– Në kryeqytetin bullgar historia ecte e prerë në dysh. Gjysma e trupit të saj ishte nëndhe e gjysma tjetër mbi. Por shpesh e ndërronin njëra tjetrën, e vjetra dilte mbi, kurse e reja hynte nëndhe. Ky alternim mbase e vizatonte më së miri portretin e Sofjës

Afrim DEMIRI

Sofje, tetor – Një ftesë nga karikturistët bullgarë për Shoqatën e karikaturistëve ferizajas “HiTHi”, jo vetëm që solli nënshkrimin e memorandumit të bashkëpunimit në mes tyre, por ishte një “biletë” motivuese për të vizituar Bullgarinë.

Në kryeqytetin bullgar historia ecte e prerë në dysh. Gjysma e trupit të saj ishte nëndhe e gjysma tjetër mbi. Por shpesh e ndërronin njëra tjetrën, e vjetra dilte mbi, kurse e reja hynte nën dhe. Ky alternim mbase e vizatonte më së miri portretin e Sofjës. Serdica që ishte emri i vjetër i Sofjes, e themeluar para 2400 vjetëve ruhej nën sheshin e Sofjes së sotme e konzervuar duke i dhënë tiparet e një muzeu gjysëm të hapur. Prej poshtë nga kulmi i qelqtë shihej lëvizja e njerëzve lart. Emri i saj i lashtë Serdica që rridhte nga fisi i Serdëve të Trakëve, që themeluan qytetin në shekullin e 5-të para Krishtit, ishte shpërndarë me krenari nëpër shumë qendra tregtare apo monumente kulture gjithandej Sofjes moderne.

Ndërkaq përmendorja në krye të sheshit 28 metra e lartë “Shën Sofja”, shfaqte dhe simbolizonte mbrojtjen e Sofjës nga armiqtë dhe njëkohësisht shpërndante dashuri. “Shikojeni sa krenare dhe dinjitioze duket, në njerën dorë ka kurorën e lavdisë dhe në tjetrën grushtin e mirësisë dhe të dashurisë së gatshme që të dhuron”, na shpjegon artisti bullgar, Walex Aleksandrov.

Serdica dhe Sofja bashkëjetonin dhe shprehnin njëkohësisht identitetin e lashtë nga probullgarë të dikurshëm në bullgarë të sotëm. Është privilegj ta kesh në një qytet të huaj një ciceron artist. Walex për dy ditë shprehu mikëpritjen bullgare duke na dhuruar një guidë, e cila na dërgonte te pikat më interesante të Sofjes. Metroja e ndërlidhte Sofjen moderne me Serdicën antike. Metroja si një gjarpër teknik dukshëm e kishte transferuar Sofjen nga një qytet komunist në një modern. E filluar më 1998, vetëm 9 vite pas zgjedhjeve të para demokratike ajo metroja kishte përfunduar brenda 25 vitesh së ndërtuari. Më afër 62 stracione ajo barte mbi 400 mijë udhëtarë në ditë nga një pjesë në pjesën tjetër të Sofjes. Ajo na dërgoi edhe tek amabasada e Republikës së Kosovës, ku u pritëm ngrohtësisht nga zyrtarët Bujar Deskaj dhe Bekim Misini. Kryetari i shoqatës ‘HiTHi”, Imri Musliu informoi diplomatët për karakterin e Festivalit ndërkombëtar të karikaturës në Ferizaj dhe për pjesëmarrjen e artistëve  bullgarë në të gjtha  10 edicionet e tij. U dhanë zotime për rritjen e shkëmbimeve kulturore. Diplomacia kulturore shihej me peshë të veçantë për afirmimin e vlerave reciproke. Diplomati Desku foli për shumë gjurmë të rilindasëve tanë në Sofje dhe foli për faktin se shteti bullgar kishte qenë shteti i parë që zyrtarisht kishte njohur Pavarësinë e Shqipërisë më 1920. Ata mirëpritën nëshkrimin e memorandumit të bashkëpunimit ndërmjet artistëve bullgarë dhe kosovarë dhe premtuan përkrahje.

