më gjatë tek figura e kryeheroit. Duke e trajtuar me mjaftë korrektësi dhe delikatesë, ai bënë një krahasim të tij me Krishtin. Ngjashmërinë e gjen qysh tek varri. Që të dy, kanë vetëm gur varri. Nuk pushojnë në tokë, por që të dy i takojnë përjetësisë. Kadare përfundimisht e forcon figurën e tij, si kryehero, që njihet dhe vlerësohet lart botërisht, për vizionin dhe synimet e tij proevropiane. Ndërsa shqiptarët në vend se të mburreshin me këtë figurë, me këtë kryetrim, kishin dyshimet e tyre, nëse më mirë do të ishte nën sundimin osman, apo krah Gjergjit të krishterë. Ky ishte një popull ose, më saktë, një nënpopull, që veç pas sundimit (turpërimit) vendoste lidhje, prej të cilave nuk ndahej dot. Shkurt një popull i lindur për robëri. (fq. 74)
Në fakt, mbijetesën e identitet kombëtar, Kadare ia dedikon Gjergj Kastriotit si gurthemel i kombit shqiptar. Ai duke e vënë Gjergj Kastriotin përballë vetvetes, shtron dilemën nëse shqiptarët e meritonin ta kishin një hero të tillë. Gjithë përsiatjet dhe orvatjet e proturqve për të mjegulluar trimërinë dhe vizionin e tij krah Evropës, Kadare i sheh si të papërgjegjshme, të neveritshme; ndërsa sheshe europiane kishte kohë që kishin filluar të emëroheshin me emrin e tij, e ngrisnin përmendore të më të madhit princ shqiptar, Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, duke ia njohur gjamën dhe bota.
Sipas Kadaresë, gjithë lavdia e Skënderbeut na shfaqet që nga përkrenarja e tij dybrirshe, njeri i ashpër me emrin tingëllues dhe me dy brirë dhie sipër përkrenares, thua të zgjedhur enkas për t’ua bërë të lehtë poetëve dhe kronistëve krahasimin me djallin: Gjergj Kastrioti Skënderbeu. (fq. 117)
Duke u mbështetur tek kronikat e kohës, Kadare gjen rehati në zbulimin e fakteve të lavdisë së kryeheroit. Krahas përkrenares, që kur gjenerali i famshëm Skënderbe i ktheu shpinën perandorit, që nga ai moment, ky gjeneral filloi ta ndërtonte mitin për vete. Në këtë kontekst, Kadare me mjaft guxim shpreh dyshimin e tij nëse ky ishte parashikimi i gjeneralit, apo rastësia i parapriu lavdisë pastaj?!
Krahas figurës madhështore të Gjergj Kastriotit, Kadare trajton dhe një figurë tjetër me rëndësi të veçantë historike, atë të Nënë Terezës. Njëri që ngërthen gjithë lavdinë e kombit dhe tjetra simbol shenjtërimi i po këtij kombi, të dy ndër figurat më të spikatura dhe më të ndritura të historisë; të lidhur nga gjaku, kombi, feja dhe gjuha, shpeshherë janë gjendur përpara mohimit e përbaltimit të qyqarëve. Pas rënies së këtij të fundit, atëherë kur pritej ringritja përfundimtare, ndodhi e pabesueshmja: sulmi i çmitizuesve. E fajësonin se kishte luftuar për lavdi shterpë, për gjakmarrje, për para, për xanxë të luftës, për urrejtje ndaj paqes. E kështu me radhë: për dëmtim të Shqipërisë, për Europë, për Krisht, për fatin e vet të keq, për kot. (fq. 133) Njëjtë kishte ndodhur dhe me një tjetër personazh, më pak epik, që ka lënë gjurmë të pashlyera në historinë e kombit. Ismail Qemali një figurë mjaft komplekse e historisë, por që edhe ky nuk arriti t’i shpëtonte shtrembërimeve të historisë.
Duke u gjendur në situata të tilla vetëmohuese, jorastësisht edhe vepra është e tillë, pra sprovë letrare.
Në mbyllje të këtyre përsiatjeve për rrugëtimin e vetmuar të një populli, do të duhej, ndoshta, të theksohej se një popull, edhe po të donte, nuk mund të ishte kurrë aq i vetmuar sa ç’dukej. (fq.205)
Në fund fare duke mos dashur të teprohet, kjo vepër me gjithë vlerat e saj të pakontestueshme kulturore dhe artistike mund të cilësohet edhe si një dhuratë e shenjtë për kombin. Në këtë vepër, Kadare paraqet mënyrën më sublime: kritikën shqiptare. Përderisa edhe gjysma e shekullit XX ka qenë e dominuar nga vetëdija folklorike dhe e lavdisë, që ka pasur për qëllim idealizmin, Kadare me mjaft siguri ka reflektuar me vetëdije kritike.
Duke i avancuar vlerat e lëvizjes Neoshqiptarizma, ky i nxjerrë shqiptarët në sprovë me vetveten. Me gjithë historinë e shtjelluar nisur nga simbolet kombëtare, vepra ndërtohet mbi fakte, por duke e poetizuar nga këndi prej shkrimtari. Gjithsesi, “Mosmarrëveshja” është padyshim një pikë reference e historisë shqiptare për brezat e ardhshëm./KultPlus.com
