Diaspora shqiptare në Bullgari kanë pasur kontribut të çmuar për Rilindjen shqiptare, për zhvillimin e kulturës dhe të edukimit shqiptar. Nëpër arkivat bullgare ka mjaft informacione për praninë e shqiptarëve në trojet bullgare që datojnë që nga Mesjeta.

Në këtë material përshkruhen shkurtimisht ngjarjet dhe personalitet kryesore të diasporës shqiptare në Bullgari mbi bazën e burimeve bullgare dhe osmane. Vëmendja është përqendruar mbi vendbanimet shqiptare, mbi koloninë shqiptare në Sofje, mbi fshatin shqiptare në Bullgarin e sotme -Mandrica, si edhe mbi veprimtarinë e disa shqiptarëve në Bullgari me rendësi të madhe për zhvillimin e kulturës shqiptare.

Vendbanimet shqiptare në viset bullgare

Shpërngulja e shqiptarëve në trojet e Bullgarisë së sotme ka një histori të gjatë. Ekzistojnë burime me karakter legjendar që datojnë ardhjen e shqiptarëve në Bullgari në kohën e mesjetës (Sipas Paisij Hilenderskit, shqiptarët e pare kanë mërguar në Bullgarin lindore në fund të shekullit X.

Në: Райков, Б. Паисевият ръкопис на „История славянобългарская” 1762. София, 1989, с. 71.). Faktet e para të regjistruara për mërgimin e shqiptarëve në territoret banuara me bullgarë janë nga koha e sundimit osman (Българската държавност в актове и документи, съст. В. Гюзелев, София, 1981, с. 121.). Sipas historianëve bullgarë, kolonia e parë shqiptare është kjo në fshatin Kopilovci, në veriperëndim të Bullgarisë (Гюзелев, Боян. Албанци в Източните Балкани. София, 2004, с. 91.).

Bojan Gyzelev citon episkopin katolik Petër Bogdan Bakshiç, i cili shkruan në vitin 1640: “Katolikë ka 1200 vete, fëmija 360, mund të them me kombësi shqiptare, sepse kanë ardhur prej kohësh nga Shqipëria dhe deri tani e ruajnë këtë gjuhë”. Ka pasur edhe pak shqiptarë katolikë në disa fshatra të tjera në këtë pjesë së vendit. Pas kryengritjes kundër sundimit osman në vitin 1688, popullsia e kësaj zone është vënë mbi reprezaljet e forta osmane dhe 1/3 ka humbur jetën ndërsa të tjerat kanë mërguar në Valahi dhe në Transilvani. Të gjitha vendbanimet janë shkatërruar dhe plotësisht të djegur.

Shumë më gjatë zhvillohet historia e shqiptarëve ortodoks në Bullgarinë qendrore dhe lindore. Afër kryeqytetit mesjetar bullgar Tërnovo edhe sot ekziston fshati Arbanasi me arkitekturën e tij unike. Ka mjaft dokumente osmane nga shekujt XVІ – XVІІІ në të cilat përshkruhet hollësisht popullsia e kësaj fshati. Sipas një prej hipotezave, pas fushatës ushtarake të sulltanit Bajazid ІІ në vitin 1492 në Shqipërinë jugore shqiptarët kanë mërguar në Bullgari për t’u shpëtuar nga dhuna.

Dokumentet pohojnë që popullsia e fshatit ka qenë në rritje dhe në vitin 1660 në këtë fshat kanë jetuar afër 5000 njerëz kryesisht shqiptarë (Димитров, Страшимир. Бунтовни движения в Търновско и Източна България по време на Чипровското въстание. 1988, с. 39.). Përparësia e Arbanasit në këtë periudhë është në statutin e privilegjuar në Perandorinë osmane – kanë ruajtur rrugën kryesore drejt Tërnovos dhe kanë paguar më pak tatime. Në shekullin XVІІІ për shkak të problemet e brendshme në Perandorinë osmane, fshati dhe tërë rajoni janë në rënie të vazhdueshme. Pas shkatërrimit e fundit në vitin 1798 popullsia e tij ka shkuar kryesisht në Bukuresht.