Metroja na dërgoi në Kopshtin e monumenteve komuniste

Tingëllonte paksa ironike që nga dalja prej metros për pak hapa të shpejtë të Walexit u gjetëm në “Muzeun e Përvojës Komuniste”. Metroja e kapitalizmit na dërgoi në muzeun komunist. Në kopshtin e këtij muzeu ishin mbledhur me qindra përmendore, statuja, kompozicione skulpturore të figurave komuniste, që nga babai i revolucionit rus Lenini, kryekomunistit bullgar Dimitrovit e deri tek simboli i revolucionit kubanez Çe Gevara. Aty sikur ishte ngri koha e kuqe. Skulpturat e artit soc-realist me gjokse te theksuara e shpatulla të gjëra flisnin me gjuhën e pathyeshme të një kohe, që sot strukej në kujtimet e gjeneratës që po ikën. Ata nga larg përngjanin në kaçubetë të mbetur arave, pas korrjes së misrit të kuq.

Në ndërtesën e këtij Muzeu ishin vendosur gjithashtu të mbledhura gjithandej nëpër Bullgari pikturat e kohës së dikurshme proletare, në një ekspozitë të përhershme, të kuruar nga Nikolai Ushatavaliiski. Në fjalën e tij të vendosur në mur theksohej glorifikimi dhe trishtimi që përcillej në këto piktura nga jeta e popullit bullgar nën ndikimin e komunizmit rus. Motive të punës së brigadave punuese mbizotëronin ato. “Shikojini fytyrat e punëtorëve, fshatarëve siç janë të zymta, pikëlluese, ato shprehin revoltën e fshehur të piktorëve bullgarë për dikaturën”, sqaronte Aleksandrov.

Po thuaj në çdo pikturë përpos ngjyrave të kuqe të ndezura mbizotëronte edhe flamuri proletar me yllin pesëcepësh. “E shihni se askund nuk është flamuri kombëtar bullgar, gjithkund është flamuri i kuq proletar”, shprehej Aleksandrovi. Në dalje e bëmë nga një foto tek Ylli i kuq komunist, i cili me helikopterë ishte shkulë nga kulmi i ndertesës së Kuvendit Popullor të Bullgarisë më 1989.

Me të dalur nga njëri muze, Aleksandrov na drejtonte tek muzeu tjetër. Ne ecnim me hap të shpejtë, derisa maratonistët përshkonin udhët e Sofjës, për Maratonin “Sofja 2024”. Teatri Kombëtar bullgar mbante emrin e poetit e dramaturgut Ivan Vazovit. Duke lexuar më shumë për të në shtypin shqiptar hasa se ai konsiderohej se kishte origjinë shqiptare. Babai i tij Qiriako kishte ardhë nga Korça. Përtej këtij fakti më erdhi keq që nuk kisha lexuar asgjë për të, por as nga letërsia bullgare. Nuk besoj të jetë vetëm faji im. Po ashtu më rritej kurreshtja të dija nëse krijuesit tanë të Rilindjes kanë bashkëpunuar me të në ndonjë formë. Mbase një kërkim që duhet të kryhet.

Përmendorja e tij shfaqet edhe para hyrjës së bazilikës “Shën Sofija”, një nga monumentet qendrore religjioze në Sofje. Sofja ka shumë të tilla, madje në një hapësirë katrore, në kulmet e tij të imagjinuara qëndronin katër objektet e kultit të katër religjioneve, sinagoga hebreje, kisha katolike, kisha ortodokse dhe xhamia.

Por, “Shën Sofija” ishte e rrallë nisur nga fakti se brenda shtratit të saj historik ishin ndërruar tri religjione dhe natyrisht tri kohëra. Në fillim, në kohën e Perandorisë Romake kishte qenë kishë katolike. Në dy katet e nëndheshme ishin mbi 40 varre dhe mëse katër kisha më të vogëla. Dy mozaiqe të ruajtura mirë ishin konzervuar me xham. Mu kujtuan mozaiqet tona të gjetura në Neredime, Klinë dhe Ulpianë që sërish i kemi mbuluar. Pastaj ishte shndërruar në kishë ortodokse, gjatë kohës së Bizantit, kurse Perandoria Osmane ia kishte vuar minaren për ta kthyer në xhami.

Pothuaj çdo kryeqytet e karakterizon nga një urë, përpos Prishtinës sonë që e ka lumin e futur në gypa. Sofja e kishte urën me emrin e çuditshëm “Ura e Katër Luanjëve”, duke e fuqizuar totemin e luanit, mbase sikur ne të shqiponjës.

