Nevoja që ndjenin arbëreshët e ritit bizantin për t’u çliruar një herë e përgjithmonë prej identifikimit me grekët, i nxiti interesin e fortë të intelektualëve dhe klerikëve arbëreshë, fillimisht të Sicilisë dhe pastaj të Kalabrisë, të vinin në pah veçoritë kulturore dhe gjuhësore të etnisë së tyre, duke u quajtur “italo-albanesi”, ndërkohë që grekët e Italisë filluan të quheshin edhe nga kisha “italo-greci”.

Domosdoshmëria e kapërcimit të kësaj përzierjeje të rreme identitetare etniko-fetare, si edhe e shkëputjes nga ky identifikim i jashtëm që binte ndesh haptazi me identitetin e tyre të brendshëm dhe përkatësinë etnike, i shtyu qarqet intelektuale arbëreshe t‟u paraprinin, që në gjysmën e shekullit XVIII, disa çështjeve si ajo e rizbulimit të origjinës etnike, temë që do të marrë jetë në debatin kulturor evropian shumë dekada më vonë, sidomos me afirmimin e linjave të reja të mendimit të shprehura në letërsinë e romanticizmit, në filozofi nga idealizmi i shkollës gjermane dhe në politikë nga nacionalizmi i shek. XIX.

Kjo lëvizje zuri fill në Seminarin Arbëresh të Palermos, ku falë vizionit të gjerë kulturor të themeluesit të tij, atë Gjergj Guxetës, u ngrit laboratori i parë ideologjik për zbulimin e rrënjëve kombëtare shqiptare në konekstin arbëresh. Kjo veprimtari u përpunua më tej nga sivëllezërit dhe pasardhësit e tij, Pal Maria Parrino dhe Nikollë Keta. I pari që e përdori etnonimin “italo-albanese” (arbëresh i Italisë) në një akt zyrtar të vitit 1742 ishte ipeshkvi Zek Skiro, ish-nxënës i atë Gjergj Guxetës, në një dokument drejtuar papës Benedikti XIV, i cili atë vit nxori bulën Etsi pastoralis, ku i njihej epërsi ritit latin duke ngushtuar rolin dhe hapësirën e kishës arbëreshe.

Siç thekson Matteo Mandala, këtë dallim e kishte të qartë edhe më parë se Skiroi atë Gjergj Guxeta, që e parashtroi në veprën e tij “De Albanensium Italiæ ritibus excolendis ut sibi totique S.Ecclesiæ prosint”.

Në gjurmët e Guxetës, nxënësi e më pas ndjekësi i tij në drejtimin e Seminarit, Pal Maria Parrino, e shtjelloi këtë dallim në disa punime që datojnë para vitit 1740, por analiza u ngrit në nivel teorik në mënyrë më të plotë gjatë viteve 1745-1764, kur ai filloi të përpunonte dy veprat e tij kryesore, ende të pabotuara: “In septem perpetuae consensionis libros Albanensis, Ecclesiae cum Romana omnium Mater et Magistra” dhe “Perpetuae Albanensis Ecclesiae consensionis cum Romana omnium Matre et Magistra libri VII”.

Në letërkëmbimin që Parrino pati më 1749 me një përfaqësues të lartë të kishës siciliane, ai shprehet në këtë mënyrë për identitetin e arbëreshëve: “Albanesi tutto che volgarmente si chiamano Greci, nulladimeno di greci non ànno che solo i riti, essendo del resto d‟una nazione totalmente diversa dalla Greca, perché oriundi d‟Albania, che nulla avendo di greco nella lingua, e costumi”. / KultPlus.com