Por, përveç emrin e fshatit, lidhja me shqiptarët është ruajtur edhe me stilin arkitekturor, i cili ka paralele të qarta me Shqipërinë e Jugut. Krahasimi midis shtëpive në Arbanasi dhe këtyre në Gjirokastër dhe në Berat dëshmojnë për ngjashmërinë e njëjtë. Sipas disa shkencëtarë shqiptarë edhe ikonografia (v. 1561) në kishën “Shën Gjergj” në Arbanasi është bërë nga Nikola biri i Onufrijt nga Elbasani (Gyzelev, B. Vep.epërm., f, 117.). Kjo dëshmon se edhe në këtë kohë ka pasur kontakte midis Shqipërisë dhe Arbanasit.

Shqiptarë ortodoks kanë banuar edhe në disa fshatra të tjerë në Bullgarinë Verilindore. Në vendin e parë ka qenë fshati Çervena Voda (Uji i kuq). Edhe për këtë fshat ka dokumente osmane nga shekulli XV. Shumë njerëz sipas regjistrave kanë emra shqiptarë – Letrizi, Beko, Leka, Bika, Dede etj. Këtë fshat ka qenë me rëndësi të madhe dhe për këtë fakt dëshmon edhe rezidenca e episkopit ortodoks në të.

Nëpër Çervena Voda kanë kaluar shumë udhëtarë perëndimorë, të cilët kanë lërë përshtypjet e tyre mbi popullsinë e rajonit dhe për jetën e saj. Sipas tyre në këtë fshat kanë banuar mbi 1600 njerëz në fillimin e shekullit XVІІ. Por luftërat e shumta dhe sulmet plaçkitëse prishnin jetën e popullsisë dhe pas luftës ruso-turke në vitet 1806-1812, banorët e këtij fshati kanë mërguar në Valahi dhe fshati digjej plotësisht në vitin 1811.

Fshati Poroishte (në turqisht Arnautkjoj) është regjistruar për herë të parë në periudhën 1544-1555 dhe emrat e disa prej tatimpaguesve kanë qenë shqiptare – Andrie, Gin, Leka etj. Banorët e fshatit kanë qenë çliruar nga disa pagesa tatimore sepse kanë punuar tokat e Vezirit të madh Ibrahim Pasha. Elementi etnik shqiptar vërehet nga disa udhëtarë të huaj. Kështu austriaku Kindsperg shkruante: “…kemi ardhur në këtë fshat të bukur…banuar vetëm me shqiptarë dhe për këtë arsye quhet Arnautkjoj” (Немски и австрийски пътеписи за Балканите XVІІ – средата на XVІІІ век. София, 1986, с. 145.). Gërmimet arkeologjike dëshmojnë se Poroishte ka qenë një qendër të rëndësishme të tregtisë dhe të zejtarisë. Ka pasur katër kisha dhe një shkollë. Krahasimi me planin arkitekturor të kishave nga Arbanasi dhe nga Poroishte pohon se ato kanë qenë ndërtuar prej të njëjtave mjeshtra ose këta mjeshtra kanë një prejardhje të përbashkët. Sipas dokumenteve osmane Poroishte është ngritur më vonë sesa Arbanasi dhe Çervena Voda. Ndoshta pjesa me e madhe e popullsisë e ka lëshuar vendlindjen e vet pas një kryengritjeje pa sukses por edhe pastaj fshati zhvillohet mirë para se të shkatërrohet krejtësisht në vitin 1810 si edhe shumë vendbanime të tjera. Kanë mbetur vetëm disa familje shqiptare të cilat janë asimiluar në fillim të shekullit XX nga shumica dërmuese bullgare.

