Më 21 nëntor të vitit 1964 lindi shkrimtari francez, i cili njihet edhe si filozof Volteri, shkruan KultPlus.
Përderisa në shumë vende evropiane filozof cilësohet një profesor universitar apo një person që është specializuar në këtë fushë, shteti francez na dëshmon të kundërtën, duke e trajtuar si të tillë një shkrimtar.
François-Marie Arouet që më pas u quajt “Dë Volter” ose Volteri, ishte një shkrimtar që ndërhynte në debatin publik, nëpërmjet botimit të librave dhe artikujve për çështjet politike dhe morale.
Duke filluar nga viti 1704 ai shkroi vargjet e para dhe tragjedinë e tij të parë në moshën dymbëdhjetëvjeçare, e cila është e humbur.
Letrat filozofike, të shkruara në mërgim dhe të botuara më 1734 në Francë, u sekuestruan nga Parlamenti i Parisit, u dënuan si armike të fesë dhe të shtetit dhe u dogjën publikisht.
Volteri gjithashtu shkroi drama, prozë dhe poezi. Vepra ‘’Kandidi’’ është puna e tij më e famshme në prozë, ku ai kritikon filozofinë e Gottfried Wilhelm Leibnizit mbi optimizmin metafizik nëpërmjet naivitetit të Kandidit, personazhi kryesor, i cili pas përjetimit të një fatkeqësie, refuzon të jetë optimist pa patur arsye për të qenë i tillë.
Në datën e lindjes së Volterit, KultPlus ju sjell një fragment nga vepra ‘’Kandidi’’:
–Ju duhet të keni djallin në bark, – tha Kandidi. – Ai i fut hundët kaq shumë në punët e kësaj bote, – tha Martini, – sa nuk është çudi të jetë në trupin tim, ashtu siç mund të jetë kudo gjetkë, por une ja ku ju them se, duke hedhur sytë mbi këtë glob ose më mirë të themi mbi këtë rruazë, mendoj se zoti do t’ia ketë lënë në dorë ndonjë krijese keqbërëse, përjashtoj në këtë mes Eldoradon. Unë s’kam parë asnjë qytet që të mos ketë dëshiruar shkatërrimin e qytetit fqinj, asnjë familje që të mos ketë dashur të shfarosë ndonjë familje tjetër. Kudo të dobëtit s’i shohin dot me sy të fuqishmit, të cilëve u puthin këmbët, dhe të fuqishmit i trajtojnë ata si kope bagëtish që u marrin leshin dhe mishin. Një milion vrasës të organizuar në regjimente vrapojnë nga një cep i Evropës në tjetrin, ku vrasin dhe vjedhin me disiplinë për të fituar bukën e gojës, sepse për këta njerëz nuk ka zanat më të ndershëm; dhe në qytetet që duket se gëzojnë paqe, dhe ku lulëzojnë artet, njerëzit i brejnë nga brenda zilira, merake dhe shqetësime që janë më të këqija se të zezat që heq një qytet i rrethuar. Hidhërimet e fshehta janë shumë më të thella se fatkeqësitë shoqërore. Me një fjalë, kam parë dhe kam hequr kaq shumë, sa jam bërë manihean. / KultPlus.com
Sot 328 vite më parë, më 21 nëntor 1694, lindi Fransua Mari Aruet, Volter. Djaloshi rebel i lindur dhe rritur në një familje të kamur, s’mund të dakordësohej me çka shpirti dhe zelli i luftëtarit të paepur iluminist ballej.
Prej zanafillës deri më të shuar 30 majin e vitit 1778 ai vetëm në arenë e gjente vullnesën kumtuese. Çapat e para i nis me një satirë kundër Regjencës së Filipit të Orleanit, që iu atribua djaloshit të ri, i kushtoi një qëndrim prej njëmbëdhjetë muajsh në burgun famkeq të Bastijës. Gjashtë muaj pas lirisë, Volteri dorëzoi në teatër tragjedinë Edipi, që rroku një sukses si autor tragjik. Më 1723, botimi i La Henriades, epope e ngjizur në skutat e terrta të Bastijë, kushtuar Francës së Hanrit III e ngjiti në apogje famën. Vringjëllima e vargonjve të burgut e detyroi atë që të marrë rrugën e ikanakut për në Angli. Gjatë dy viteve që kaloi përtej Manshit, Volteri u interesua për teoritë e reja të Isak Njutonit mbi shkencat fizike dhe natyrore, si dhe për filozofinë politike të Xhon Lokut.
Kjo periudhe do të ishte vendimtare për jetën dhe veprën e tij të ardhshme. Letrat filozofike, të shkruara në mërgim dhe të botuara më 1734 në Francë, u sekuestruan nga Parlamenti i Parisit, u dënuan si armike të fesë dhe të shtetit dhe u dogjën publikisht. Për t’i shpëtuar një burgimi të ri, Volteri u strehua në Sirei, në Lorenë, në kështjellën e markezes së Shatëlesë, ku iu kushtua studimeve të tij filozofike, historisë dhe shkencave fizike dhe natyrore. Një lidhje e lumtur prej pesëmbëdhjetë vjetësh me “Emilinë hyjnore” i dha mundësinë të punonte – në shoqërinë e markezes – mbi komente të gjata mbi shkrimet e Njutonit dhe të Laibnicit. Më 1749, vdekja e zonjës së Shatëlesë e goditi rëndë dhe e bëri të pranonte një ftesë në Potsdam të Frederikut II të Prusisë, me të cilin kishte letërkëmbim që nga viti 1736. Pas prishjes së miqësisë me Frederikun e Madh më 1753, Volteri u nis për të banuar në Gjenevë.
Aty, brenda disa javëve, shkroi novelën filozofike Shpirtkulluari ose Optimizmi (1758-1759). Më 1758, bleu fshatin dhe senjorinë e Femeit, në mes të rrugës midis Gjenevës dhe Francës, ku shkroi dhe iu përkushtua konkretisht përmirësimit të kushteve të jetës të fshatarëve, që ishin “shtetasit” e tij. Volteri vdiq në Paris më 30 maj 1778.
Deistët njihnin ekzistencën e një zoti krijues, por nuk besonin që ai merrte pjesë në jetën e botës jashtë ligjeve natyrore të fiksuara nga krijimi fillestar. Manifesti i parë i deistëve është një vepër e Xhon Tolandit, Krishtërimi pamister 1696). Kjo mënyrë të menduari u përhap në shekullin XVIII midis intelektualëve falë, mes të tjerash, shkrimeve të Volterit.