Mbrëmja  me artistët e karikaturës bullgare, Lubomir Mihailov, sekretar gjeneral në SBH, seksioni i karikaturës; Valentin Georgiev – Ruse, Kryetar i grupit të aristëve nga qyteti Ruse, Evgenij Naçev – Pernik, grafist në gazetat „Strshell“ dhe „Pras – Pres“, Sofje   Nikola Georgiev, Walex Aleksandrov, Kryetar i Unionit të Artistëve bullgarë, seksioni i karikaturës si dhe Ivailo Cvetkov, karikaturist, solli shkëmbimin e batutave por edhe shumë dhuratave artistike të ndërsjellta. Pothuaj që të gjithë kishin qenë në Kosovë dhe ndanin përshtypjet më të mira për festivalet që organizohen tek ne për karikaturën. Hristo Nedyakov kishte punuar një kohë në Prishtinë gjatë ndërtimit të Pallatit të Drejtësisë si inxhinier i elektroteknikës dhe tregonte për miqësitë që kishte krijuar me kuadrot shqiptare. Cvetkov bënte shaka në kurriz të vetvetës “Nuk e di a më njohin si artistin më të mirë, por të gjithë e dinë në Sofje se i porosisë dy birra përnjëherë”, derisa na tregonte katalogun e punimeve të tij. Në mes shakave ballkanike për verën e bardhë dhe të zezë, nata bie mbi Sofjen krahas shiut që nuk ndalej.

Nesër na prisnin befasi të tjera. Miqtë bullgar na këshillonin t’i vizitojmë dy fshatrat e largëta që dikur ishin të banuara me shqiptarë.

Arbanasi dhe Mandric dy emblema shqiptare në Bullgari

Nisemi për t’i parë ato gjurmë shqiptare të mbetura në kohë si kujtime të largëta. Marrim rrugën e Varnës për rrethin e Veliko Tarnovo. Udhëtimi zgjat bashkë me kurreshtjen tonë se ku ishin ngulitur shqiptarët gjatë kohës së Perandorisë Osmane ndër shekuj. Shënimet historike flasin për fillimin e vendosjes së shqiptarëve mjaft herët qysh në shekullin e XV, por shënimet mesjetare flasin se në vitin 1751 Arbanasi ka pasur rreth 236 shtëpi të krishtera shqiptare, por gjithashtu dëshmohet për praninë e shqiptarëve edhe në fshatrat e tjerë të zonës përreth. Duhej të kishin qenë shqiptarë ortodoksë të ardhur kryesisht nga Shqipëria Jugore, zona e Kosturit dhe Epirit, që merreshin me tregtinë e dhenve, ata që janë vendosur në këto zona.

Që nga larg na duken shtëpitë e njohura. Është Arabanasi i zhytur në vetminë e tij, që në vend të mysafirëve, tash priste turistë. Lëmë anash hotelin e fshatit, kalanë mbi dhe kishën dhe ngjitemi deri tek shtëpitë e fundit. Një fshat model i restaurimit. Shtëpitë e mbyllura. Shumica të shëndërruara në shtëpi turistike. I tërë fshati ka vulën e fshatit më të njohur turistik në Bullgari me emrin shqip. Trokasim në derën e drurit të një shtëpie dykatëshe. I zoti shtëpisë vonon të del i befasuar nga mysafirët e paftuar. Dikur hapet dera. Del i zymtë. Është Hristov Teodor, sociolog. Të duket se çdo i dyti bullgar e ka emrin Hristov. Pohon shkurt, për atë që e pyesim. Pohon historinë, sipas tij duhet të jetë viti 1830 kur kanë ardhë shqiptarët. Ky e kishte blerë një shtëpi dhe ishte bërë arbanas. Kishte disa vepra të botuara nga fusha e sociologjisë. Na tregon ku janë varret e vjetra. Shkojmë dhe bëjmë homazhe në kërkim të emrave të harruar shqiptar. Varreve shumë të vjetra nuk u lexohen mbishkrimet. Hasëm mbiemra Kosturokova, Ribula, Parashkevas etj. Nuk mund të tipizohej ndonjë emër mbiemër shqiptar. Dikur fshati kishte pasur mbi 3000 banorë. Konsiderohet se shqiptarët kanë vazhduar të shpërngulen prej këtu në Ukrainë. Sot fshati ka më shumë turistë se sa banorë lokal. Në shtëpinë e shndërruar në restaurant “Hani i Arbanasit” na shërben kamarieri me këtë mbishkrim në një këmishë tradicionale prej mëndafshi. Edhe menynë e zgjedhim “pulë arbanase”.

E lëshojmë Arbanasin duke marrë me veten ndjenjën krenare se si ka mbijetuar ky emër dhe mbizotëron në turizmin malor të Bullgarisë. Na shkon mendja se si një rimodelim i tillë i fshatrave tona mund të bëhet në këtë mënyrë si psh Juniku, Rugova apo Jezerci.