Shqiptarët nga dy fshatra të tjerë, Dobrina dhe Devnja (afër Varnës), kanë ruajtur identitetin shqiptar por nga dy shekuj banojnë jashtë Bullgarisë – në Ukrainën e sotme. Edhe ata mërguan nga trojet bullgare në fillim të shekullit XІX por kanë shkuar në Perandorinë Ruse bashkë me bullgarët dhe atje kane marrë tokë nga pushteti rus. Fshati i tyre quhet Karakurt dhe gjuha e shqiptarëve të Ukrainës është dëshmia e vetme për të folmen e shqiptarëve nga Bullgaria Veriore dhe Verilindore. Vendosja e shqiptarëve në rajonin e Varnës ndoshta ndodhej në vitet e fundit të shekullit XVІІ. Origjina e shqiptarëve në Devnjë, si në disa fshatra të tjerë (Staroselec) në këtë rajon, ndoshta është nga fshati më i madh Dobrina (Gyzelev, B. Vep.epërm., f, 154.). Ka fakte se shqiptarët nga Çervena Voda, por ndoshta edhe nga fshatra të tjerë, kanë filluar veprimet kryengritëse në vitin 1594. Edhe shqiptarët nga rajoni i Tërnovos kanë qenë gati të mblidhnin 1500 kalorës në përkrahje të transilvanëve (Българската държавност, с. 118.).Shumë shqiptarë merrnin pjesë në veprimet luftarake të vojvodës së Valahisë Mihaj në periudhën 1595-1602. Ka shumë dokumente, të cilat dëshmojnë për pjesëmarrjen e shqiptarëve në lëvizjen kaçake të periudhës. Çetat shqiptare kanë korrur shumë fitore kundër osmanëve dhe kanë një kontribut të çmuar për lëvizjen çlirimtare bullgare të epokës. Shqiptarët kanë qenë shumë aktiv për disa arsye: ata kanë qenë të lidhur për shkak të tregtisë me Valahi, Transilvani, Dubrovnik dhe kanë njohur planet e huaj për luftërat kundër osmanëve; në përgatitjet kryengritëse shumë aktiv kanë qenë priftërinjtë ortodoks dhe fshatrat shqiptare kanë qenë qendra të rëndësishme për jetën shpirtërore të krishterëve; shqiptarët kanë pasur mjaft armë dhe përvojë ushtarake parasysh statutin e tyre si dervengjinj (Rojtarë të rrugëve dhe të grykave malore.). Edhe në luftën osmano-austriake të viteve 1683-1699 shqiptarët morën pjesë. Qindra shqiptarë i janë bashkëngjitur ushtrisë austriake. Shqiptarët janë përfshirë në mënyrë masiv edhe në luftërat ruso-turke dhe pas vitit 1812 ata praktikisht kanë mërguar nga viset bullgare bashkë me trupat ruse.