Rreth së njëjtës kohë, si Volteri, edhe filozofi dhe juristi Monteskjë (1689-1755) qëndroi për një kohë më të gjatë në Angli. I ndikuar thellë nga Loku, por edhe i impresionuar nga realiteti i Kushtetutës angleze, ai riformuloi një teori të së drejtës natyrore dhe përpunoi atë të ndarjes së pushteteve midis pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe juridik Mendimi antiabsolutist i Monteskjësë, paraqitur te Për shpirtin e ligjeve (1748), pati një jehonë të madhe në gjithë Europën.
Për Volterin, progresi i iluministëve nuk u kufizua në shkencat e natyrës. Iluministët duhej gjithashtu të kryesonin betejën për lirinë e shpirtit dhe në luftën kundër obskurantistëve fetarë, sidomos atyre të Kishës Katolike, që kërkonin të pengonin idenë e vizionit modern të botës.
Ajo që ne kuptojmë me fjalën “filozof ” ndryshon nga një vend në tjetrin. Në vendet anglo-saksone dhe në Gjermani, një filozof është një profesor universiteti, specialist i filozofisë; në Francë, mund të jetë edhe një shkrimtar që ndërhyn në debatin publik, duke botuar libra dhe artikuj shtypi mbi çështjet politike dhe morale dhe që ndihmon në këtë mënyrë për të formuar një opinion.
Modeli nistor i këtij lloji të dytë filozofi është Fransua Mari Arue, që u pagëzua vetë “Volter” (ose më mirë “Dë Volter”, për të mos mbetur i vulosur nga inferioriteti i klasës së tij të origjinës, borgjezisë). Lindur dhe rritur në Paris, Volteri (Voltaire) u njoh që në rininë e tij si shkrimtar teatri, redaktor artikujsh dhe autor pamfletesh në vargje satirike kundër disa personaliteteve të rëndësishme të Oborrit. Lavdinë e parakohshme e pagoi me një qëndrim prej pothuaj një viti në Bastijë, burgu i shtetit të monarkisë. Aty iu fut redaktimit të një epopeje në vargje mbi mbretin Hanri IV, që u kishte dhënë fund luftërave fetare në Francë nëpërmjet ligjit të Nantës (1598). Ai po tregohej shumë guximtar duke i thurur lavde një mbreti tolerant, në kohën kur sapo kishte vdekur Luigji XIV, që kishte shfuqizuar ligjin e Nantës (ligji i Fontenblës, 1685) dhe i kishte dhënë Kishës Katolike statutin e fesë së shtetit. Beteja për tolerancën mbeti për tërë jetën një mendim i ngulët vetjak i Volterit, sepse toleranca qe themeli edhe i lirisë së mendimit që e kërkonte si shkrimtar. Ai pati kështu deri në vdekje një kundërshtar të caktuar: Kishën, që mbronte me thonj e me dhëmbë monopolin e shpjegimit të zanafillës së botës dhe që kishte çuar rregullisht në turrën e druve botimet e kundërshtarëve të saj, madje edhe botuesit dhe autorët e tyre, kur kishte rast t’i shtinte në dorë dhe t’i dënonte për herezi, siç ndodhi me tmerrin e paharruar të ekzekutimit të filozofit italian Xhordano Bruno (1548-1600), torturuar dhe djegur i gjallë, si dhe i shumë të tjerëve.Britma e luftës e Volterit, e përmendur shpesh në fund të letrave të tij, qe gjithmonë “Ec L’inf.” (“Të shtypim të poshtrën!”).
Liria e mendimit ka kuptim vetëm kur shoqërohet me lirinë e të botuarit, kur njerëzit mund të debatojnë lirisht për mendimet e tyre dhe pa përdorur mjete për t’i imponuar ato me dhunë. Volteri punoi për këtë me botimet e tij, por edhe me anën e një letërkëmbimi të bollshëm, që mbush njëqind e shtatë vëllimet në botimin e fundit të plotë të veprave të tij. Këto letra i dhanë mundësi të ndikonte mbi grupet më të rëndësishme të opinionit publik francez, domethënë të fisnikërisë dhe të borgjezisë së lartë, që ishin shumë të hapura ndaj ideve të iluministëve. Në kohën e Volterit, në Francë borgjezia ende nuk ishte e bindur se idetë vlejnë sipas peshës së arsyetimeve dhe jo në funksion të rangut të personit që i paraqet. Nga ana tjetër, në Angli, ku arsyeja e shtetit kërkonte telorancën duke patur parasysh thërrmimin e feve dhe të sekteve dhe ku fisnikëria sipërmarrëse filloi të përzihej me borgjezinë tregtare, formimi i këtij opinioni publik “borgjez” ishte shumë i përparuar dhe liria e mendimit e kishte ndjekur natyrshëm të njëjtën udhë.
I kërcënuar për të përfunduar përsëri në Bastijë dhe i urdhëruar të zgjidhte midis burgut dhe mërgimit të përkohshëm, Volteri parapëlqeu të nisej për në Angli. Ai mësoi të njohë sistemin mekanist të Isak Njutonit dhe të filozofit Xhon Lok, nxënësit e të cilit e kishin zhvilluar drejt deizmit duke punuar mbi marrëdhënien midis arsyes shkencore dhe fesë. Volteri e pranoi përparësinë e anglezëve në fushën e iluminizmit dhe nxitoi t’u tregonte francezëve vonesën e tyre në Letra mbi anglezet (1728). Ai e ndjente se Franca nuk ishte e gatshme për të zhvilluar sistemet e reja filozofike, por mund të popullarizohej përparimi i mendimit, siç ishte arritur ndërkaq në Angli. Talenti prej shkrimtari i jepte atij më shumë se kujtdo aftësinë për t’i përhapur këto ide.
