Kongresi i Triestes u mbajt në qytetin e Triestes nga 1-4 Mars 1913. Ai i përfundoi punimet në prag të rënies së Janinës.

Në kongres morën pjesë 120 delegatë shqiptarë, italianë, arbëreshë, austriakë, rumunë, vlleh etj. Qëllimi i Kongresit të Triestes ishte mbrojtja e Shqipërisë nga copëtimi.

Kjo u shpall më hollësisht në programin e tij prej katër pikash që ishin:

1. “Kërkesat per nji Shqipni të madhe, të till qi të mund jetojë e pamvarshme politikisht e ekonimisht.
2.Tue marrë para sysh se Vllahët qi jetojnë në rreth të Shqipnis dishirojnë të jen unjisuem me shtetin e rij të lir, na tue i pëlqye me zemër i pershndesim vllaznisht së bashku me të tjerë kombsije së ndryshme qi dishrojnë me jetue në Shqipnin e re.
3.Tue dijtë se fuqit e mdha kan njoftun si parim formimin e nji Shqipnije të lir e se dhe qeverija e jonë asht diftue asnjanse në ket luftim, na n’emen të Drejtsis, lypim qi t’u epet fund luftës e rrethimevet.
4.Shkoqitje mbi formën e qeveris”.

Kryetar i Kongresit ishte Faik Konica. Anëtarë të kryesisë së kongresit ishin Dervish Hima, Fazil Toptani, Hil Mosi, Pandeli Evangjeli dhe Stef Curani. Delegatët e kongresit në diskutimet e tyre folën rreth gjendjes tragjike të Shqipërisë, nevojën për bashkim dhe domosdoshmërinë për t’i treguar botës pjekurinë e shqiptarëve. Dervish Hima, Leonidha Losi dhe Orazio Irianni përshëndetën nxehtësisht Qeverinë e Përkohshme të Vlorës dhe kërkuan që kongresi të mos njohë tjetër qeveri pos asaj të shpallur nga Ismail Qemali.
Nga kongresi iu drejtuan telegrame falenderimi Kontit Berchold, Markezit Di San Giuliano dhe Ministrit të Jashtëm të Rumanisë. Delegatët në kongres u shprehën kundra armiqve të Shqipërisë dhe veprave të tyre barbare që po kryen në tokën shqiptare. Në kongres morën pjesë tre pretendentë për fronin të Shqipërisë. Ata ishin Princi Albert Gjika, Baroni Franc Nopcsa dhe Markezi i Auletës. Gjithashtu, morën pjesë në kongres Konti Taffe, i biri i ish-kryeministrit austriak dhe inxhinjeri Haessler. Ky i fundit i grishi kongresistët të çojnë zërin për të kërkuar kufijtë e vërtetë të Shqipërisë.
Nga arbëreshët e Italisë në kongres ishte i pranishëm Prof. Zef Skiro që në fjalën e tij hodhi poshtë thëniet se shqiptarët janë barbarë e refraktarë të qytetërimit, duke i paraqitur armiqëve kolonitë e lulëzuara të shqiptarëve që gjenden në shtete të ndryshme…. Ai foli për dobinë që i vjen Austrisë e Italisë nga nji Shqipëri e madhe dhe e mbylli bisedën duke thënë: Na jepni dhjetë vjet liri e keni per të pa kush janë shqiptarët. Në kongres morën pjesë disa figura përfaqësuese vllahe si At Epaminonda Ballamaçi, Foti Ballamaçi, publicisti Vasil Djamandi nga Janina dhe Dr. Pattajo nga Amerika. At Epaminonda Ballamaçi përshëndeti mbështetjen e kongresit për vllahët e shtypur të Maqedonisë. Ai shprehu gatishmërinë për të jetuar me vëllezërit e një gjaku e feje nën flamurin shqiptar si dhe besimin se vetëm nën popullin bujar e fisnik të Shqipërisë ata kanë për të gëzuar liri të plotë.
Shqiptarë me banim në Rumani pjesëmarrës në kongres ishin Jan Lehova drejtor i gazetës shqipe “Atdheu” dhe Pandeli Vangjeli. Dr. Shunda prej Bukureshtit u shpreh për simpatinë e rumunëve ndaj shqiptarëve dhe tha se vëllezërit e tij, vllahët, kishin dëshirë me të gjithë fuqinë që të bashkohen në flamurin shqiptar. Ai premtoi se ky vëllazërim do të vihet në veprim fill pas luftës kur qeveria rumune do të filloi të hapë shkolla shqipe në Shqipëri.