Fshati i Mandricës

Shqiptarët nga territoret në jugun e Bullgarisë kanë një fat tjetër. Për arsye të njëjta, si edhe bashkëkombësit e tyre në Bullgarinë Veriore, shumë shqiptarë kanë gjetur strehë në viset bullgare në rajonin e Adrianopojës. Në këtë rajon, nën sundimin osman deri 1912, ka banuar një popullsi të përzier – bullgarë, shqiptarë, turq dhe grekë. Ka pasur 8 koloni shqiptare dhe p.sh. Fan Noli është nga fshati Ibriktepe të Adrianopojës. Pas luftërave ballkanike në vitet 1912-1913 ka shumë masakra dhe shpërngulje dhe shqiptarët shkrihen dhe asimilohen. Ka mbetur vetëm një fshat me popullsi shqiptare në këtë zonë – Mandrica në Bullgarinë e sotme. Ky fshat provokon shumë interesin e studiuesve bullgarë dhe shqiptarë. Për shembull, në fund të tetorit të 2009 u zhvillua një ekspeditë filologjike-etnologjike në fshatin e vetëm shqiptar në Bullgari – Mandrica. Organizatore e saj ishte profesor Petja Asenova nga Universiteti i Sofjes, pedagoge në fushën e gjuhësisë ballkanike. Në ekspeditën morëm pjesë tri studente nga dega e Ballkanistikës – Anna Kapitanova, Darina Felonova dhe Sllaveja Nedelçeva. Kjo ishte ekspedita e dyte e organizuar nga Universiteti i Sofjes në Mandricë. Nga të dyja ekspedita kanë bërë hulumtime mbi gjendjen bashkëkohore të shqiptarëve nga Mandrica dhe ashtu është vazhduar tradita e studimeve të gjuhës, të jetës dhe të historisë së fshatit. Mandrica gjendet në pjesën juglindore të maleve Rodopa dy kilometra larg kufirit bullgaro-grek dhe disa kilometra larg kufirit me Turqinë. Sipas Dhimitër Shuteriqit, (Shuteriqi, Dhumitër. Fshati shqiptar i Bullgarisë, Mandrica. Studim dhe Tekste.Në: Studime Filologjike, 1963, №1, f. 103-141.) Mandrica u themelua pas luftës ruso-turke të viteve 1766-1769, nga shqiptarë të rajonit të Korçës, posaçërisht të Vithkuqit. Sipas legjendës vendase, fshati është krijuar në kuadrin e Perandorisë Osmane një shekull më parë nga disa çobanë ortodoksë shqiptarë. Ushtria osmane u ka lejuar të marrin një nga copë toke, ku të prodhojnë produkte qumështi, me të cilat ta furnizojnë atë, dhe për këtë shkak të mos paguajnë taksa (Kapitanova, Anna. Ekspeditë shkencore 27-30 tetor 2009.). Emri i fshatit vjen nga fjala bullgare me origjinë turke “mandra” që në shqip do të thotë “baxho”. Mund të propozohet me siguri se gjatë shekullit XVIII shumë shqiptarë nga rrethinat e Korçës erdhën në Mandricë, kurse një shekull më vonë fshati u bë vendbanimi i shqiptarëve nga rajoni i Sulit, që tashmë ndodhet në Greqi. Pas Luftërave Ballkanike kufiri bullgaro-grek kaloi nëpër fshat dhe një pjesë prej tij mbeti në territorin e Greqisë. Sot atje është i njohur një fshat tjetër që mban emrin Mandres (Μάνδρες). Sipas rrëfimeve të një prej plakave, Evdokija Moskova, fshati Mandres është krijuar në