I kthyer në Francë më 1729, Volteri iu fut përhapjes së shkencës njutoniane dhe teorisë deiste të botës: edhe pa vënë në dyshim ekzistencën e një zoti, fetë e tjera ishin flakur si naive dhe të rrezikshme.Volteri i cilësonte “paragjykime” të gjitha paraqitjet metafizike apo morale tradicionale për të cilat nuk ekzistonin themele të arsyeshme, duke u dhënë kështu një koncept beteje “ala franceze” iluministëve. Paragjykimet sundojnë shkencat fizike dhe natyrore, veçanërisht mjekësinë; ato janë në themel të të gjitha pabarazive shoqërore; dhe janë përsëri paragjykimet që karakterizojnë fenë zyrtare, kasta e priftërinjve duke u mbështetur mbi faktin se njerëzit që nuk janë të arsimuar me arsyen, besojnë gjërat më të errëta.
Volteri luftoi po ashtu për dinjitetin dhe lirinë e individit, në radhë të parë për vetveten: marrëdhëniet e tij me mbretin Frederiku II i Prusisë e bënë të besonte – por vetëm për një kohë – se një filozof dhe një monark absolut mund të flasin si i barabarti me të barabartin. Në betejën e tij kundër Kishës, u bind se një njeri nuk ka nevojë për bekimin e një prifti për t’iu njohur merita e tij. Më 1791, revolucionarët mbartën triumfalisht eshtrat e filozofit – që ishte varrosur jashtë Parisit – në Panteon, në kishën e vjetër Sentë-Zhenevievë, e shndërruar në mauzole kushtuar “njerëzve të mëdhenj” të “atdheut mirënjohës”./ Albert Vataj / KultPlus.com
Volteri është përfaqësuesi kryesor i iluminizmit, shkrimtar, historian, filozof jashtë filozofisë konvencionale, i njohur për satirën, kritikën ndaj fesë si institucion, përkrahës i tolerancës fetare dhe për ndarjen e kishës nga shteti, shkrimtar me dhunti të shumta, duke prodhuar vepra në pothuajse çdo formë letrare: dramë, poezi, roman, ese, vepra historike e shkencore. Ai shkroi më shumë se 20 mijë letra dhe mbi dy mijë libra dhe pamflete.
1. Unë nuk jam dakord me atë që thua, por do ta mbroj deri në vdekje të drejtën tënde që ta thuash!
2. Triumfi i vërtetë i arsyes është se ne aftëson të vazhdojmë rrugën me ata që nuk e kanë!
3. Ka njerëz që nuk mendojnë më thellë se një fakt!
4. Gjithkush që ka pushtetin të të bëjë të besosh absurditete ka pushtetin të të bëjë të marrësh përsipër padrejtësi!
5. Çdo gjë shumë koti për t’u thënë këndohet!
6. Me anë të vlerësimit, e bëjmë përsosmërinë e të tjerëve pronën tonë!
7. Qeveritë duhet të kenë edhe barinj edhe kasapë!
8. Kur bëhet fjalë për paratë, të gjithë kanë të njëjtën fe!
9. Paragjykimet janë ato që budallenjtë përdorin për arsye!
10. Nëse Perëndia nuk do të ekzistonte, do të ishte e nevojshme ta shpiknim!
11. Çdo njeri është fajtor për të gjitha të mirat që s’ka bërë!
12. Filozofia, vetëm filozofia, kjo motër e fesë i ka hequr besëtytnisë armët nga duart e gjakosura prej kohësh dhe tani që ka dalë helmi, mendja e njeriut habitet me mynxyrat ku e kishte shpënë fanatizmi!
13. Toleranca nuk ka nxitur kurrë luftë civile, kurse mostoleranca e ka mbuluar tokën me gjak!
14. Gjykojeni një njeri më shumë nga pyetjet se sa nga përgjigjet e tij!
15. Zoti na e dha ne dhuratën e jetës; na takon ne t’ia japim vetes dhuratën e të jetuarit mirë!
16. Vlerësimi është një gjë e mrekullueshme: Kjo e bën atë që është e shkëlqyer tek të tjerët të na përkasë edhe neve!
17. Çdokush që ka fuqinë për të të bërë ty të besosh në absurditete, e ka fuqinë të të bëjë që ti të kryesh padrejtësi!
18. Në përgjithësi, arti i qeverisjes përbëhet nga marrja e sa më shumë parave që të jetë e mundur nga një klasë e qytetarëve për t’ia dhënë një tjetre!
19. Unë kurrë nuk kam bërë lutje për Zotin, përveç njërës shumë të shkurtër: “O Zot, bëji armiqtë e mi qesharakë.” Dhe Zoti ma dëgjoi!
20. Është e ndaluar për të vrarë; prandaj të gjithë vrasësit ndëshkohen, përveç nëse ata vrasin në numër të madh dhe nën tingujt e borive!
21. Jeta është e mbjellë dendur me gjemba, dhe unë nuk di asnjë mjet tjetër përveçse të kaloj shpejt nëpër to. Sa më gjatë të ndalemi në fatkeqësitë tona, aq më e madhe është fuqia e tyre për të na dëmtuar!
22. Zoti është një komedian, duke luajtur ndaj një audience që ka shumë të frikësuar për të qeshur!
23. Nga të gjitha fetë, e krishtera sigurisht duhet të frymëzojë tolerancën më të madhe, por deri tani të krishterët kanë qenë më intolerantët e të gjithë njerëzve!
24. Është e vështirë t’i çlirosh budallenjtë nga zinxhirët të cilët ata i adhurojnë!
25. Të gjitha arsyetimet e burrave nuk janë me vlerë sa një ndjenjë e grave!
26. Çfarë është toleranca? Është pasojë e njerëzimit. Ne jemi të formuar të gjithë nga dobësia dhe gabimi; le të falim të gjithë ne reciprokisht marrëzinë e njëri-tjetrit – ky është ligji i parë i natyrës!
27. Unë i urrej femrat, sepse ato gjithmonë i dinë gjërat se ku janë!
28. Burri i cili vendos të befasojë papritur gruan e tij shumë shpesh e ka befasuar veten!
29. Është e rrezikshme të kesh të drejtë në çështjet në të cilat autoritetet e kohës janë gabim!
30. Arti i qeverisjes është për të bërë dy të tretat e një kombi të paguajnë gjithçka që ata mund të paguajnë, për të mirën e një të tretës tjetër!
31. Nuk është e mjaftueshme të shohim dhe të njohim bukurinë e një vepre. Ne duhet ta ndjejmë dhe të prekemi prej saj!
32. Për të patur sukses në botë nuk është e mjaftueshme të jesh budalla, duhet gjithashtu të jesh i sjellshëm!
33. Është më mirë të rrezikosh shpëtimin e një njeriu fajtor sesa të dënosh një njeri të pafajshëm!