Arbëreshi Pal Gjergji nga Borgo Erizzo foli kundër parimit “Balkani balkanasvet” dhe shpjegojë se kjo fjalë nuk është veç një mburojë për të coptuar Shqipërinë. Pjesëmarrës në Kongresin e Triestes si Nikollë Ivanaj, Hil Mosi, Idriz Manushi, Haki Florina, Fan Noli, Mark Kakarriqi, Pal Gjergji, Fadil Toptani, Dervish Hima dhe Frano Kinigo etj. kundërshtuan fuqimisht copëtimin e viseve shqiptare të Kosovës dhe Manastirit. Gjithashtu, termi “Shqipëri e Madhe” i përdorur në diskutime u kundërshtua si i papërshtatshëm dhe u kërkua të flitet për një Shqipëri të njëjtë për nga historia, gjuha dhe zakonet. Në lidhje me këtë çështje u kërkua që Shqipëria të përbëhet nga katër vilajete. Ky mendim u pranua me votim prej delegatëve të kongresit.
At Fan Noli me një bisedë të gjatë shprehu kënaqësinë duke vërejtur bashkatdhetarët e të gjitha krahinave të vëllazëruar në dashurinë e Atdheut. Kënaqësi e kryelartësi i shkaktoi atij prania e shqiptarëve të Italisë të cilët edhe pse tash sa shekuj larg Shqipërisë kanë të njëjtën dashuri për flamurin kombëtar…
Ai u kujtoi kongresistëve se kjo është nji orë gëzimi e trishtimi: Shqipja u ringjall mbas sa qindvjetësh por ajo është e shitur. Shqipëria mbas sa vite martirizimi po vihet dhe një herë n’udhë të lirisë e të përparimit; sa gjak i pafaj po derdhet e sa zjarmi është duke shkrumuar vende shqiptare! Historia – thotë – na kujton se sikur Skanderbeu pati miq papën e Romës dhe Huniadin e Hungarisë ashtu ne kemi mbrojtësit tonë në Vjenë e Romë.

Kryetar i Kongresit ishte Faik Konica. Anëtarë të kryesisë së kongresit ishin Dervish Hima, Fazil Toptani, Hil Mosi, Pandeli Evangjeli dhe Stef Curani. Delegatët e kongresit në diskutimet e tyre folën rreth gjendjes tragjike të Shqipërisë, nevojën për bashkim dhe domosdoshmërinë për t’i treguar botës pjekurinë e shqiptarëve. Dervish Hima, Leonidha Losi dhe Orazio Irianni përshëndetën nxehtësisht Qeverinë e Përkohshme të Vlorës dhe kërkuan që kongresi të mos njohë tjetër qeveri pos asaj të shpallur nga Ismail Qemali.
Nga kongresi iu drejtuan telegrame falenderimi Kontit Berchold, Markezit Di San Giuliano dhe Ministrit të Jashtëm të Rumanisë. Delegatët në kongres u shprehën kundra armiqve të Shqipërisë dhe veprave të tyre barbare që po kryen në tokën shqiptare. Në kongres morën pjesë tre pretendentë për fronin të Shqipërisë. Ata ishin Princi Albert Gjika, Baroni Franc Nopcsa dhe Markezi i Auletës. Gjithashtu, morën pjesë në kongres Konti Taffe, i biri i ish-kryeministrit austriak dhe inxhinjeri Haessler. Ky i fundit i grishi kongresistët të çojnë zërin për të kërkuar kufijtë e vërtetë të Shqipërisë.
Nga arbëreshët e Italisë në kongres ishte i pranishëm Prof. Zef Skiro që në fjalën e tij hodhi poshtë thëniet se shqiptarët janë barbarë e refraktarë të qytetërimit, duke i paraqitur armiqëve kolonitë e lulëzuara të shqiptarëve që gjenden në shtete të ndryshme…. Ai foli për dobinë që i vjen Austrisë e Italisë nga nji Shqipëri e madhe dhe e mbylli bisedën duke thënë: Na jepni dhjetë vjet liri e keni per të pa kush janë shqiptarët. Në kongres morën pjesë disa figura përfaqësuese vllahe si At Epaminonda Ballamaçi, Foti Ballamaçi, publicisti Vasil Djamandi nga Janina dhe Dr. Pattajo nga Amerika. At Epaminonda Ballamaçi përshëndeti mbështetjen e kongresit për vllahët e shtypur të Maqedonisë. Ai shprehu gatishmërinë për të jetuar me vëllezërit e një gjaku e feje nën flamurin shqiptar si dhe besimin se vetëm nën popullin bujar e fisnik të Shqipërisë ata kanë për të gëzuar liri të plotë.
