Në vitin 2010, e folura e Arbanasve të Zarës u shpall pasuri kulturore jomateriale. Arbanaški vazhdon të flitet ende në qytetin e Arbanasit, kryesisht falë kontributit të familjes së Ana Mazisë, anëtarët e së cilës ende komunikojnë me njëri-tjetrin vetëm në këtë gjuhë.
Arbanasi është një provincë me statusin e një rrethi në pjesën juglindore të Zarës. Vendbanimi origjinal i Arbanasit u themelua në vitin 1726. Shumica e banorëve të Arbanasit janë pasardhës të shqiptarëve katolikë nga zona e Shkodrës dhe Tivarit, të emigruar në vitet 1726, 1727 dhe 1733, me emrin e të cilëve vendbanimi mori emrin. Kryepeshkopi i Zarës Vicko Zmajević i pranoi dhe organizoi jetën e tyre në zonën e re.
Ata morën pjesën më të madhe të tokës në zonën e Zemunikut, ku u vendosën përgjithmonë, por edhe në zona si Murvicë, Raštevic, Polaça etj. Që nga themelimi i tij, vendbanimi drejtohej nga një kryeplak i fshatit (škôpi ose katundit), në varësi të drejtpërdrejtë të kryetarit të rrethit, dhe nga viti 1749 të serdarit të rrethit të mesëm të Zarës.
Në fillim u morën me punë të rënda si dhe me blegtori (barinj) por banorët e Arbanasit shpejt u bënë pronarë ose kolonizatorë të pjesës më të madhe të tokës në zonën e Zarës. Ata ishin të parët në rajon që mbollën misër dhe arritën që të bënin prodhuese toka të pakultivuara më parë. Ishin kasap të shquar, prodhues salçiçesh dhe tregtarë bagëtish. Në vend në vitin 1866 u hap edhe një shkollë fillore mësuesish, e cila do të shfuqizohej dhe mbyllej në vitin 1921. Deri në vitin 1944 Arbaniasi ishte një vendbanim i pavarur (italisht Albanesi ose Borgo Erizzo), dhe më vonë pjesë e Zarës.
Pas vitit 1945, për shkak të mundësisë për të marrë nënshtetësi italiane, shumë banorë të Arbanasit u shpërngulën.
E ftuar në një emsion televiziv Mirta Tomas, studiuese e gjuhës arbanesi dhe folëse e mirë e saj, theksoi se gjuha arbane është një formë arkaike e dialektit gege të gjuhës shqipe.
Ajo u soll në Kroaci nga kolonët shqiptarë në fillim të shekullit të 18-të dhe fillimisht u përdor në zonën përreth Tivarit dhe në pjesën juglindore përreth të Malit të Zi.
Është padyshim një e folur në prag të shuarjes, siç e kanë theksuar vazhdimisht shumë studiues arbanas të njohur: Giuseppe Pino Giergia, Maksimilijana Barançiq e të tjerë.
Në Zemunik, për shembull, ka kohë që nuk dëgjohet, megjithëse në atë vend Ravnokotar u vendosën disa familje arbanase (Marushiqi, Shestani, Ćurkoviqi, Prenxha, Paleka etj.) në të njëjtën kohë si në Arbanase të Shkodrës.
Zona e liqenit, sepse adoptimi i gjuhës kroate ishte dukshëm më i shpejtë se në Arbanasi. Arbanaški në fakt ende po digjet në qytetin e Arbanasit falë kryesisht familjes së Ana Mazisë, anëtarët e së cilës ende komunikojnë me njëri-tjetrin vetëm në atë gjuhë. Gjuha arbane herë pas here e flasin maksimumi treqind veta, ndërsa pesëqind e kuptojnë. Në vetë Shqipërinë tashmë është bërë arkaike, e vështirë e kuptueshme për shqiptarët e sotëm.
Padyshim që kjo është një e folur e cila rrezikon të zhduket, ashtu sis humë arbanasi kanë kohë që e kanë vënë në dukje pasi folësit e saj më të rinj janë brezi i gjyshërve dhe kjo e folur përdoret rrallë dhe vetëm pjesërisht, ndërsa një gjuhë seriozisht e rrezikuar konsiderohet ajo që, përveç brezit të gjyshërve, njihet edhe nga brezi i prindërve, por e përdor rrallë dhe nuk bën përpjekje për t’ia kaluar brezit të ardhshëm. / Diaspora Shqiptare / KultPlus.com