34. Tiranët gjithmonë kanë disa hije të lehtë virtyti; ata i mbështesin ligjet para se t’i shkatërrojnë ato!
35. Supersticioni është për fenë çka Astrologjia është për astronominë, vajzë e çmendur e një nëne të mençur. Këto bija shumë kohë kanë dominuar tokën!
36. Dyshimi nuk është një gjendje e këndshme, por siguria është absurde!
37. Rastësia është një fjalë e zbrazur nga kuptimi, asgjë nuk mund të ekzistojë pa një shkak!
38. Asnjëherë mos debato në tryezën e darkës, sepse ai që nuk është i uritur gjithmonë gjen argumentin më të mirë!
39. Origjinaliteti nuk është asgjë veçse imitim i mençur. Shkrimtarët më origjinalë kanë huazuar nga njëri-tjetri!
40. Për të gjallët e kemi borxh respektin, por për të vdekurit e kemi borxh vetëm të vërtetën!
41. Ne kurrë nuk jetojmë, ne jemi gjithmonë në pritje të jetesës!
42. Divorci është ndoshta i së të njëjtës datë si martesa. Unë besoj, megjithatë, se martesa është disa javë më e vjetër!
43. Është një njeri i vështirë ai që është vetëm i drejtë, dhe i trishtuar ai që është vetëm i mençur!
44. Historia është vetëm regjistri i krimeve dhe fatkeqësive!
45. Historia duhet të shkruhet si filozofi!
46. Unë di shumë libra të cilat i kanë mërzitur lexuesit e tyre, por unë nuk di asnjë libër që ka bërë vërtet ndonjë të keqe!
47. Ka të vërteta të cilat nuk janë për të gjithë njerëzit, as për të gjitha kohërat!
48. Të besosh në Zotin është e pamundur, të mos besosh në Atë është absurde!
49. Unë kam jetuar tetëdhjetë vjet të jetës dhe nuk di asgjë për këtë, veçse të dorëzohem dhe të them se fluturat kanë lindur për t’u ngrënë nga merimangat dhe njeriu për t’u gllabëruar nga trishtimi!
50. Është e rrezikshme të kesh të drejtë, atëherë kur qeveria e ka gabim!/ KultPlus.com
Më 30 maj 1778 u nda nga jeta në moshën 84 vjeçare shkrimtari dhe filozofi i shquar francez Voltaire (François-Marie Arouet).
Me rastin e 100 vjetorit të ndarjes nga jeta të “njeriut të shekullit të XVIII”, gazeta “Le Rappel” ka botuar, të shtunën e 1 qershorit 1878, në ballinë, fjalimin historik që i është dedikuar asokohe nga shkrimtari dhe politikani i shquar francez, Victor Hugo, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:
Portret i Victor Hugo nga Nadar (rreth 1884).
100 vjetori i Voltaire Fjalimi i Victor Hugo
Si sot njëqind vite më parë një njeri vraponte. Vdiq i pavdekshëm. U largua me vitet, veprat, përgjegjësitë më të ndritshme dhe më të frikshme, përgjegjësinë e ndërgjegjes njerëzore të paralajmëruar dhe të korrigjuar. Ai u largua i mallkuar dhe i bekuar, i mallkuar në të kaluarën, i bekuar nga e ardhmja, dhe këto janë, zotërinj, dy format e shkëlqyera të lavdisë. Ai kishte në shtratin e tij të vdekjes, në njërën anë, brohoritjen (dashamirësinë) e bashkëkohësve dhe të brezave, në anën tjetër, këtë triumf të fishkëllimës dhe urrejtjes që e kaluara e pamëshirshme u rezervon atyre që luftuan kundër saj. Ai ishte më shumë se një njeri, ishte një shekull. Ai kishte ushtruar një funksion dhe kishte përmbushur një mision.Ai ishte zgjedhur padyshim për punën që kishte bërë falë vullnetit suprem i cili manifestohet si dukshëm në ligjet e fatit (të ardhmes) ashtu edhe në ato të natyrës. Tetëdhjetë e katër vitet që ky njeri jetoi përfshijnë intervalin që ndan monarkinë në kulmin e saj nga revolucioni në agimin e tij. Kur lindi, Luigji XIV ishte ende mbret, kur vdiq, Luigji XVI mbretëronte tashmë, në këtë mënyrë djepi i tij arriti të shohë rrezet e fundit të fronit të madh dhe arkivoli i tij, dritat e para të humnerës së madhe. (Duartrokitje.)
Zotërinj, para se të shkoj më tej, le të biem dakord, për fjalën humnerë; ka humnera të mira; këto janë humnerat ku bie e keqja. (Te lumtë!)
Zotërinj, pasi u ndalova pak çaste, më mirëkuptoni që duhet të përfundoj mendimin tim.Asnjë fjalë e pakujdesshme ose djallëzore nuk do të flitet këtu. Ne jemi këtu për mbajtur një qëndrim qytetar. Ne jemi këtu për të pohuar progresin, për të mirëpritur mirëbërjen e filozofisë (filozofëve), për t’i dëshmuar shekullit të XVIII mirënjohjen e atij të XIX, për të nderuar luftëtarët madhështorë dhe shërbëtorët e mirë, për të uruar përpjekjen fisnike të popujve, industrisë, shkencës, marshimin e guximshëm përpara, punën, për të çimentuar harmoninë njerëzore, me një fjalë për të lavdëruar paqen, këtë vullnet sublim universal.Paqja është virtyt i civilizimit, lufta është krim. (Duartrokitje.) Ne jemi këtu, në këtë moment madhështor, në këtë orë solemne, për tu përulur me besim para ligjit moral dhe t’i themi botës që dëgjon Francën, këtë : Ka vetëm një fuqi, vetëdija në shërbim të drejtësisë; dhe ka vetëm një lavdi, gjenia në shërbim të së vërtetës. (Lëvizje.)
Pas kësaj, dua të vazhdoj.
Zotërinj, para Revolucionit, ndërtimi shoqëror ishte ky :
Poshtë, populli;
Mbi popullin, feja e përfaqësuar nga kleri,
Krahas fesë, drejtësia e përfaqësuar nga gjyqësori.
