Në letërsinë arbëreshe shënjohen pikënisjet e disa zhanreve letrare, të cilat kanë ndikuar në zhvillimin dhe pasurimin e letërsisë shqipe në tërësi. Një prej autorëve më të rëndësishëm të Arbëreshëve të Italisë ishte Françisk Santori, i cili krijoi dramën “Emira”, e njohur si drama e parë shqipe. Ai njëherësh, konsiderohet edhe si një ndër lëvruesit e parë të zhanrit të komedisë. Së fundmi, akademiku Gjovalin Shkurtaj ka botuar edhe satirat e Santorit, duke i pajisur me transliterim dhe shënime të vyera filologjike.

Komedia satirike “Polikarpi” është konsideruar si një nga veprat më të arrira të Santorit, në të cilin gjenden shumë elemente autobiografike. Një analizë më të detajuar mbi këtë vepër sjell studiuesja e letërsisë arbëreshe, Klara Kodra.

“Polikarpi” është një komedi  satirike që  e ka  të dukshëm elementin autobiografik. Autori e ka vendosur në vendlindjen e vet, në Picilje (Santa Caterina Albanese). Santori e sheh aty veten në optikën aspak  përkëdhelëse të bashkëfshatarëve, i satirizon ata dhe veset e tyre, duke mos lënë mënjanë  humorin  me vetveten. Ai s’del konkretisht si personazh veprues, po vizatohet përmes dialogëve të të tjerëve.

Një nga personazhet e kësaj komedie është prifti  Belvin (armik personal i Santorit) i cili e vetëdemaskon veten duke shprehur lakminë për para dhe vesin e pijes që e karakterizojnë, vese këto që bien në kontrast me vetëpërmbajtjen dhe thjeshtësinë që duhet të dallonin në parim një  klerik, po pasqyrojnë realitetin shoqëror të fshatit ku shumica  e klerikëve  ishin të tillë.

Autori i largohet këtu atij idealizimi të  klerikëve  që te “Emira” shprehej te figura e  Motëmadhit, njeri  me virtyte  të larta.

Belvini  vetërrëfehet përmes  dialogut duke  treguar  kështu  edhe mungesë  zgjuarsie. Ai as  nuk orvatet  të mbulojë  vetveten me  një tis  hipokrit morali  fetar si bënte përkundrazi vejusha  në komedinë  omonime. Ai shprehet kështu: “Një  mesh nëng të ndën/ njeri. Petëkat së japin gjë …/ Mos  pafça allmonu një gjips litri ver  ditën/ ndihem si ji dekur… (S’të kërkojnë meshë/ Tokat  s’të  japin gjë; / Po s’pata gjysmë litri  verë të pi  ditën, ndihem si i vdekur).

Në këtë komedi Santori shpreh aftësitë e veta si vëzhgues  të realitetit që e  çojnë nga romantizmi, një romantizëm i stuhishëm, i afërt me romantizmin kalabrez te realizmi, një  realizëm të ngjashëm me verizmin italian, i cili përfshinte  edhe  elemente  të natyralizmit, të një  fotografimi  tepër besnik  të realitetit.

Ky autor zbulohet  te “Polikarpi” edhe si psikolog që depërton  me mprehtësi në shpirtin njerëzor dhe di  ta pasqyrojë atë  jo vetëm përmes patosit  dramatik ose tragjik që i ofronte  realiteti i kohës, po edhe  përmes  një  patosi komiko-satirik duke e pasuruar letërsinë arbëreshe  dhe shqiptare për herë të parë  me përmasën e humorit, të vështrimit  të të metave  dhe veseve  njerëzore përmes lentes  zmadhuese të  komizmit!

Ky komizëm  në komedinë  në fjalë përqendrohet te karakteret, njëri prej  të cilëve  është  vetë  autori, personazh mungues, po që jeton  përmes  perceptimit të personazheve të tjerë. Kjo komedi ka një shije moliereske (le të  kujtojmë se si  vetë  Molieri  bën ironi me veten  dhe alergjinë e vet  ndaj mjekëve  te “I sëmuri imagjinar” nëpërmjet thënieve  të protagonistit, Argantit, njeri  narçizist  dhe me një  kujdes të  tepruar  ndaj vetes  që shpik  njëmijë sëmundje  imagjinare nga frika dhe  egoizmi i tepruar.

Ky personazh që është  bërë skllav i  mjekëve, shfaq  armiqësi ndaj vetë autorit duke  folur  për të  me tallje dhe nënvleftësim. Në mënyrë  analoge,  bashkëfshatarët e quajnë Santorin  njeri pa vlerë  dhe të paditur që, sipas tyre, pretendon  më kot  nëpërmjet disa shkrimeve “të  kopjuara andej – këtej” për mendimin e tyre, të luajë  rolin e  një njeriu  të përgatitur  dhe të  talentuar, prandaj  ai quhet  prej tyre me llagapin “gomar”. Njëkohësisht, ata  duke bërë  aluzion  për aventurat e tij me vajzat  që s’i përshtaten  një kleriku, e quajnë “cjap”. Diaspora Shqiptare / KultPlus.com