Për në Mandricë na pret një udhë tjetër, ajo që të shpie për në Burgas. Mandrica ndodhej në bregun e djathtë të lumit Byala, në pjesën më lindore të maleve Rodop, 15 km në jug të Ivaylograd dhe 2 km në perëndim të lumit Luda, i cili krijon kufirin me Greqinë. Në regjistrimin e fundit në Bullgari ishin deklaruar 400 shqiptarë, por në fshat jetonin rreth 25 veta, kurse ne takuam disa prej tyre. Shënimet thojnë se ky fshat është themeluar në vitin 1636 nga shqiptarë Ortodoksë të Lindjes, të cilët kishin shërbyer në ushtrinë otomane. Njeriun e parë që e takuam kishte dy emra njerin bullgar Mitko Slavov tjetrin musliman Ahmet Deliahmetov. Për herë të parë dëgjova se ka bullgarë musliman. Përndryshe 8 -10% të popullatës në Bullgari janë turq. Tha se ishte bullgar musliman, por përdorte dy emra. Me dashamirësi na dërgoi tek banorja më e vjetër e fshatit. Ishte shqiptarja Sulltana Gramenova (92). U gëzua pa masë kur na pa tek rrinte nën hije të një peme me dy bullgare. Velika, dinte shqip se ishte martuar me shqiptar. “Këtu kemi ardhë nga Vithkuqi”, sqaron zoja Sulltane me një shqipe të ëmbël toske. Tregon për fëmijët që iu kishin shpërnda dhe ankohej për vetminë. Sulltanja këmbëngulë te emërtimi i fshatit “Mandricë i thojnë bullgarët, Mandrise grekët, kurse ne shqiptarët i themi Mandritë”, sikur donte t’ia ipte kuptimin “ma ndritë”.

Nga shtëpia përballë dilte bullgarja Cvetllana. E pyesim ku shkonte, derisa peshonte moshën e saj 84 vjeçare mbi dy shkopinj. “Cvetllana po shkon te Sulltanja”, pohon me gaz në buzë. Teodori, fqinj i tyre bullgar, I martuar me një shqiptare, në një shqipe të cunguar mundohet të na sqarojë se gjithashtu duhet të ketë qenë viti 1830 kur kanë ardhë shqiptarët këtu.

Veprimtaria kryesore e tyre  ndër vite kishte qenë punimi i mëndafshit, rritja e duhanit, manifaktura dhe tregtia. Në fillim të shekullit XX, fshati kishte arritur dikur rreth 3500 banorë, ndërsa sot Mandrica është një fshat i braktisur. Fletëvdekjet e vendosura në derë dhe dritare të shtëpive sikur tregojnë shuarjen e fshatit.

Në vitin 2016, ishte ndërtuar në Mandricë, një hotel i vogël i bukur, me bar e restorant, i cili mban emrin në gjuhën shqipe ”Bukur shtëpi” (Shtëpia e bukur). Për habi një anglez dhe një gjerman kishin blerë shtëpi dhe jetonin në Mandricë. Modeli i Arbanasit si duket ka nxitur shqiptarët nga diaspora të provojnë ta rikthejnë jetën edhe në Mandricë. Kosta 81 vjeç dhe Hristovi (78) flisnin shqip, derisa na tregojnë se deri në vitin 1990 kishte punuar shkolla në fshat. Fshati ishte zbrazë për shkak të shpërnguljeve qoftë në thellësi të Bullgarisë apo në vendet perëndimore. Kosta na pyeti si kishte përfunduar loja në mes Lituanisë dhe Kosovës. Kur i treguam se Kosova ka fituar, u deshpërua sepse në prognozën sportive e kishte mbushur barazim.

Përshendetemi me urimet më të mira të bindur se në rropatjet e popullit tonë gjuha shqipe ka qenë ajo që ka mbajtur barrën e ruajtjes së identitetit.

Bullgarinë e lamë pas me bindjen se sa pak kemi mësuar për fqinjët tanë.

Me vete e morëm imazhin e mozaikut të punuar si mural në ballin e Stacionit të trenit, nga foto historike dhe peisazhe të Bullgarisë në një kompozicion të trenave. Ndalohej fotografimi nga masat e rritura të sigurisë për shkak të terrorizmit!

Historia e Bullgarisë mbi rrota të trenit vazhdonte udhëtimin e saj!/ KultPlus.com