Dhe, në atë kohë në shoqërinë njerëzore, kush ishte populli ?Ishte injoranca (padituria). Cila ishte feja ? Ishte rreptësia (ndëshkimi). Dhe çfarë ishte drejtësia ? Ishte padrejtësia.
A po shkoj shumë larg me fjalët e mia ?
Do ta kufizoj veten duke cituar dy fakte, por vendimtare.
Në Toulouse, më 13 tetor 1762, ne gjejmë në bodrumin e një shtëpie një djalë të ri të varur. Turma u rebelua, kleri u nxeh, gjyqësori informoi.
Ishte një vetëvrasje, por e shpallën vrasje.Për cilin interes ? Në interes të fesë. Dhe kë po akuzonin ? Babain. Ishte një protestant (huguenot), dhe donte të pengonte djalin e tij që të bëhej katolik.Ekziston një lloj makabre morale dhe pamundësie materiale; broçkulla ! ky baba vrau djalin e tij, ky plak ka varur këtë djalë të ri.Drejtësia punoi, dhe doli me këtë përfundim. Më 9 Mars 1762, një burrë me flokë të bardha, Jean Calas, u soll para një sheshi publik të cilin, e zhveshën lakuriq, e shtrinë mbi një rrotë, i lidhën gjymtyrët dhe e varën me kokën poshtë. Tre burra gjendeshin aty, mbi podium, një gjykatës, i quajtur David, i ngarkuar që të kujdesej për të tortëruarin, një prift, i cili mbante kryqin dhe xhelati, me një shufër hekuri në dorë. I pandehuri, i çuditur dhe i tmerruar, nuk shikonte priftin por xhelatin. Xhelati ngre lart shufrën e hekurt dhe i thyen krahun.Viktima ulërin dhe i bie të fikët.Gjykatësi nxitohet t’i japë të dënuarit të nuhasë disa kripëra, kështu ai bëhet i vetëdijshëm;pastaj prapë një goditje tjetër me shufrën, ulërimë e re, Calas humb sërish vetëdijen; e zgjojnë dhe xhelati fillon përsëri; dhe për faktin se secila gjymtyrë duhej thyer në dy vende, ai merr dy goditje çdo herë, pra gjithsej tetë. Pas humbjes së ndjenjave për të tetën herë, prifti i ofron atij kryqin që ta puthë,Calas i kthen kokën, dhe xhelati i jep goditjen e fundit,domethënë, i shtyp gjoksin me skajin e madh të shufrës së hekurt. Kështu dha frymë Calas. Kjo zgjati dy orë.Pas vdekjes së tij, u shfaqën provat e vetëvrasjes. Por një atentat ishte kryer. Nga kush ? Nga gjykatësit. (Reagim. Duartrokitje.)
Fakt tjetër. Pas plakut, një djalë i ri. Tre vite më vonë, në 1765, në Abbeville, të nesërmen e një nate të stuhishme dhe me erëra të forta, mbledhin për tokë mbi trotuarin e një ure një kryq të vjetër, i cili për tre shekuj ishte gozhduar (vënë) mbi një parapet (mur).Kush e hodhi përtokë këtë kryq ?Kush e bëri këtë sakrilegj ?Nuk e dimë. Ndoshta një kalimtar. Ndoshta era. Kush është fajtor ?Peshkopi i Amiens lëshon një hetim fetar. Ja çfarë është hetimi fetar : është një urdhër për të gjithë besimtarët, nën dënimin e ferrit, të thonë atë që dinë ose mendojnë se dinë për këtë apo atë fakt;rendi vrastar i fanatizmit deri në injorancë.Hetimi fetar i peshkopit të Amiens funksionon, zmadhimi i thashethemeve merr përmasat e denoncimit. Drejtësia zbulon, ose pretendon se ka zbuluar, se natën kur kryqi ra përtokë, dy burra, dy oficerë, njëri me emrin Labarre, tjetri Etallonde, kaluan mbi urën e Abbeville, ndërsa ata ishin të dehur dhe këndonin një këngë rojesh ushtarake. Gjykata e Abbeville është kompetente për këtë çështje. Gjykatësit e Abbeville vlejnë një lloj si ata të Toulouse. Ata nuk janë më shumë të drejtë, kështu lëshuan dy urdhër-arreste.D’Etallonde u shpëtoi (u arratis), Labarre u kap.E çuan para hetimit gjyqësor.Ai mohon të ketë kaluar mbi urë, por pranon se ka kënduar këngën.Gjykata e Abbeville e dënoi, por ai apeloi në parlamentin e Parisit. E çojnë në Paris, por dënimi u duk i drejtë dhe e konfirmuan.E sjellin përsëri në Abbeville, të lidhur me zinxhirë. Shkurtimisht, momenti i tmerrshëm po afronte ! Fillojnë t’i bëjnë kalorësit Labarre pyetjen e zakonshme dhe të jashtëzakonshme me qëllim që ai të rrëfejë bashkëpunëtorët e tij; por cilët bashkëpunëtorë ?që ka kaluar një urë dhe ka kënduar një këngë;ata i thyejnë një gju gjatë torturës;rrëfyesit të tij, kur dëgjoi të thyheshin kockat, i ra të fikët; të nesërmen, 5 qershor 1766, Labarre tërhiqet zvarrë para sheshit të madh të Abbeville, ku po digjej një turrë me dru; i lexojnë vendimin e dënimit dhe pastaj i presin grushtin, dhe në vijim gjuhën me një copë hekuri, dhe më në fund, për mëshirë, i presin kokën dhe e hedhin në turrën e druve. Kështu vdiq kalorësi Labarre. Ai ishte nëntëmbëdhjetë vjeç. (Moment e gjatë dhe e thellë.)
Pra, o Voltaire, ti shqiptove një klithmë tmerri dhe do të jetë lavdia jote e përjetshme!(Duartrokitje e dyfishuar.)
Kështu ti fillove gjyqin e tmerrshëm të së kaluarës, ti mbrojte kundra tiranëve dhe mostrave çështjen humane, dhe ti ia arrite.Njeri i madh, qofsh përgjithmonë i bekuar! (Duartrokitje e re.)