Greqi në vitin 1914. Ajo ka treguar se gjatë Luftës së Dytë Ballkanike në rajonin e Mandricës erdhi bashibozuku. Ajo kishte marrë vesh për vendimin e bashibozukut dhe arriti të paralajmëronte të gjithë. Kështu burrat dhe djemtë shpëtuan dhe ikën në Greqi. Atje krijuan një fshat tjetër, të cilin e quajtën Mandres për ta kujtuar Mandricën. E vërteta është se deri tani banorët e njërit fshat mbajnë lidhje me të afërmit e tyre të fshatit tjetër. Për fat të keq, kufiri midis atyre hapet vetëm për një ditë në kohën e Pashkëve dhe ngandonjëherë në një festë tjetër fetare. Sipas të dhëna vetë regjistrimit popullsia e fshatit në fillimin e vitit 2012 ka qenë 73banorë, shumica prej të cilëve – gra (http://www.grao.bg/tna/tab02.txt.). Plakat Sultana Gramenova dhe Marija Dieva tregojnë se zanatet kryesore të fshatit kanë qenë rritja e krimbit të mëndafshit dhe prodhimi i duhanit. Por tani secila prej plakave kujdeset vetëm për disa kafshë. Në fshat nuk jetojnë të rinj. Një pjesë prej tyre banojnë në qytete të mëdha të Bullgarisë, ndërsa pjesa tjetër – jashtë vendit. Sipas rrëfimeve të grave të moshuara fëmijët e tyre kthehen gjatë verës dhe qëndrojnë vetëm disa ditë. Gjuha e përdorur prej tyre është shumë arkaike. Studime shkencore mbi të ka bërë doktor Bojka Sokolova (Соколова, Бойка. Село Мандрица. Езиково, фолклорно-етнографско и историческо проучване. С., 1968.). Më shumë hollësi për gjuhën mund të shihen në librin e saj kushtuar dialektit shqiptar të Mandricës. Banorët e sotëm të fshatit përbëjnë brezin e fundit që e flet këtë dialekt. Konsiderojnë veten si shqiptare, por shumica prej tyre nuk kanë vajtur në Shqipëri kurrë. Nuk dinë as të shkruajnë, as të lexojnë në shqip. Por me shumë kënaqësi na ekzekutuan disa këngë, që mbajnë mend për jetën e përditshme të popullin shqiptar. Banorët e fshatit Mandricë dinë shumë pak për heronjtë e lavdishëm të Shqipërisë. E quajnë Shqipërinë Albania, ndërsa gjuhën shqipe “arnautçe”. Nuk mund të thuhet se plakat nga Mandrica ruajnë zakone që janë specifike vetëm për Shqipërinë. Gjatë bisedave bën përshtypje se për ta tërhequr vëmendjen e dëgjuesve, ato shpjegonin traditat e fshatit sikur janë shumë të ndryshme në krahasim me traditat bullgare. Ose thjesht në nevojën e tyre të ndihen më speciale në jetën e përditshme, ato paraqitën çdo gjë si unike. Më vonë gjatë analizave u bë e qartë se gjuha e tyre përbën një formë të vjetër të shqipes, formuar me ndajshtesa – pjesa dërrmuese prej të cilave bullgare, më pak turke dhe greke, ashtu dhe zakonet që i ruajnë mandricanët në sasi të madhe janë karakteristike për Bullgarinë. Por në lidhje me gjuhën vrojtimet shkencore kanë tërhequr vëmendjen si të gjuhëtarëve tanë, ashtu dhe të gjuhëtarëve të huaj dhe ato vazhdojnë të përbëjnë interes të madh.

