Historiani i njohur kosovar, Jahja Drançolli, thotë se marrëdhëniet arbërore – venedikase datojnë së paku nga shekulli XI.

Nga kjo kohë e sidomos nga kapërcyelli i shekullit XIV, sipas historianit Republika e Venedikut, pasi që kishte zhvilluar shtetin, fuqinë ekonomike dhe zotëronte gati me tërë bregdetin lindor të Adriatikut dhe me pjesën e madhe të ishujve të Bizantit, pra edhe me disa qytete bregdetare të Arbërisë, qendra e saj ishte bërë jo vetëm një vend takimi i shumë mërgimtarëve, por edhe rrugë për afirmimin e kulturave të tyre në kulturën e Rilindjes Europiane.

“Këtej, sipas mërgimtarëve të ngulitur këtu, nisën të quheshin edhe pjesët ca më të vogla të qytetit. Në këtë kontekst, sipas komunitetit arbëror, i cili ishte shpërndarë në zona, si ato, Castello, San Croce, San Polo, Cannaregio dhe San Marco, u quajtën gjashtë rrugë Calle degli Albanesi. Në zonën San Marco u vendosën edhe toponimet të cilat ndërlidheshin me familjen bujare Zguri, të vendosur këtu nga kapërcyelli i shek. XIV. Pallati tyre gjendet në sheshin e Shën Mauricit, shumë afër objektit të Shkollës së Arbërve. Përballë këtij pallati, po në këtë shesh, skaj shkollës në fjalë gjendet Pallati Molin, pronë e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, të cilën ia kishte dhuruar Republika me rastin e shpalljes së tij për qytetar nderi të Venedikut”, ka shkruar Drançolli.

Valët më të mëdha të mërgatës arbërore në Venedik i ndeshim nga koha e pushtimeve të Dushanit (1331-1355), dhe sidomos nga koha e pushtimeve osmane (1385-1571), shton më tej ai.

“Veç Venedikut dhe ishujve përreth, mërgimtarët arbërorë i ndeshim edhe në Ancona, Rimini, Pesaro, Vicenza, Padova, Treviso, etj. Në këtë rrugë ekzili ishin nisur kryesisht arbërit nga Tivari, Shasi, Ulqini, Shkodra, Lezha, Durrësi, Drishti, Novobërda, etj. Për të gjithë këta të ardhur nga qytetet në fjalë, në perceptimin e përditshëm si dhe në dokumente zyrtare venedikase është përdorur apelativi Albanese, të cilët gjatë tetorit të vitit 1442, në famullinë San Severo të pjesës lindore të zonës së qytetit të quajtur Castello, kishin themeluar Shkollën e Arbërve ose Scuola degli Albanesi. Është fjala për një tip të shkollave të vogla (Le scuole piccole), numri i të cilave ishte bukur i madh. Shkolla në fjalë ishte një lloj qendre nacionale për artet, artizanët dhe zejtarët. E konsiderojmë gjithashtu për qendër të parë fetare ku mbaheshin shërbesat në gjuhë arbërore. Organizimi saj është bazuar në shkolla të vogla të qytetit. Këtej, ajo kishte këtë strukturë: Banca, Gastaldo (ose guardiano), Vicario, Scrivano, dhe Degani”.

Sipas Drançollit, shkolla Arbërore në fillimet e saj ishte kushtuar Zojës së Këshillit të Mirë, e quajtur edhe Nostra Signora di Scutari, si dhe Shën Galit. Që në vitin 1447 selia e shkollës ishte transferuar në famullinë San Maurizio, në zonën e Shën Markut, pjesë e qendrës së qytetit. Për shkaqe të rritjes së numrit të mërgimtarëve arbër, autoritet venedikase nga kapërcyelli i shek. XV u japin të drejtën për ta përdorur varrezën në bazilikën e njohur dominikane SS Giovanni e Paolo, ku edhe sot ruhen shumë varre të bashkëvëllazërisë arbërore. Në varrezën e përmendur më sipër mund të ndeshim këtë mbishkrim: QUESTA SEPULTURA SI E DELLA SCHOLA DE/ LA NATION DI ALBANESI MCCCCLXXXXI.