Zotërinj, gjërat e tmerrshme që sapo kujtova u realizuan në mes të një shoqërie të sjellshme, jeta ishte e gëzuar dhe e lehtë, vinin dhe shkonin, nuk shikonin as lart e as poshtë vetvetes, indiferenca çoi në pakujdesi, poetë të hirshëm, Saint-Aulaire, Boufflers, Gentil-Bernard, shkruajtën vargje të bukura, oborri ishte plot me ahengje, Versaja shkëlqente, Parisi jetonte në injorancë ; dhe gjatë kësaj kohe, nga egërsia fetare, gjyqtarët vranë një plak mbi një rrotë dhe priftërinjtë shqyen gjuhën e një fëmije për një këngë. (Emocion i madh. Duartrokitje.)
Në prani të kësaj shoqërie të egër dhe të turpshme, Voltaire, i vetëm, pasi kishte para syve të tij të gjitha këto forca të bashkuara, gjykatën, fisnikërinë, financat;kjo fuqi e pavetëdijshme, turma e verbër; kjo gjykatë e frikshme, aq e rëndë për të dënuarit, aq servile ndaj të zotit, duke shtypur dhe gjunjëzuar popullin para mbretit (Bravo!), ky kler, i përzier tinëzisht mes hipokrizisë dhe fanatizmit, Voltaire, i vetëm, e përsëris, i shpalli luftë këtij koalicioni të të gjitha pabarazive shoqërore, kësaj bote të jashtëzakonshme dhe të tmerrshme, dhe ai e pranoi betejën.Dhe cila qe arma e tij ? ajo që ka lehtësinë e erës dhe fuqinë e rrufesë. Një pendë. (Duartrokitje.)
Me këtë armë ai luftoi, me këtë armë ai fitoi (mundi).
Zotërinj, le ta përshëndesim këtë mëndje.
Voltaire fitoi, Voltaire bëri luftë rrezatuese, luftë e një kundër të gjithëve, domethënë luftën e madhe. Lufta e mendimit kundër materies (lëndës), luftën e arsyes kundër paragjykimeve, luftën e të drejtës kundër të padrejtës, luftën për të shtypurit kundër shtypësit, luftën e mirësisë, luftën e butësisë.Ai pati butësinë e një gruaje dhe zemërimin e një heroi.Ai ishte një mëndje e ndritur dhe një zemër e madhe. (Bravo.)
Ai luftoi (mundi) kodin dhe dogmën e vjetër.Ai mundi feudalin, gjyqtarin gotik, priftin romak.Ai e ngriti popullatën në rangun e popullit.Ai mësoi, paqësoi dhe civilizoi.Ai luftoi për Sirven dhe Montbailly si për Calas dhe Labarre;ai pranoi të gjitha kërcënimet, të gjitha zemërimet, të gjitha persekutimet, shpifjet, dëbimin në mërgim.Ai qe i palodhshëm dhe i palëkundur.Ai e mundi dhunën me buzëqeshjen, despotizmin me sarkazmën, pagabueshmërinë me ironinë, kokëfortësinë me këmbënguljen, injorancën me të vërtetën.
Thjesht thashë këtë fjalë, buzëqeshje, do të ndalem këtu. Buzëqeshja është Voltaire.
Zotërinj, le ta themi, sepse paqja është ana e shkëlqyeshme e filozofit, te Voltaire ekuilibri rivendoset gjithmonë.Pavarësisht nga zemërimi i tij i drejtë, ai kalon, dhe Voltaire i irrituar gjithmonë i lë vend atij të qetë.Pastaj, në këtë sy të thellë, shfaqet buzëqeshja.
Kjo buzëqeshje është mençuria.Kjo buzëqeshje, po e përsëris, është Voltaire.Kjo buzëqeshje ndonjëherë shkon deri në qeshje, por trishtimi filozofik e tundon (temporizon) atë. Me të fortët, ai tallet ; më të dobëtit, ai është përkëdhelës. Ajo shqetëson shtypësin dhe siguron të shtypurin.Kundër të mëdhenjve, përballjen; për të vegjlit, keqardhjen.Ah! le të jemi të ndjeshëm nga kjo buzëqeshje. Ai ka pasur ndriçime agimi.Ai ka ndriçuar të vërtetën, të drejtin, të mirën, çfarë ka të ndershme në të dobishmen.Ai ndriçoi brendësinë e bestytnive (supersticioneve);këto shëmtira janë të mira për tu parë; ai i vuri në pah.Duke qenë i zgjuar, ai ishte pjellor. Shoqëria e re, dëshira për barazi dhe koncesion, dhe ky fillim vëllazërie i cili quhet tolerancë, dashamirësia reciproke, vënia në proporcion e burrave dhe të drejtave, arsyeja e njohur si ligj suprem, fshirja e paragjykimeve dhe e mbështetjes së njërës palë, qetësia e shpirtrave, fryma e indulgjencës dhe faljes, harmonia, paqja, kjo është ajo që doli nga ajo buzëqeshje e madhe.
Padyshim që ditën kur identiteti i mençurisë dhe mëshirës do të njihet, ditën kur do të shpallet amnistia, pohoj, se atje lart në yje, Voltaire do të buzëqeshë. (Duartrokitje të trefishta. Thirrjet : Rroftë amnistia!)
Zotërinj, ekzistojnë marrëdhënie misterioze mes dy shërbëtorëve të njerëzimit të cilët janë shfaqur në një interval kohor prej1800 vitesh.
Lufta kundër « pharisaïsm-it », demaskimi i mashtrimit, rrëzimi i tiranive, uzurpimeve, paragjykimeve, gënjeshtrave, bestytnive,prishja e tempullit, dhe pse jo të rindërtohet nga fillimi,domethënë duke zëvendësuar gënjeshtrën me të vërtetën,duke sulmuar gjykatën e egër,duke sulmuar klerin e etur për gjak etj, të merret kamxhiku për të dëbuar shitësit nga vendi i shenjtë,të pretendohet trashëgimia e të privuarve,të mbrohen i dobëti, i varfëri, të vuajturit, të luftohet për të përndjekurit dhe të shtypurit ; kjo ishte lufta e Jezu-Krishit ; dhe cili është njeriu që bën këtë luftë ? Voltaire. (Bravo.)