Kolonitë shqiptare

Përveç shpërnguljeve masive, në Bullgari janë vendosur dhe shumë kurbetçinj, të cilët kanë kërkuar mundësi më të mira ekonomike. Vendosja e shqiptarëve bëhej kryesisht në kryeqytetin e tanishëm të vendit, në Sofje. Sipas Bobi Bobevit dhe Thoma Kacorit, në fund të shekullit XІX në Sofje kanë banuar më shumë se 500 familje shqiptare (Бобев, Боби и Тома Кацори. Близката и непознатата Албания. С., 1998, с.206.).

Migrimi i shqiptarëve drejt viseve bullgare rritej pas çlirimit të Bullgarisë në vitin 1878.

Në këtë periudhë, shqiptarët në Sofje merreshin me zejtari, me tregti dhe me veprimtari të tjera dhe krijuan një mjedis të begatshëm. Këta njerëz kanë përcjellë me interes të madh zhvillimet shoqërore, politike dhe kulturore në Atdheun e tyre të robëruar dhe kanë kontaktuar vazhdimisht me qendrat kryesore shqiptare të Rilindjes kombëtare si në Shqipëri, ashtu edhe në Stamboll, në Bukuresht etj. Me këtë mënyrë, shqiptarët në Bullgari mblodhën përvojë organizative dhe ndërmorën hapa më të mëdhenj drejt veprimtarisë së tyre atdhedashëse. Çlirimi i Bullgarisë i inspirua shqiptarët edhe më shumë. Shqiptarët në Bullgari kanë filluar të merreshin me lexim dhe këndim në gjuhën amtare. Dhimitër Molle ka sjellë në Sofje librat e parë shqipe në vitin 1886 dhe kështu ka filluar veprimtaria kulturore në koloninë shqiptare në Sofje. Në rrugë drejt zhvillimit kulturor dhe shoqëror ka pasur shumë vështirësi për shkak të propagandave greke dhe osmane të cilat kanë vazhduar përpjekjet e tyre për t’i mbajtur shqiptarët nën zgjedhën e pushtetit politik osman dhe të atij kulturor grek. Shqiptarët u qëndruan përndjekjet sistematike dhe u organizuan më mirë në një mënyrë formal. Më 1 janar 1893 është mbledhja e parë e shqiptarëve në Sofje me qëllim krijimin e një shoqate kulturore e cila t’i bashkonte të gjitha shqiptarët, krishterë dhe mysliman, për zhvillimin e Atdheut drejt arsimit modern dhe çlirimit kombëtar. Ata e kanë emëruar shoqatën “Dëshira” – dëshira për mëmëdheun e dashur, për familjet e paharruara, për lirinë dhe shkollim në gjuhën amtare. Në zgjedhjet e zhvilluara si kryetar është zgjedhur Ligor Prifi Borova, mjeshtër murator, për sekretar Dhimitër Molle, njeriu më i edikuar dhe disa këshilltarë, të cilët kanë pasur një reputacion të mirë. Nga “Dëshira” kanë mbajtur kontakte të ngushta me shoqatat shqiptare na Stamboll dhe Bukuresht dhe me rilindas të shquar si Naim dhe Sami Frashëri, Jani Vreto etj., me të cilët kanë bashkëpunuar në dobi të Atdheut. Disa prej shqiptarëve të rinj nga Sofja studiojnë në shkollën e mesme shqiptare në Bukuresht ndër të cilët spikatën Kristo Liuarasi dhe Adem Shkaba. Një prej veprimtarive të shumta të shoqatës është hapja e shtypshkronjës “Mbrojtësia” e cila u shndërrua në një qendër të rëndësishme për shtypjen shqiptare dhe për përhapjen e diturisë ndër shqiptarët. Libri i parë, shtypur atje, ka qenë “Ditërfensi”. Nisma ka vazhduar dhe këtë kalendar nën emrin “Kalendar Kombëtar” botohet disa vjet nga Midhat Frashëri me pseudonimin Lymo Skendo. Shahin Kolonja ka botuar gazetën “Drita” më 1901 në këtë shtypshkronje. Më vonë në Sofje u botuan edhe gazeta dhe revista të tjera si “Shqypeja e Shqypnisë” nga Josif Bageri, “Shqipëria e lirë” nga Kristo Liuarasi, revistat “Vetëtima” (Thoma Avrami) dhe “Shqipëria” (Nikola Ljako). Atje u shtypën edhe dhjetra libra shqiptare të disa autorëve shqiptarë si Spiro Dine, Sami Frashëri (“Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, drama ”Besa” e cila është shfaqur mbi skenën e teatrit “Bullgaria”). Kanë botuar edhe veprat e Naim Frashërit si “Bagëti e bujqësi” dhe “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve”. Këtë shtypshkronje lëvizi në Tiranë pas Luftës së parë botërore dhe ka vazhduar punën e saj të moçme për zhvillimin kulturor të shqiptarëve. Në nëntor të vitit 1911 në Sofje ka ardhur dhe Fan Noli i cili ka mbajtur liturgji në gjuhën shqipe për herë të parë në Sofje sepse deri këtë vit liturgjitë kanë qenë vetëm në gjuhën greke.

Pushteti bullgar ka ndihmuar aktivitetet e ndryshme shqiptare sepse ka parë në shqiptarët aleate për luftë të përbashkët kundër pushtuesve osmanë. Disa të rinjtë nga trojet shqiptare morën bursa për të studiuar ne shkollën ushtarake në Sofje kurse princat bullgarë, Boris dhe Kiril, kanë mësuar gjuhën shqipe. Kryengritësit shqiptarë u furnizuan me armë prej Bullgarisë dhe luftëtarë të shquar si Mihal Grameno, Bajo Topulli dhe Zeman Mashkullora shpesh kanë vizituar Sofjen dhe kanë pasur bashkëpunim të ngushtë me koloninë shqiptare. Në këtë moment gazeta shqiptare “Liri i Shqipërisë” e cila botohej në Sofje doli me apelin ndaj shqiptarëve “të ngritin armën dhe ta mbrojnë kufijtë e Atdheut të tyre, duke kërkuar autonomi për Shqipërinë” (Дамянов, Симеон. България и балканските страни по време на войните 1912-1918. С., 1986, с. 92.).

