Nga Sokol Çunga

Në punën time modeste, paleografinë e greqishtes dhe historinë e librit, të cilën kryej prej vitesh, shpesh më vjen e natyrshme pyetja: “Cilat mund të kenë qenë arsyet që nuk kemi trashëguar numër të madh dëshmish të shkrimit në gjuhën shqipe?” Aq sa e natyrshme është pyetja, po aq e natyrshme është edhe përgjigja: sepse nevojat praktike nuk e diktonin, dhe ligji nuk e mbronte ekzistencën e shqipes.

Po të marrim të mirëqenë hipotezën se shqipja (në format e veta arkaike) është shkruar herët, dhe po të lëmë mënjanë teoritë konspirative, përgjithësisht këto janë shkaqet kryesore që kanë sjellë mosruajtjen jo vetëm të cilitdo monumenti tjetër të shkrimit shqip, veç të njohurave, por edhe të një numri të pallogaritshëm monumentesh të shkruara, qoftë në pergamenë apo letër, qoftë mbishkrime në gur, metal, dru, etj.

Pa u futur në hollësi shkencore (të cilat po i lë mënjanë për të mos u stërzgjatur në shembuj dhe analiza), ca rregulla të botës mesjetare, Humanizmit Europian, Rilindjes dhe epokës moderne janë të njohura: një tekst i panevojshëm, si fillim, nuk justifikon ekzistencën dhe, nëse ekziston, nuk është e domosdoshme të ruhet. E vështirë të dimë sot se sa kopje të “Mesharit” të Buzukut kanë qarkulluar në gjuhën shqipe. Por dimë se Reforma e Kishës Katolike (ose Kundër-Reforma) përcaktoi heqjen nga qarkullimi dhe asgjësimin e teksteve biblike dhe liturgjike në gjuhë të paautorizuara apo gjuhë të cilat nuk ofronin garanci për ruajtjen e paprekshmërisë së doktrinës.

Thënë me fjalë të tjera, gjuhët minore, mes tyre dhe shqipja, nuk përmbushnin kushte gjuhësore për të shprehur njësoj si latinishtja doktrinën e krishtere, nuk ekzistonin filologë të këtyre gjuhëve, të cilët do të garantonin qëndrim dogmatik pa shkarje në herezi apo apostazi. Kjo, vetvetiu, dekurajon lëvrimin e mëtejshëm të shqipes brenda arealit kishtar katolik.

Po aq, pjesa tjetër shqipfolëse, e ndodhur nën administrimin e Kishës së Lindjes, me qendër Konstandinopojën, nuk ka prodhuar tekste për përdorim fetar në gjuhën shqipe. Arsyeja është e thjeshtë: çdo gjuhë tjetër veç zyrtares krijon hapësirë për skizmë apo herezi. Nga sa dimë deri sot, në arealin ortodoks që ndodhej nën Patriarkanën e Konstandinopojës, hasim raste sporadike të përdorimit të shqipes si gjuhë liturgjike, dhe këto jo më herët se shek. XVIII.

Në të dy rastet, qëllimi është i justifikuar teologjikisht, ndaj mbi këto baza merret vendimi. Askush nuk ka qëllim në vetvete të zhdukë një gjuhë (të paktën kjo nuk mund të vërtetohet me metodat shkencore ende në veprim). Autoriteti suprem shpirtëror ka vepruar duke përmbushur detyrimin parësor të fronit që mban: kujdeset për grigjën.

E më pas, po të përmendim arsimin, gjërat janë më të thjeshta: gjuhët minore nuk mbanin dot barrën e shkencave të natyrës dhe të shkencave humane. Po ashtu, gjuhët e traditës dominonin dhe u braktisën vonë (rastet janë të pakta, por tema doktoratash në latinishte vazhdojnë ende të shkruhen në Europë).

Si përfundim, askush nuk deshi të padrejtësonte shqipen. Askush nuk mendoi për vjetërsinë e një monumenti të shkruar, teksa nuk e ruajti atë, qoftë në nivel qendror qeverisës, qoftë në nivel individual. Madje, as vetë prijësit tanë fisnikë, që na lanë trashëgim emrat arbërorë, nuk duket se kishin ndonjë parapëlqim të shquar për gjuhën amtare. Pasi as tradita ekzistonte, as ligjet parashikonin gjë.