Puna ungjillore plotësohet nga puna filozofike; fryma e butësisë ka filluar, shpirti i tolerancës ka vazhduar;le ta themi me një ndjenjë të thellë respekti, Jezusi qau, Voltaire buzëqeshi,dhe me këtë lot hyjnor dhe këtë buzëqeshje njerëzore u bë ëmbëlsia e qytetërimit të sotëm. (Duartrokitje e zgjatur.)
A ka buzëqeshur gjithmonë Voltaire ? Jo. Ai ka qenë shpesh i zemëruar (mërzitur).E keni vënë re në fjalët tona të para.
Sigurisht, zotërinj, masa (rregulli), rezerva, proporcioni, ky është ligji suprem i arsyes.Mund të themi se moderimi është vetë frymëmarrja e filozofit. Përpjekja e të mençurit duhet të grupojë (përmbledhë) një lloj sigurie të qetë, përafërsisht prej të cilës përbëhet filozofia. Por në momente të caktuara pasioni për të vërtetën lind fuqishëm dhe dhunshëm dhe është në të drejtën e tij,si erërat e mëdha që pastrojnë (marrin me vete gjithçka). Kurrë, këmbëngul, asnjë i mençur nuk do t’i lëkundë këto dy njerëz të mëdhenj mbështetës të punës sociale,drejtësisë dhe shpresës,dhe të gjithë do ta respektojnë gjyqtarin nëse ai mishëron drejtësinë, dhe të gjithë do të nderojnë priftin nëse ai përfaqëson shpresën. Por nëse magjistratura quhet torturë, nëse Kisha quhet Inkuizicion, atëherë njerëzimi i shikon ato në fytyrë dhe i thotë gjykatësit : Unë nuk e dua ligjin tënd! dhe i thotë priftit : Unë nuk e dua dogmën tënde! Unë nuk e dua turrën e drurëve tuaj në tokë dhe ferrin tuaj në qiell ! (Ndjenjë e gjallë. Duartrokitje të gjata.)Atëherë, filozofi i zemëruar ngrihet dhe e denoncon gjyqtarin para drejtësisë dhe e denoncon priftin para Zotit ! (Duartrokitjet dyfishohen.)
Këtë pra bëri Voltaire. Ai është i madh.
Kush ishte Voltaire, e thashë; cili ishte shekulli i tij, do ta them.
Zotërinj, njerëzit e mëdhenj rrallëherë janë vetëm; pemët e mëdha duken më të mëdha kur dominojnë një pyll; ato gjenden aty në shtëpinë e tyre. Ka një pyll shpirtrash (mëndjesh) rreth Voltaire;ky pyll është shekulli i tetëmbëdhjetë.Midis këtyre shpirtrave, ka disa maja (koka), Montesquieu, Buffon, Beaumarchais, dhe dy ndër të tjerat, më të lartat pas Voltaire, – Rousseau dhe Diderot.Këta mendimtarë i kanë mësuar njerëzit të arsyetojnë;arsyetimi i mirë sjell veprimin e mirë, korrektësia në mendje bëhet drejtësi në zemër. Këta punëtorë të progresit kanë punuar në mënyrë të dobishme. Buffon themeloi natyralizmin;Beaumarchais gjeti, përtej Molière, një komedi të panjohur, pothuajse një komedi shoqërore;Montesquieu bëri kërkime aq të thella në ligj sa arriti të nxjerrë në dritë drejtësinë.Sa i përket Rousseau-së dhe Diderot, le t’i përmendim këto dy emra veç e veç; Diderot, një inteligjencë e gjerë kureshtare, një zemër e butë që ndryshoi drejtësinë, dëshironte të jepte nocione të sigurta si bazë për idetë e vërteta dhe krijoi kështu Enciklopedinë; Rousseau i bëri një shërbim të admirueshëm gruas, ai e plotësoi nënën nëpërmjet foshnjes, ai vendosi njërën afër tjetrës këto dy madhështi të djepit; Rousseau, një shkrimtar elokuent dhe patetik, një ëndërrimtar i thellë oratorik, i cili shpesh herë ka zbuluar dhe shpallur të vërtetën politike; ideali i tij i përafrohet reales ; ai pati lavdinë e të qenurit i pari në Francë që u quajt qytetar;fibra qytetare lëkundet në Rousseau;ajo që lëkundet te Voltaire është fibra universale;mund të thuhet se, në këtë shekull të tetëmbëdhjetë pjellor, Rousseau përfaqëson Popullin;Voltaire, akoma më gjerë, përfaqëson Njeriun.Këta shkrimtarë të fuqishëm janë zhdukur; por ata na lanë shpirtin e tyre, Revolucionin. (Duartrokitje.)
Po, Revolucioni francez është shpirti i tyre.Ai është përhapja e tyre rrezatuese; ai vjen prej tyre; ai gjendet kudo në këtë katastrofë të bekuar dhe të shkëlqyer që mbylli të kaluarën dhe hapi të ardhmen. Në këtë transparencë e cila është specifike për revolucionet,dhe e cila përmes shkaqeve lejon të shohim efektet,dhe nëpërmjet planit të parë shohim dhe të dytin,shohim pas Diderot Danton, pas Rousseau Robespierre, dhe pas Voltaire Mirabeau. Këta i bënë ata.
Zotërinj, t’u bësh rezyme disa epokava falë emrave të njerëzve, të emërosh shekujt, t’i bësh disa prej tyre personazhe njerëzore, kjo mundësi u është dhënë vetëm tri popujve, Greqisë, Italisë, Francës.Themi shekulli i Perikliut, shekulli i Augustit, shekulli i Leon X, shekulli i Luigjit XIV, shekulli i Voltaire. Këto emra kanë një kuptim të madh. Ky privilegj, që tu vihen emra shekujve, ekskluzivisht për Greqinë, Italinë dhe Francën, është shenja më e lartë e qytetërimit.Deri te Voltaire, këto janë emra krerësh shtetesh; Voltaire është më shumë se një kryetar shteti, ai është një kryetar idesh.Me Voltaire fillon një cikël i ri.Ne e ndiejmë se tani e tutje fuqia e lartë drejtuese e njerëzimit është mendimi.Qytetërimi iu bindte forcës, tani ai do t’i bindet idealit. Është fundi i skeptrit dhe shpatës të zëvendësuar nga rrezja;domethënë, autoriteti i shndërruar në liri.Asnjë sovranitet tjetër përveç ligjit për njerëzit dhe ndërgjegjjes për individin. Për secilin nga ne, dy aspektet e progresit dalin qartë, dhe këtu ato janë :ushtrimi i së drejtës, domethënë të qënit njeri; përmbushja e detyrës, domethënë të qënit qytetar.