Në vend të parë, interesimi i bullgarëve ndaj luftës nacionalçlirimtare të shqiptarëve buroi nga ekzistimi i ndjenjave të mira midis tyre të zhvilluara edhe më shumë prej provave të rënda nën sundimin e Perandorisë osmane. Pas vitit 1905 këto marrëdhënie thellohen për arsye të aktiviteteve të shtuara në veprimtarinë e kolonisë shqiptare në Sofje, e cila në shkallë të madhe tërhiqi edhe publikun bullgar (Божилова, Румяна. България и албанският въпрос в началото на ХХ век. В: Исторически преглед, 1982, 4, с. 24.). Shqiptarët shihen si aleat i mundshëm edhe nga pushteti bullgar në ngjarjet vendimtare të cilat priteshin së afërmi në pragun e luftërave në Ballkan. Për këtë arsye, qeveria bullgare ka ndihmuar kryengritjen nga viti 1911 dhe bashkë me shoqatën “Dëshira” edhe sapoformuari Komitet i fshehtë ekzekutiv “Dora e zezë” filloi të mblidhte mjete financiare, të blinte armë dhe të dërgonte çeta të armatosura në Shqipëri (Më shumë për veprimtarinë e organizatave shqiptare në Bullgari për ndihmën e tyre për lëvizjen çlirimtare shqiptare në këtë periudhë dhe kontaktet me pushtetin bullgar -Соколова, Бойка. Албанският възрожденски печат в България. С., 1979, с. 65 – 75.). Qeveria bullgare lejoi edhe zhvillimin e disa tubimeve si dhe propaganda e lirë në dobi të kauzës shqiptare. Qeveria bullgare ka bërë takime dhe me disa prej prijësve shqiptarë si Grigor Cilka, Mihal Grameno, Bajo dhe Çerçiz Topulli, me të cilët kanë folur për veprime të përbashkëta (Bozhillova, R. Vep.epërm., f. 27.). Në këtë kohë edhe Nikolla Ivanaj Bej ka vizituar Bullgarinë dhe ka prezantuar disa ligjërata për gjendjen e shqiptarëve në Perandorinë osmane para publikut bullgar. Më 1915 në Sofje ka ardhur çeta e Themistokli Gërmenjit, 60 luftëtarë dhe kolonia shqiptare kujdeset për ta. Pas Luftës së parë botërore punëtorët më aktivë si Midhat Frashëri, Dhimitër Molle, Kristo Liuarasi etj. U kthyen në Atdheun e çliruar për të marrë pjesë në ndërtimin dhe zhvillimin e vendit të dashur. Në fund të viteve njëzeta kundërshtarët e Zogut kanë krijuar një shoqatë tjetër, “Gjergj Kastrioti”. Pas vitit 1945 shoqatat shqiptare si dhe të gjitha shoqata të tjera jokomuniste i ndaluan nga pushteti totalitar dhe ndërprenë veprimtarinë e tyre.

Në Bullgari tani nuk ka shumë shqiptarë në dallim të kohëve të shkuara por veprimtaria e rilindësve shqiptarë ka lënë gjurma të rëndësishme në kulturën bullgare. Nga viti 1994 në Universitetin e Sofjes funksionon Dega e Ballkanologjisë në të cilën qindra studentë kanë mësuar dhe vazhdojnë të mësojnë gjuhën, letërsinë, historinë dhe kulturën shqiptare. Të rinjtë nga Mandrica nuk kanë harruar origjinën e tyre dhe përtërijnë kulturën shqiptare të fshatit. Jo pak shqiptarë të rinj studiojnë në Universitetet bullgare dhe formojnë koloni të vogla në qytetet kryesore bullgare. Në këtë mënyrë, lidhjet shqiptaro-bullgare ruhen dhe zhvillohen edhe në shekullin e ri. /antonpanchev/ KultPlus.com