Shqiptarë me banim në Rumani pjesëmarrës në kongres ishin Jan Lehova drejtor i gazetës shqipe “Atdheu” dhe Pandeli Vangjeli. Dr. Shunda prej Bukureshtit u shpreh për simpatinë e rumunëve ndaj shqiptarëve dhe tha se vëllezërit e tij, vllahët, kishin dëshirë me të gjithë fuqinë që të bashkohen në flamurin shqiptar. Ai premtoi se ky vëllazërim do të vihet në veprim fill pas luftës kur qeveria rumune do të filloi të hapë shkolla shqipe në Shqipëri.
Arbëreshi Pal Gjergji nga Borgo Erizzo foli kundër parimit “Balkani balkanasvet” dhe shpjegojë se kjo fjalë nuk është veç një mburojë për të coptuar Shqipërinë. Pjesëmarrës në Kongresin e Triestes si Nikollë Ivanaj, Hil Mosi, Idriz Manushi, Haki Florina, Fan Noli, Mark Kakarriqi, Pal Gjergji, Fadil Toptani, Dervish Hima dhe Frano Kinigo etj. kundërshtuan fuqimisht copëtimin e viseve shqiptare të Kosovës dhe Manastirit. Gjithashtu, termi “Shqipëri e Madhe” i përdorur në diskutime u kundërshtua si i papërshtatshëm dhe u kërkua të flitet për një Shqipëri të njëjtë për nga historia, gjuha dhe zakonet. Në lidhje me këtë çështje u kërkua që Shqipëria të përbëhet nga katër vilajete. Ky mendim u pranua me votim prej delegatëve të kongresit.
At Fan Noli me një bisedë të gjatë shprehu kënaqësinë duke vërejtur bashkatdhetarët e të gjitha krahinave të vëllazëruar në dashurinë e Atdheut. Kënaqësi e kryelartësi i shkaktoi atij prania e shqiptarëve të Italisë të cilët edhe pse tash sa shekuj larg Shqipërisë kanë të njëjtën dashuri për flamurin kombëtar…
Ai u kujtoi kongresistëve se kjo është nji orë gëzimi e trishtimi: Shqipja u ringjall mbas sa qindvjetësh por ajo është e shitur. Shqipëria mbas sa vite martirizimi po vihet dhe një herë n’udhë të lirisë e të përparimit; sa gjak i pafaj po derdhet e sa zjarmi është duke shkrumuar vende shqiptare! Historia – thotë – na kujton se sikur Skanderbeu pati miq papën e Romës dhe Huniadin e Hungarisë ashtu ne kemi mbrojtësit tonë në Vjenë e Romë.

Kryesia e kongresit përbëhej nga austrofilë të mirënjohur si Faik Konica, Hil Mosi, Dervish Hima, Fazil Toptani, Pandeli Evangjeli dhe Stef Curani. Ndër këta emra ai i Pandeli Evangjeli që jeton në Bukuresht mund të jetë rasti i përfaqësimit në kryesi i elementit orthodhoks për t’i dhënë një pamje sa më gjithpërfshirëse një kongresi që pikë diskutimi ka dhe bashkimin e orthodhoksëve vllehë me ata shqiptarë. E nga ky këndvështrim Pandeli Evangjeli është dhe figura numër një e rumunofilëve në kongres që mund të grupohen në këtë mënyrë Pandeli Evangjeli, At Foti Ballamaçi, Epaminonda Ballamaçi, Vasil Djamandi, Dr. Pattajo dhe Jan Lehova. Dr. Shunda nga Bukureshti është rumun. Ai vetë bën dallimin në brendësi të rrymës rumunofile kur shprehet “për simpatinë e rumunëve ndaj shqiptarëve dhe vëllezëve e tij, vllahët, “. Karakteristikë e kësaj rryme është përkatësia fetare orthodhokse. Rumunofilia ndahet më tej në dy rryma të tjera, ajo shqiptare rumunofile me Pandeli Evangjelin dhe Jan Lehovën dhe ajo vllaho rumunofile me At Epaminonda Ballamaçi, Foti Ballamaçi, Vasil Djamandi dhe Dr. Pattajo. Në bisedimet e kongresit dy të parët kërkojnë status për të drejtat e komunitetit të tyre (dishirojnë të ngrehin shtet në shtet). Franc Nopça në kujtimet e tij flet për konflikt ndërmjet kucovllehve dhe shqiptarëve.