I tillë është kuptimi i kësaj fjale, shekulli i Voltaire;ky është kuptimi i kësaj ngjarje supreme, Revolucioni francez.
Dy shekujt e paharrueshëm që i paraprinë shekullit të tetëmbëdhjetë e kishin përgatitur;Rabelais paralajmëron për të drejtat e familjes në « Gargantua », dhe Molière paralajmëron kishën në « Tartuffe ».Urrejtja e forcës dhe respekti për ligjin (drejtësinë) janë të dukshme te këto dy mendje të shquara.
Kushdo që thotë sot : forca ka përparësi mbi ligjin, është veprim mesjetar dhe u flet njerëzve duke u kthyer mbrapa treqind vite. (Duartrokitje të përsëritura.)
Zotërinj, shekulli i nëntëmbëdhjetë lavdëron (glorifikon) shekullin e tetëmbëdhjetë. I tetëmbëdhjetë propozon, ndërsa i nëntëmbëdhjeti përfundon.Dhe fjala ime e fundit do të jetë vëzhgimi i qetë, por i patundur i progresit.
Kohët kanë ardhur. Drejtësia ka gjetur formulën e saj : federatën njerëzore.
Sot, forca quhet dhunë dhe fillon të gjykohet, lufta akuzohet, civilizimi, në bazë të ankesës së njerëzimit, bën gjyqin dhe harton dosjen e madhe kriminale të pushtuesve dhe kapitenëve. (Lëvizje.)Ky quhet dëshmitar, historia.Realiteti i ashpër paraqitet.Shkëlqimet (Rrezet) e rreme treten.Në shumë raste, heroi është një shumëllojshmëri e vrasësit.(Duartrokitje.) Njerëzit e kuptojnë se zmadhimi i një pakete (tarife) nuk mund të jetë zvogëlim,se nëse të vrasësh është krim,të vrasësh më shumë nuk mund të bëhet për rrethana lehtësuese (Të qeshura dhe brohoritje), që nëse të vjedhësh është turp, të pushtosh nuk mund të jetë një lavdi (duartrokitje të përsëritura), që « Te Deum-ët » nuk ndryshojnë asgjë, se vrasja është vrasje, se gjaku i derdhur është gjaku i derdhur, se është e kotë të quhesh Çezar apo Napoleon,dhe se në sytë e Zotit të përjetshëm ne nuk ndryshojmë fytyrën e vrasësit pavarësisht se në vend të një kapeleje, i vëmë atij mbi kokë një kurorë perandori. (Brohoritje të gjata. Një seri duartrokitjesh.)
Ah! le të shpallim të vërtetat absolute. Le ta çnderojmë luftën.Jo, lavdia e përgjakshme nuk ekziston.Jo, nuk është mirë dhe nuk është e dobishme të bëhen kufoma.Jo, jeta nuk mund të punojë për vdekjen. Jo, oh nëna që më rrethoni, lufta, kjo hajdute, nuk mund të vazhdojë të marrë fëmijët tuaj. Jo, gruaja nuk mund të rrisë fëmijën me dhembje, se njerëzit lindin, popujt punojnë dhe mbjellin,që fshatari fekondon fushat dhe punëtori qytetet,që mendimtarët meditojnë, që industria bën mrekullira, se gjeniu bën çudira,që veprimtaria e gjerë njerëzore shumëfishon në prani të qiellit me yje përpjekjet dhe krijimet, për të arritur në këtë ekspozitë të tmerrshme ndërkombëtare e cila quhet fushë beteje! (Ndjenjë e thellë. E tërë salla çohet në këmbë dhe brohoret për oratorin).
Fusha e vërtetë e betejës ja ku është.Është ky takim i kryeveprave të punës njerëzore që Parisi po i ofron botës në këtë moment.
Fitorja e vërtetë është fitorja e Parisit! (Duartrokitje.)
Fatkeqësisht, nuk mund ta fshehim, se në këtë çast, sado i denjë të jetë për admirim dhe respekt, ka akoma aspekte funerale (të zeza); ka akoma anë të errëta në horizont, tragjedia e popujve nuk ka mbaruar; lufta, lufta e rreptë, është akoma këtu, dhe ajo ka guximin të ngrejë kokën përmes kësaj feste të paqes.Princat, që prej dy vitesh, kanë vazhduar me një keqkuptim fatal,mosmarrëveshja e tyre është një pengesë për harmoninë tonë,dhe ata janë frymëzuar gabimisht që të na dënojnë mbi zbulimin e një kontrasti të tillë.
Le ta kthejë Voltaire-in ky kontrast.Përballë kërcënimeve të mundshme, le të jemi më paqësorë se kurrë.Le t’i drejtohemi këtij njeriu të madh të vdekur, kësaj qenie të madhe të gjallë, kësaj mëndje të madhe.Le të përulemi para varreve të nderuara.Le t’i kërkojmë këshilla një personi, jeta e dobishme e të cilit për njerëzit u shua njëqind vite më parë, por vepra e të cilit është e pavdekshme.Le të kërkojmë këshilla mendimtarëve të tjerë të fuqishëm, ndihmësve të këtij Voltaire-i të lavdishëm,Jean-Jacques Rousseau, Diderot, Montesquieu.Le t’u japim fjalën këtyre zërave të shkëlqyeshëm.Le të ndalojmë gjakderdhjen, Mjaft ! mjaft ! despotë, Ah !barbarizmi vazhdon, le të protestojë filozofia.Shpata është e pamëshirshme, le të zemërohet civilizimi. Le t’i vijë në ndihmë shekulli i tetëmbëdhjetë atij të nëntëmbëdhjetë;filozofët paraardhësit tanë janë apostuj të së vërtetës;ti thërrasim këto fantazma të shquara;që, para monarkive që ëndërrojnë luftërat,ata shpallin të drejtën e njeriut për jetën, të drejtën e ndërgjegjes për lirinë,sovranitetin e arsyes, shenjtërinë e punës, mirësinë e paqes;dhe, meqë nata del nga fronet, le të dalë drita nga varret (Thirrje njëzëri e zgjatur. Thirrje : Rroftë Victor Hugo!)