“Godina e shkollës, që sot konsiderohet për njërin ndër atrakcionet turistike të Venedikut, ishte ngritur midis kishës së Shën Mauricit dhe kumbonarit, gjë që mund të vërehet fare lehtë edhe sot. Ajo kishte një ballinë të ngushtë me proporcion shumë të thellë, e cila mbështetej drejtpërsëdrejti me kishën e Shën Mauricit. Ballina e Shkollës, duke qenë në një lini me kishën, shikonte sheshin Piovan. Kundruall shkollës kanë qenë të ngritur shtëpitë e kapelanëve, që shtriheshin deri te procka e afërme e Shën Mauricit dhe më pastaj duke u zgjatur deri te ndërtesa e kuvendit të Shën Mauricit. Në mes të godinës, është gjendur oborri pitoresk bashkë me një pus në qendër dhe me një galeri druri, e cila rrethonte oborrin në tërësi me hardhi. Nga oborri kishte tri dalje për në shesh. Shkolla zinte pjesën e pasme të godinës së gjatë. Në katin përdhesës është gjendur e ashtuquajtura Albergo da basso (Bujtina e poshtme), ku është vendosur një altar guri pak i ndriçuar, gjë që dëshmohet edhe nga radhonjat e Statutit ose Amzës së shkollës. Kur është fjala për Statutin, respektivisht Amzën e bashkëvëllezërisë arbrërore ose si e ndeshim në dokumente Mariegola, respektivisht Matricola, është ruajtur vetëm kopja nga viti 1750, e cila sot ruhet në Arkivin Shtetëror të Venedikut dhe në Biblioteca Nazionale Maraciana”, ka thënë ai.

Në aspektin vizuelo-arkitektonik, Drançolli thotë se tërheqin vëmendjen dy dritare të katit të parë, një pllakë e forcuar nga guri i Istrisë me një basoreliev madhështor ku është paraqitur motivi i “Rrethimit të Shkodrës” (1474 – 1478-1479), i cili edhe sot shihet e lexohet mirë.
“Aty, veç konfirmimit dhe rëndësisë qytetit të Shkodrës në politikën venedikase mbi Adraitik dhe Mediteran, shihet edhe rëndësia e mërgimtarëve shkodranë në historinë e mërgatës në Republikën e Venedikut. Nën mbishkrim janë paraqitur relievet e figurave plastike të Shën Galit, Zojës Virgjër me fëmiun, dhe Shën Mauricit. Autori i këtyre veprave mendohet të jetë Pirgoteli, një skulptor zulmëmadh i Renesansës”.

Në fund, në arkitra të objektit përvijohet mbishkrimi. SCOLA S. MARIA SAN GALLO DI ALBANESI. Bashkëvëllazëria arbërore, numerikisht dhe ekonomikisht më e fuqishme ishte pikërisht në kohët e vështira për ekzistencë, në vitet 1502-1508, për dekorimin e selisë së saj do ta angazhonte piktorin e madh Viktor Karpaçin i njohur me opusin e tij Cikli i Arbërve.

“Lidhje të afërta me këtë shkollë kishte edhe Mark Basaiti, një piktor tjetër i madh arbëror. Këto lidhje nuk i kanë shkëputur asnjëherë edhe intelektualët të tjerë arbëror, të cilët vepronin në Venedik dhe rrethe. Vargu i tyre është bukur i madh: Marin Barleci, Marin Beçikemi, Leonik Nikollë Tomeu, Gjin Gazulli, Martin Segoni, Lukë Paneti – Ulqinaku, Bernardin dhe Matej Vitali – Albanesoti, Nikollë Blashi e ndonjë tjetër. Shkolla e Arbërore ishte aktive deri në 1780, bashkëvëllezëria shpërndahet në këtë vit dhe ndërtesa kalon në duart e korporatës dei Pistori. Shumë orendi dhe pajisje të brendshme me vlera të mëdha do të shitën apo do të humbasin. Në sallën e Shkollës edhe më tej do të ruhen 43 piktura. Gjashtë prej tyre janë të Karpaçit. Ndërkaq, për të tjerat nuk kemi njohuri. Këto gjashtë piktura të Karpaçit i kishte parë në vitin 1784 edhe G. B. Mengardi, sipas të cilit këto kishin nevojë për mbrojtje urgjente”.


Burimi: Arkivi Shtetëror i Venedikut dhe arkivi personal i Jahja Drançollit.