Nga bisedimet e zhvilluara në Kongresin e Triestes duket dhe një kahje e pjesëmarrësve me në krye Faik Konicën ndaj Bullgarisë. Delegatët votojnë që shteti i shqiptar të kufizohet në lindje me Bullgarinë dhe jo me Serbinë apo Greqinë. Ndër përfaqësuesit e rrymës italofile në kongres vendin kryesor e zënë italo-arbëreshët dhe katolikët shqiptarë të ftuar në Triesten Austro-hungareze. Këta janë Stef Curani, Zef Skiro, Orazio Irianni, Anselmo Lorecchio, Nikollë Ivanaj, Hil Mosi, Mark Kakarriqi, Pal Gjergji, Luigj Jakova, Jak Koçi, Frano Kinigo dhe Terenzo Tocci. Ky grupim politikanësh në të vërtetë është shumë heterogjen po të mbështetemi në atë çka shfaqet si italofili.
Italo-arbëreshët janë shtetas italianë dhe është e natyrëshme që të përfaqësojnë dhe mbrojnë Italinë. Në Kongres kur Luigj Jakova përmend Austrinë, Franc Jozefin, Mbretin e Rumanisë dhe Trilidhjen është arbëreshi Zef Skiroi që ankohet duke thënë pse la pa përmendur Mbretërinë e Italisë. Ashtu si shkrimtari Zef Skiroi një figurë politike e mirënjohur arbëreshe është dhe botuesi e gazetari Anselmo Lorecchio. Po ndryshe nga këta të dy shfaqet dhe një i tretë, përfaqësues i arbërëshëve dhe shqipëtareve të New Yorkut, Orazio Irianni. Ai deklaron se “kam qenë kundërshtar i fortë i Trilidhjes, sot ndjejë detyrën të rrëfej se ndërrova mendim”.
Ndërkohë që për të përcaktuar politikanin italofil ndërmjet shqipëtarëve është edhe më e vështirë duke patur parasysh se të gjithë katolikët e veriut shqiptar ishin nën protektoratin kulturor austro-hungarez. Kështu për shembull Hil Mosi katolik nga Shkodra me studime për pedagogji në Klagenfurt të Austro-Hungarisë dhe anëtar i Kryesisë së Kongresit është austrofili tipik.
Në rastin tonë italofilia shprehet në bashkëveprimin ndërmjet elitës italo-arbëreshe dhe shqiptare.
Në Kongres dallohet dhe një qëndrim që mund të konsiderohet si rrymë antiballkanike në rastin e Pal Gjergjit nga Borgo Erizzo që është kundër parimit “Ballkani ballkanasve” e thotë se kjo fjalë është vetëm një mburojë për të copëtuar Shqipërinë”.
Fan Noli oksidentalizmin e shqiptarëve e shpall në këtë fjali në kongres “Historija na kujton se sikur Skënderbeu pat miq Papën e Romës dhe Huniadin e Hungarisë ashtu ne kemi mbrojtësit tonë në Vjenë dhe Romë”. Në këtë mënyrë ai gërshëton vetë prirjen italofile dhe austrofile të shqiptarëve.

ongresi në pikën e dytë të programit është për një politikë integruese e bashkimi të shtetit të ri shqiptar, jo vetëm ndaj vllehëve që janë pjesëmarrës në kongres por edhe ndaj “të tjera kombësi të ndryshme që dëshrojnë të jetojnë në Shqipërinë e re”. Nga ana tjetër kjo pikë është dhe një shenjë e fatit që historia i ka ruajtur zonave ku popullsia vllahe shtrihet në jug të Shqipërisë që ashtu si ato shqiptare me krijimin e shtetit shqiptar do t’i nënshtrohen copëtimit.
Kongresi i Triestes, ashtu siç shënohet në pikën e tretë të programit ishte përkrahës i politikës asnjanëse të Qeverisë së Vlorës dhe kërkonte përfundimin e luftës.