Bëra këtë meditim të mësipërm për të mbërritur në një paralelizëm: pavarësisht formatit të tyre tejet të ndryshëm, monumentet e shkruara dhe monumentet e trashëgimisë kulturore të paluajtshme nuk ndryshojnë në karakter. Ndërtesat që nuk janë historike, por përmbajnë vlera për historinë e Qytetit, qoftë emocionale sot, qoftë edhe arkitekturore dhe monumentale nesër, nuk sjellin asgjë, përpos harresës, kur trajtohen si të panevojshme dhe ligjërisht të pa mbrojtura.

Gjithë rrugëtimi i gjatë i ndërtesës së Teatrit Kombëtar, që kur u përurua më 8 gusht 1939, deri sot, mund të mos jetë shembull i ngjashëm me zonat arkeologjike, të cilat datojnë që në paleolit, por në domethënie është po aq i rëndësishëm sa edhe pjesët e mbetura të Tiranës historike që ka përreth: xhamisë së Et’hem beut, Kullës së Sahatit, mbetjeve të Kalasë së Tiranës, apo Bulevardit “Dëshmorët e Kombit” dhe ndërtesave qeveritare. Bashkë me çdonjërën prej tyre, po aq sa ato, Teatri është simbol i qytetit.

Gjithmonë e më shpesh përsërisim keqardhjen për humbjen e Pazarit të Vjetër të Tiranës (pavarësisht se, të nesërmen e çlirimit të Tiranës, Pazari ishte shkatërruar me gjithsej, e s’kishte mbetur shenjë e traditës). Keqardhja, pastaj, shkon në skajin verior të Pazarit, kur në vitet ’60 u shkatërrua bazilika ortodokse, natyrshëm kapton Sheshin “Skënderbej” dhe shtrihet tek i dikurshmi Bar-Restorant “Kursal”. Me rend kronologjik, i vjen radha Bashkisë së vjetër dhe hamamit pas saj… Është krejtësisht e lehtë të shtrihemi kështu, me mendje, në gjithë kryeqytetin, duke kujtuar ndërtesa, të cilat pavarësisht në kanë pasur apo jo statusin “monument”, sot nuk ekzistojnë dhe krijojnë boshllëk të ndjeshëm në historinë e Tiranës dhe në historinë kolektive të banorëve të saj, të vjetër e të rinj, vendas a ardhacakë. (Këtu, për të pafundmen herë, më kujtohet ekspozita e pagëzuar “muze” në sqetull të Ministrisë së Punëve të Brendshme, e cila vazhdon të shitet si vlerë dhe tërheqje turistike prej autoriteteve qendrore dhe lokale, e ndodhur mu nën hundë të Teatrit, ndërmarrje që çuditërisht folka më shumë se Teatri!!!)

Nëse në ekzistencën e një kombi, gjuha është elementi i pazëvendësueshëm që ruan thelbin e bashkimit kombëtar, Qyteti është elementi meta-gjuhësor që bart identitetin e shoqërisë ndër breza dhe shekuj, duke folur përmes formës trepërmasore të tij. Fatkeqësisht, Tirana është shndërruar në një qytet memec dhe analfabet njëherazi, pa gjuhë që artikulon, pa kod gjuhësor; është shndërruar në një qytet pa imazh, është kthyer në një qytet fotografish, të cilin, për ta kuptuar, duhen hapur koleksionet e vjetra fotografike, kryesisht të rrugëtarëve a pushtuesve, e pastaj të fotografëve vendas të gjysmës së parë të shek. XX.

Pse-në ndoshta na e thotë, ashtu, me gjuhën e vet cinike (duke pasur parasysh shkollën përkatëse filozofike, jo kuptimin modern të fjalës), Andistheni, filozofi grek i viteve 445-360 para Krishtit: Τὰς πόλεις ἀπόλλυσθαι, ὅταν μὴ δύνωνται τοὺς φαύλους ἀπὸ τῶν σπουδαίων διακρίνειν (Qytetet shkatërrohen atëherë kur [ato] nuk shquajnë dot të mirët nga të ligjtë).

Shpesh, dhe jo vetëm lidhur me sa më sipër, më kujtohet zgjidhja e romanit “Dosja H.” i shkrimtarit Ismail Kadare: pllakat e gramofonit, ku studiuesit e huaj kishin regjistruar gjenezën e epit, faktet që vërtetonin katërçipërisht lidhjen e shqipes, shqiptarëve dhe Homerit, u shkatërruan nga ushtritë serbe dhe, kësisoj lidhja humbi përgjithmonë. Formulën e kemi gati, gjithsesi: fajin e ka serbi a greku! / KultPlus.com