Kongresi pikën e katërt të programit e zbaton në shpalljen e memorandumit të tij në përfundim të punimeve. Ai shprehet për një princ evropian që është dhe synimi i grupimit shqiptar oksidental.
Shqiptarët e të gjitha besimeve dhe arumunët i parashtruan Fuqive të Mëdha një memorandum sipas të cilit:
“Shqiptarët njohin me miradije të thell vendimin e marrun nga Fuqit e Mëdha qi të krijohet nji Shqipni të pavarshme, por lusin Shkelq. t’Uej qi të bahen hapat e duhun per t’u dhanë fund sa ma shpejt mnerimevet të filluem bloku në bregun e Shqipnis e gjendja e luftës të largohen së paku n’ato vise t’atdheut të tyne të cilat të gjitha shtetet nji mendje i njehin si pjesë të Shtetit Shqiptar të priten mizorinat e kota. Per ne vazhdoftë këjo gjeje, asht per tu drashtë se princi europjan të cilit sa ma parë do t’i ngarkohet kujdesi i misjonit të lartë per të ringjallë Shqipnin, mos të gjejë në ket shtet veç nji grumbull rrenime nji Shqipni e formueme me krahina pa kurrfarë vjefte ekonomoke, zdeshë nga qytetet e mdhaja qi mund të bahen qendra qytetnimi kombtar shqiptar do t’ishte nji Shqipni në pamundsi per t’u zhvillue normalisht”
Memorandumi është një protestë ndaj gjendjes në të cilën ndodhet Shqipëria, ndaj tmerreve, bllokadës të bregut të Shqipërisë, mizorive të kota dhe shkatërrimeve të qyteteve e krahinave.
Bie në sy qëndrimi i miradijshëm i delegatëve të kongresit ndaj fuqive të mëdha që po krijojnë një Shqipëri të pavarur dhe vazhdohet më tej duke i lutur ato për t’i dhënë fund tmerreve të luftës. Duket se pikërisht këtu delegatët e kanë bërë një kompromis ndërmjet sovranitetit kombëtar dhe atij shtetëror shqiptar kur i kërkojnë fuqive të mëdha që gjendja luftës të largohet “… së paku n’ato vise t’atdheut të tyne të cilat të gjitha shtetet nji mendje i njehin si pjesë të Shtetit Shqiptar”. Pra, kongresistët bëjnë një ndarje ndërmjet viseve shqiptare që do të përfshihen në shtetin shqiptar dhe atyre që do të mbesin jashtë tij. Ata ende nuk e kanë idenë se ku do të jetë vija ndarëse, kufiri ndërmjet këtyre trojeve. Në fakt ata në mendje kanë kufirin shqiptaro-bullgar për të cilin votuan me unanimitet.
Vetë shënimi i çështjes së princit në memorandumin e kongresit vazhdon të ngulmojë në idenë e sovranitetit shtetëror shqiptar. Në lidhje me përdorimin e fjalëve “princ europjan” në memorandum ndërmjet delegatëve pati protestime. Për të shuar mërmëritjet Faik Konica iu drejtua me fjalët “A mos doni ndoshta nji princ nga Madagaskari?”. Kongresi u mbyll duke u kënduar himni i Austro-Hungarisë. Kongresi Triestes u ndoq dhe u pasqyrua gjerësisht si nga media austrohungareze, italiane dhe ajo shqiptare p.sh. gazeta Atdheu e Kostancës etj. Ky kongres shënon dhe një ngjarje interesante në lidhje me mënyrën e të bërit politikë nëpërmjet medias të asaj kohe. Franz Nopscha në kujtimet e tij shënon se “… solla me vete Dr. Leo Freundlich, një ish-deputet socialist nga Viena, i cili në momentin kur Shqipëria po bëhej moderne, me shumë zotësi, kishte krijuar një Albanische Korrespondenz dhe tashmë ‘bënte politikën pushtuese imperialiste’”. Kongresi i Triestes u mblodh në një kohë kur viset shqiptare ishin të përfshira nga Lufta Ballkanike. Ai ishte dhe mbetet provë e aspiratës së shqiptarëve për një shtet evropian e cila në vitin 1913 mbështetej fuqimisht nga Perandoria Austro-Hungareze. Delegatët shqiptarë në kongres shfaqën vokacionin e tyre perëndimor dhe treguan mirëkuptim ndaj grupeve të tjera etnike që ndanin të njëjtin fat me ta në Ballkanin që digjej nga lufta./ KultPlus.com